Περίληψη (Δεύτερου Βιβλίου):
Ο «αιγύπτιος λόγος» είναι η μεγαλύτερη και πιο εντυπωσιακή από τις γεωγραφικές - εθνογραφικές παρεκβάσεις στο έργο του Ηροδότου, αφού καλύπτει ένα βιβλίο, και μας δίνει ένα πλήθος στοιχείων αρχαιολογικών, γεωγραφικών, εθνογραφικών, λαογραφικών, ιστορικών: για τη χώρα, το Νείλο, για τους ανθρώπους, τα ήθη, τα έθιμα, τον τρόπο ζωής, για τις επιστήμες, τη θρησκεία, τους βασιλείς και τα έργα τους, τα μνημεία της χώρας. Παράλληλα ο Ηρόδοτος μας δίνει πολύτιμες πληροφορίες για τον τρόπο που εργάστηκε ως ιστορικός. Αφορμή για τον «αιγύπτιο λόγο» είναι η εκστρατεία του Καμβύση, γιου και διαδόχου του Κύρου, στη χώρα αυτή (525 π.Χ.), την οποία και ο ίδιος ο Ηρόδοτος (όπως πολλοί Έλληνες του καιρού του) επισκέφθηκε και θαύμασε.
Eνότητες 4η-5η-6η:
Διδακτικοί Στόχοι (για όλες τις ενότητες του δεύτερου βιβλίου):
Γεωγραφικές-εθνογραφικές παρεκβάσεις
Η αναζήτηση της αλήθειας
Θωμάσια, έργα και νόμοι
Κοινωνική ανισότητα
Μέθοδος και πηγές του ιστορικού
Η δομή της Ἱστορίης
Περιγραφή και αφήγηση
Ανθρωπογεωγραφία
Ο θεός Ώρος· παριστάνεται με κεφάλι γερακιού.
2. Να μελετήσετε ένα από τα θέματα: α) Οι πλημμύρες του Νείλου: ποιες θεωρίες διατυπώθηκαν και ποια είναι στην πραγματικότητα η αιτία των πλημμυρών. Να απαντήσετε και με όσα μάθατε στο μάθημα της Γεωγραφίας. β) Το ηλιοστάσιο: τι είναι, ποιες παραδόσεις και έθιμα συνδέονται με το θερινό ηλιοστάσιο (π.χ. οι φωτιές του Άι- Γιάννη). Θα αντλήσετε πληροφορίες από το διαδίκτυο.
3. Τα θέματα που αναπτύσσει στην ενότητα αυτή ο Ηρόδοτος τα συζήτησε με τους ιερείς της Αιγύπτου, ενώ άλλα θέματα (π.χ. για τις πλημμύρες του Νείλου) τα γνωρίζει και από τους λογογράφους, π.χ. από τον Εκαταίο. Σήμερα, ποιες επιστήμες έχουν αντικείμενό τους τα θέματα αυτά; Συγκεντρώστε πληροφορίες και συζητήστε την εξέλιξη της επιστήμης.
Και πρώτα δυνατό, θεόρατο βάζει μπροστά σκουτάρι* (478)
δουλεύοντάς το ολούθε στέριωσε τριπλό λαμπρό στεφάνι
[…] λογής λογής πλουμίδια εχάραξε με τη σοφή του τέχνη.
Βάζει τη γης, βάζει τη θάλασσα, βάζει τα ουράνια απάνω
[…] Κι ακόμα βάζει το περίτρανο του Ωκεανού ποτάμι (607)
στου σκουταριού του στέριου ολόγυρα το πιο ακρινό στεφάνι.
Μετάφραση: Ν. Καζαντζάκης - Ι. Θ. Κακριδής
* σκουτάρι: η ασπίδα.
1 θρησκεία: o Ηρόδοτος αποφεύγει να μιλήσει διεξοδικά για θρησκευτικά ζητήματα· άλλωστε θέμα του έργου του είναι τα ανθρώπινα πράγματα όχι τα θεία.
2 ονόματα: (στο πρωτότυπο «ἐπωνυμίαι») εννοεί τα χαρακτηριστικά, τις ιδιότητες, την καταγωγή, τη λατρεία και όχι ακριβώς τα ονόματα ως λέξεις.
