Πολ Βαλερί, ο σπουδαίος ποιητής, φιλόσοφος και συγγραφέας

Αποστόλης Ζυμβραγάκης
0
Ο Paul Valery γεννήθηκε το 1871 στο Sete της Γαλλίας. Σπούδασε Νομικά στο Montpellier, και μετά τη στρατιωτική του θητεία, συνδέθηκε με τον κύκλο των Mallarme και A.Gide, μεγάλων ποιητικών μορφών της εποχής, στο ρεύμα του Συμβολισμού. Αυτοί ενθάρρυναν τις πρώτες ποιητικές του προσπάθειες και, όπως επίσης ο Πόε , ο Βάγκνερ, ο Λάιμπνιτς, ο Νίτσε, τον γονιμοποίησαν πνευματικά.

Όμως ο Bαλερύ προσωπικά έβλεπε την καλλιτεχνική ροπή του ως αντιστάθμισμα στην ανικανότητά του να ασχοληθεί με την επιστήμη, που τόσο τον συνάρπαζε. Η διανόησή του ήταν συμπαντική, για αυτό τον απασχολούσαν ταυτόχρονα τα μαθηματικά, οι φυσικές επιστήμες, η μελέτη της γλώσσας, αλλά κι άλλες καλλιτεχνικές εκφράσεις, όπως η μουσική, η αρχιτεκτονική και η ζωγραφική. Τα θεωρούσε όλα ισάξιες εκφράσεις του ανθρώπινου πνεύματος. Πρότυπό του: ο άνθρωπος-πανεπιστήμονας, που έβλεπε στο πρόσωπο του Leonardo da Vinci.
Mετά από πλούσια λογοτεχνική παραγωγή, με αφορμή μια σφοδρή ερωτική απογοήτευση, εν μέσω μιας θυελλώδους νύχτας, ο Βαλερύ ανακηρύσσει το 1892 την αποστασιοποίησή του από κάθε είδος ανθρώπινου πάθους- παρατά επομένως και την ποίηση, θεωρώντας την υπερβολικά συναισθηματική για τη νέα καθαρά λογική πια, κοσμοθεώρησή του.

Αφιερώθηκε στη μελέτη της γλώσσας και των μαθηματικών και στο νηφάλιο στοχασμό. Απο αυτή τη γόνιμη εικοσαετία της ζωής του μας κληροδότησε δεκάδες άρθρα αξιοθαύμαστης διαύγειας και τόλμης ενός μοναχικού στοχαστή, αμφισβητία του κατεστημένου, ακόμα και του μεταφυσικού, που αναζητά στον ίδιο τον άνθρωπο τις αιτίες της ανθρώπινης υπεροχής. Ταγμένος ορθολογιστής- χαρακτηριστικό έργο της περιόδου: «Μια Βραδιά με τον Κύριο Τεστ (Κεφάλι)»-ένα τόσο ευρύ πνεύμα όμως, ζει συχνά σε καταστάσεις ασφυξίας.

Έτσι είκοσι χρόνια μετά η καταπιεσμένη ευαισθησία του ώριμου πλέον «ασκητικού μελετητή», σπάει τα δεσμά της στη ζωή (νέοι έρωτες) και στο έργο του. Ο ίδιος που διακήρυσσε τη ματαιότητα της δημιουργίας, μεθοδικά, εκκολάπτει ένα από τα τελειότερα ποιήματα του εικοστού αιώνα: «Η Νεαρή Μοίρα» (1917 ) αφηγείται την αγωνία του πνεύματος, καθώς περνά από την ανέμελη ασυνειδησία στη συνειδητή ζωή και στο στοχασμό.
Τώρα δίπλα στα στοχαστικά δοκίμια παίρνουν τη θέση τους και τα λογοτεχνικά έργα «Το Παραθαλάσσιο Κοιμητήρι», «Ο Ευπαλίνος» κ.α. και η νέα αισθητική θεωρία του.

Παράλληλα, ο Βαλερύ αναπτύσσει, από το 1925 και μετά, μια αξιόλογη πορεία διεθνούς αναγνώρισης, συναναστρεφόμενος με τους κορυφαίους διανοητές στο χώρο των γραμμάτων, της επιστήμης, της πολιτικής, αναλαμβάνοντας αξιώματα στο χώρο της πολιτικής και της διανόησης, δίνοντας αναρίθμητες διαλέξεις στα καλύτερα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια. Υφίσταται την απόρριψή του από τους γερμανούς, κατά τη Γαλλική Κατοχή, και αγωνίζεται ενάντια στην ανελευθερία του πνεύματος. Ο Βαλερύ πεθαίνει το καλοκαίρι του 1945, αφήνοντας πίσω του ένα σημαντικό έργο από ποιήματα, δοκίμια και διαλέξεις που αγκαλιάζουν ποικίλους τομείς της ανθρώπινης διανόησης.

Μερικές ιδέες από το έργο του Βαλερύ

Σε πολυάριθμα άρθρα του σχετικά με την πορεία του πνεύματος κατά τη διάρκεια των πολέμων που συντάραξαν την Ευρώπη του 20ου αιώνα, ο Βαλερύ τονίζει επανειλημμένα την κρίση των αξιών. Διακρίνει τη σύγχυση και την κατάρρευση του Ευρωπαϊκού Πνεύματος, του ιδεαλισμού, των θρησκειών, του ρεαλισμού, του σκεπτικισμού, σε μιαν Ευρώπη που αν και γνωρίζει και τις παραδόσεις των ανά τον κόσμο πολιτισμών- πιστεύει πως ήταν πάντα η κοιτίδα του πολιτισμού και η πηγή όλων των θησαυρών, από τις επιστήμες και τα γράμματα, ως τη φιλοσοφία και το μυστικισμό. Καμία στείρα ιδεολογία ή γνώση δεν έσωσε την Ευρώπη από τον όλεθρο, γιατί η κρίση του πνεύματος ήταν βαθύτατα υπαρξιακή, ενός Ανθρώπου που πάνω απο όλα εξυψώνει και σέβεται τη Ζωή.

Έτσι κατηγορεί:
τη σύγχρονη πολιτικήπως έβαλε το συμφέρον πάνω από την ανθρώπινη ζωή, πως χειραγωγεί και υποδουλώνει την ελεύθερη σκέψη.

Την ορθολογιστική παιδείαγιατί στειρώνει τη δημιουργική φαντασία

τη θετικιστική επιστήμη,
που, όπως γράφει, «απέκλεισε προοδευτικά ό,τι δε χρησιμεύει στην παραγωγή αισθητών και μετρήσιμων φαινόμένων.

Έτσι κάθε θρησκευτική ή μεταφυσική αξία υποτιμήθηκε βαθιά». Κι ενώ οι δεύτερες έθεταν τουλάχιστο σαν αρχή και σκοπό κάποια ανώτερη δύναμη ή θέληση, βαθιά όμως ριζωμένη στο ανθρώπινο Είναι, η επιστήμη δε δέχεται το συναισθηματικό, το νοητικό, το ανθρώπινο παρά ως τυχαία φαινόμενα καταποντισμένα στο χάος.
(Άραγε τι θα έλεγε ο Βαλερύ για τη σημερινή επιστήμη, που όλο και περισσότερο πλησιάζει στις ρίζες της μεταφυσικής;)

Τι συμβαίνει όμως με το Βαλερύ και το μυστικισμό; Ενώ αποδέχεται την αξία του, κατά τη γνώμη του, ο μυστικισμός με τη μεταφυσική του βαθύτητα έχει πεθάνει. Στο έργο του «Το Νησί Του Xiphos» επινοεί ένα θεό, που μπροστά στους υπόλοιπους δηλώνει πως η πλειοψηφία των σύγχρονων υποκριτικών πιστών τους θεωρούν την προσευχή καταναγκασμό, προσποιούνται την εσωτερική ζωή, και επαναλαμβάνουν λόγια που ξέχασαν το νόημά τους.