3 στον ίδιο βαθμό: πιθανόν να εννοεί ο Ηρόδοτος ότι τα θρησκευτικά γενικώς στοιχεία (λατρεία, ηθικές επιταγές) είναι ως ένα βαθμό κοινά σε όλους τους λαούς.
4 πρώτοι … ανακάλυψαν το έτος: το ημερολόγιο άρχισε να χρησιμοποιείται στην Αίγυπτο το 2770 π.Χ. Η λύση που έδωσαν οι Αιγύπτιοι στον υπολογισμό του έτους, με την εισαγωγή του ηλιακού έτους, τη διαίρεσή του σε 12 μήνες των 30 ημερών και την προσθήκη των 5 ημερών, ήταν πολύ πιο απλή και σωστή από το σεληνιακό έτος των Ελλήνων.
5 δώδεκα θεών: οι κυρίαρχοι θεοί της Αιγύπτου ήταν οκτώ και από αυτούς προέρχονταν οι δώδεκα νεότεροι θεοί. Μάλλον δεν είχαν μεγάλη σχέση με το ελληνικό δωδεκάθεο.
6 στην οποία … οι Έλληνες: εννοεί τη λίμνη Μοίριδα (βλ. χάρτη 1, σ. 41)· αποτελούσε το όριο στο οποίο έφταναν οι Έλληνες. Ο Ηρόδοτος νόμισε ότι ήταν τεχνητή λίμνη.
7 δώρο απ' τον ποταμό: ο χαρακτηρισμός αποδίδεται στον λογογράφο Εκαταίο (έζησε περίπου το 550- 479 π.Χ.).
8 μιας μέρας δρόμο: το ταξίδι μιας ημέρας με πλοίο μπορούσε να καλύψει κατά τον Ηρόδοτο 540 ή 700 σταδίους*.
9 βολίδα: όργανο βυθομέτρησης (θάλασσας, λίμνης, ποταμού) ή ανίχνευσης του βυθού. Ήταν ένα κομμάτι μολύβι δεμένο σε κλωστή. Ερευνήστε πώς γίνεται σήμερα η βυθομέτρηση των θαλασσών.
10 έντεκα οργιές βαθιά: δηλαδή σε βάθος 20μ.· η οργιά ισοδυναμούσε με 1,84 μ.
11 κοχύλια: η παρατηρητικότητα του ιστορικού είναι εξαιρετική και οι εκτιμήσεις του ακριβείς.
12 μαύρο: οι Αιγύπτιοι ονόμαζαν τη χώρα τους Κεμτ ή Κεμ (: «Μαύρη»).
13 θερινό ηλιοστάσιο: οι πλημμύρες δεν άρχιζαν παντού την ίδια εποχή, αλλά ξεκινώντας από τα νότια περίπου τον Απρίλιο, άρχιζαν στην περιοχή της Μέμφιδας (κοντά στο σημερινό Κάιρο) περίπου στο τέλος Ιουνίου. Σωστά λοιπόν ο Ηρόδοτος αναφέρει το θερινό ηλιοστάσιο (22 Ιουνίου).
14 το αντίθετο φαινόμενο: οι πλημμύρες το καλοκαίρι, τις οποίες ο Ηρόδοτος δεν μπορεί να εξηγήσει, οφείλονται στις έντονες τροπικές βροχές στη λεκάνη του Άνω Νείλου, την Αιθιοπία και στο οροπέδιο της Α. Αφρικής. Μόλις οι βροχές σταματήσουν, κατεβαίνει σταδιακά και η στάθμη του ποταμού. Σωστά αναφέρει τη διάρκεια των πλημμυρών.
15 μελτέμια: η θεωρία αποδίδεται στον Θαλή τον Μιλήσιο (έναν από τους «επτά σοφούς», βλ. ενότητα 2, σ. 18). Τα μελτέμια (στο πρωτότυπο ἐτήσιαι) φυσούν το καλοκαίρι από τα ΒΔ.
16 η δεύτερη θεωρία: τη διατύπωσε μάλλον ο Εκαταίος.