Συνεχίζει:
«Είμαι ο θεός αυτών που δεν φοβούνται να αμφισβητήσουν αυτό που δεν κατανοούν, να μειώσουν αυτό που τους προσφέρουν ως «άγιο» σε κάτι που είναι προϊόν και ομοούσιο της ίδιας τους της Ευφυΐας . Εκτιμώ την απόπειρά τους να απέχουν από ένα δημιουργό Κύριο του Σύμπαντος».
Φαίνεται ότι ο μυστικισμός του Βαλερύ έγκειται στην πίστη για την παντοδυναμία του ανθρώπινου Πνεύματος. Αυτό αντιτάσσει στους ναούς των συγχρόνων θεών, του Φόβου, της Πείνας, της Επιθυμίας, των Αισθήσεων. Το Πνεύμα μεταμόρφωσε τον κόσμο, εξέλιξε τον άνθρωπο, δημιούργησε υψηλό πολιτισμό από αρχέγονες συνθήκες ζωής. Βοήθησε στη μελέτη της φύσης και διατύπωσε νόμους και αξιώματα. (Προσοχή: «διατύπωσε», όχι «ανακάλυψε»).

Με την αξιοποίηση των βαθύτερων δυνάμεων του Πνεύματος ο άνθρωπος επεμβαίνει στην πραγματικότητα, στη φύση, στον εαυτό του, και τα μετουσιώνει σαν αλχημιστής, για να τα φέρει πιο κοντά στα όνειρά του. «Το όνειρο της Γνώσης και της Αθανασίας στη Γένεση, το όνειρο μιας ανθρωπότητας σε πλήρη σύμπνοια και συνεργασία για τον πύργο στη Βαβυλώνα ακόμα και η πανταχού παρουσία, η γνώση του μέλλοντος, το Ελιξίριο της Νεότητας, υπήρξαν όνειρα που ονειρευόμαστε ακόμα κάτω από επιστημονικά ονόματα». (Εδώ η αληθινή ουσία της επιστήμης). Το Πνεύμα προστάζει μυστικά τον άνθρωπο πρώτα να απεξαρτηθεί από τις ζωικές του ανάγκες, έπειτα να δημιουργήσει πολιτισμό υψηλό κι ύστερα ακόμα να αναρριχηθεί στο βάθρο των θεών.

«Ένας άνθρωπος που δε δοκίμασε ποτέ να είναι όμοιος με τους θεούς είναι λιγότερο από άνθρωπος».

Η καθαυτή μεταφυσική όμως δημιουργεί στο Βαλερύ νευρικότητα, καθώς δύσκολα δέχεται πως υπάρχει μοίρα ή Θεός που ο άνθρωπος δεν μπορεί να μεταβάλλει.

Αν και το Πνεύμα του δε διαφέρει πολύ από το Μάνας της Ινδικής ή το Βα της Αιγυπτιακής μεταφυσικής, με το Πυρ του Προμηθέα (Βλ. Αισχύλο) και τον Νου της ελληνικής φιλοσοφίας, ο Βαλερύ μειώνει αυτούς τους τρόπους γνώσης σε γλωσσικές, μορφικές επινοήσεις. Θυμίζει έτσι περισσότερο σοφιστή παρά φιλόσοφο, κι έναν Ποιητή- μαθηματικό ή φιλόλογο παρά έναν Ποιητή-Ιερέα.

Το Πνεύμα του, όταν ασκείται, γίνεται Λογική και Μέθοδος, Σκέψη για την απόλαυση της Σκέψης.

Κάποτε γίνεται σκεπτικιστής:
«Δεν υπάρχει γνώση χωρίς ταύτιση δηλαδή αλλοίωση, συνεπώς δεν υπάρχει γνώση χωρίς νόθευση της ακατέργαστης καθαρής παρατήρησης».

«Η μεταφυσική βγαίνει από τα παραμύθια από τη φαντασίωση του Ολικού : Ζωή-Κόσμος. Και η λέξη «Είναι» και «Πραγματικό» γίνονται και τα παράλογα ερωτήματα συμπιέζονται μέσα μας.. κι είναι τα στιγμιαία τέρατα μιας αφηρημένης μυθολογίας».

«Οι φιλόσοφοι είναι δημιουργοί που δεν το ξέρουν Προσθέτουν νέα σύμβολα, μορφές και τύπους στο θησαυρό των παιχνιδιών του πνεύματος και των αυθαίρετων κατασκευών του».

«Η φιλοσοφία είναι αντικειμενικά θέμα μορφής, [ένα ιδιαίτερο λογοτεχνικό είδος] που οφείλει να αποσπαστεί από κάθε δεσμό με την επιστήμη».

Η φιλοσοφία δεν ικανοποιεί, λοιπόν τα οράματα, τα «όνειρα του ανθρώπου», δε γίνεται φορέας αληθινής γνώσης, πράγμα που η επιστήμη καταφέρνει.

Αντίθετα, στην εσωτερική παράδοση, η Επιστήμη είναι ένας μόνο από τους πολλούς δρόμους του Πνεύματος, και η Φιλοσοφία το επιστέγασμα όλων, η καθαυτή Αγάπη για τη Σοφία.

Για τον Βαλερύ ο δρόμος είναι διαφορετικός: η διανοητική λειτουργία ασκημένη στο επίπεδο της ζωής της επιστήμης ή της τέχνης.

Ο Βαλερύ δίνει την πρωτοκαθεδρία στη Μέθοδο και την Τεχνική , διανοητικές καθαρά λειτουργίες, στη δημιουργία της τέχνης, και της ποίησης ειδικότερα.

Για εκείνον, η έμπνευση είναι δευτερεύουσα στην ποιητική δημιουργία. Το τυχαίο, του ονειροπολήματος και του ενθουσιασμού, είναι για τον Βαερύ αφελές, ασυνείδητο και εύθραυστο.

Κάθε λέξη, καθώς και η θέση της, πρέπει να γίνεται αποδεκτή από τον ποιητή συνειδητά, μετά από βαθύ στοχασμό κι όχι εν μέσω μέθης. Ένας μεθυσμένος τρεκλίζει αντί να χορεύει. Οι ιδέες μέσα μας θα αποκτήσουν τη διαυγή και σταθερή μορφή τους, θα γίνουν ικανές να μεταφέρουν την ποιητική συγκίνηση, μόνο μέσα από την επεξεργασία ενός τεχνίτη του Νου. Ο μοναδικός σκοπός της ποίησης δεν είναι να στοχεύσει το Ωραίο. Αυτό είναι μάλλον μέσο παρά σκοπός. Ο σκοπός είναι η άσκηση. Μέσα από τον αγώνα στα πλαίσια των κανόνων της, των καταναγκασμών που επιβάλλει ο ποιητής στον εαυτό του, υποχρεώνεται να κατέβει στα βάθη της ψυχής του, να ανακαλύψει τον ενδότερό του εαυτό, που μια επιφανειακή, βιαστική εργασία θα έκρυβε.

Έτσι ο άνθρωπος πετυχαίνει την αυτογνωσία, αλλά και μεταμορφώνει την αντίληψή του για τον κόσμο. Γιατί ένας ποιητής, δεν αρκεί να γράφει για τον εαυτό του. Πρέπει να μεταδίδει τη γνώση και την ευαισθησία του, μιλώντας στους άλλους ανθρώπους. Κι αυτό το πετυχαίνει μόνο σαν βυθιστεί βαθιά μες στη ζωή κα τη ψυχή τους, και τις ταυτίσει με τη δική του ύπαρξη. Ο ποιητής, πέρα από την αυτογνωσία, στοχεύει στη γνώση του έξω κόσμου κι ενώνεται άρρηκτα με αυτόν.

Αυτή είναι η φιλοσοφία του Βαλερύ, αυτή είναι η μεταφυσική του. Χωρίς τη θεϊκή ενόραση, αλλά πάλι με τη δύναμη του Νου, που αρχίζει και θεμελιώνεται στη Λογική, για να φτάσει ως την ευφυΐα.

Πιστεύει στην αριστοτελική «έκπληξη» ή αλλιώς στην «ανοικείωση» των φορμαλιστών : «αυτός που με πλουτίζει είναι αυτός που με κάνει να βλέπω εντελώς διαφορετικά αυτό που βλέπω κάθε μέρα».

Για το Βαλερύ ο ποιητής οφείλει να μελετά την καθημερινή γλώσσα και να ανακαλύπτει ή καλύτερα να ξανα-ανακαλύπτει τα χαμένα της νοήματα. Η σωστή μορφή με την ηχητική δύναμη είναι ικανή να υποβάλλει το νόημα. «Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αιώνες ο ποιητικός λόγος ήταν προορισμένος να υπηρετεί τη μαγεία. Όσοι ασχολήθηκαν με αυτές τις τελετουργικές πράξεις, έπρεπε αναγκαστικά να πιστεύουν στη δύναμη του λόγου και πιο πολύ στην ηχητική του δραστηριότητα, παρά στο νόημά του». Θεμελιώνει λοιπόν, μαζί με τον Μαλλαρμέ, τη θεωρία της καθαρής ποίησης . Είναι η ποίηση που περιορίζει στο ελάχιστο το νόημα σε βάρος της μορφής, σμιλευμένη ώστε να ακούγεται σαν μουσική. Οι υψηλές αφηρημένες ιδέες εκφράζονται και έξω από την ποίηση. Στόχος της ποίησης γίνεται η Αρμονία.

Ο Βαλερύ κατηγορήθηκε ότι διαχώρισε την ποίηση από την ιδεολογική αναζήτηση, για να σιγάσει το διανοουμενισμό του. Επίσης, πως όλες του οι δογματικές απαξιώσεις για την αυθόρμητη δημιουργία, σχεδιάστηκαν για να δικαιώσουν τη μέθοδο και την τεχνική του στη γραφή, σε βάρος του χαρίσματος που του έλειπε.

Το σίγουρο είναι ότι ο Βαλερύ υπήρξε ένας βαθιά σκεπτόμενος άνθρωπος, ένας «παράδοξος» ποιητής, φιλόσοφος της έκφρασης, που άφησε σημάδια έντονα στη σημερινή διανόηση και κυρίως (κρυφή ίσως δικαίωση) στους σύγχρονους μεγάλους ποιητές.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-Η κρίση του πνεύματος
-Ποίηση και αφηρημένη σκέψη
-Επιλογή από το έργο του (Εκδόσεις Στιγμή)
- Νάσος Βαγενάς, Ο Ποιητής και ο Χορευτής
- Παγκόσμια Ποιητική Ανθολογία τομ. 1, Εκδόσεις Ναυτίλος
- Ν. Μπαστέ, Ζ. Λεγκράν, Ε. Κιοράν, Ζ.Π.Μπωντρύ, Αφιέρωμα για τον Βαλερύ
- Internet: www.littlebluelight.com.
www.kirjasto.sci.fi.
http://biographies.nea-acropoli.gr/index.php?option=com_content&view=article&catid=13:poiisi&id=71:-1871-1945-paul-ambroise&Itemid=30
Περισσότερες βιογραφίες σπουδαίων προσωπικοτήτων εδώ.
Περισσότερα θέματα για βιβλία εδώ.

Δημοσίευση σχολίου

0Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου (0)