17 απομακρύνεται … αλήθεια: αντίθετα αυτή η θεωρία βρίσκεται πιο κοντά στην αλήθεια. Τη γνώμη αυτή είχε διατυπώσει ο φιλόσοφος Αναξαγόρας. Ο Ηρόδοτος δεν γνώριζε για τα χιόνια των βουνών της κεντροανατολικής Αφρικής.
Γονατιστό άγαλμα γυναίκας που ζυμώνει, από τη Σακκάρα, 2465-2325 π.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα.
Ιερογλυφικά
ΙI37. Καθώς είναι θρήσκοι πολύ περισσότερο από κάθε άλλο λαό, κρατούν τα εξής έθιμα· πίνουν από χάλκινα26 ποτήρια, που τα πλένουν με σφουγγάρι κάθε μέρα, όλοι ανεξαιρέτως. Φορούν ρούχα λινά, πάντα φρεσκοπλυμένα27 – κάτι στο οποίο δίνουν εντελώς ιδιαίτερη σημασία. […] Οι ιερείς φορούν ένα και μοναδικό ρούχο λινό και υποδήματα από πάπυρο28·
κι απαγορεύεται να πάρουν άλλο ρούχο ή άλλα υποδήματα· και λούζονται με
κρύο νερό δυο φορές τη μέρα και άλλες δυο φορές κάθε νύχτα.
ΙI42. Λοιπόν, όσοι Αιγύπτιοι έχουν στον τόπο τους λατρευτικό κέντρο του Διός29
των Θηβών ή ανήκουν στο νομό των Θηβών, όλοι αυτοί δεν αγγίζουν τα
αρνιά και θυσιάζουν κατσίκια. Γιατί δε δείχνουν όλοι οι Αιγύπτιοι τον
ίδιο σεβασμό για όλους τους θεούς, εκτός από την Ίσιδα και τον Όσιρη30 (ο Όσιρης, λένε, είναι ο Διόνυσος) […]
Άγαλμα του βασιλικού γραφέα Ραχοτέπ, 2465-2350 π.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα.
ΙI65. Οι
Αιγύπτιοι λοιπόν τελούν με υπερβολική ευλάβεια και τα άλλα θρησκευτικά
τους καθήκοντα και ιδιαίτερα τα εξής· παρότι η Αίγυπτος συνορεύει με τη Λιβύη32, δεν έχει και πολλά ζώα. Κι όσα έχει η χώρα τους, όλα τα θεωρούν ιερά33,
κι άλλα είναι κατοικίδια, άλλα όμως όχι […]. Κι αν κάποιος σκοτώσει ένα
απ' αυτά τα ζώα, αν το έκανε εκ προθέσεως, η τιμωρία είναι θάνατος, κι
αν εξ αμελείας, πληρώνει το πρόστιμο που θα ορίσουν οι ιερείς· όποιος
όμως σκοτώσει ίβιδα34 ή γεράκι, είτε εκ προθέσεως είτε εξ αμελείας, αδιάφορο, τον σκοτώνουν οπωσδήποτε.
ΙI68. Και να τώρα οι κροκόδειλοι35
και οι ιδιομορφίες τους· τους τέσσερις μήνες της βαρυχειμωνιάς δεν
τρώει τίποτα, κι ενώ είναι τετράποδο, ζει και στη στεριά και στις
λίμνες· γεννά αυγά και τα κλωσά στη στεριά· το μεγαλύτερο μέρος της
ημέρας το περνά στη στεριά, αλλά όλη τη νύχτα στον ποταμό· γιατί τα νερά
του είναι πιο ζεστά κι απ' το αεράκι της νύχτας κι από το αγιάζι της.
Κι απ' όλα τα θνητά πλάσματα που μας είναι γνωστά, αυτός από ελάχιστος
γίνεται πελώριος· δηλαδή, τα αυγά που γεννά δεν είναι μεγαλύτερα από της
χήνας, και το μέγεθος του νεοσσού του είναι ανάλογο με του αυγού, καθώς
όμως μεγαλώνει, φτάνει και τις δεκαεφτά πήχες, και ακόμα περισσότερες.
Η γάτα λατρευόταν ιδιαίτερα στην Αίγυπτο. Η θεά Βούβαστη (Βαστ), πολιούχος της ομώνυμης πόλης (σημ. Tell- Basta), παριστανόταν συνήθως με πρόσωπο γάτας. Στο αγαλματίδιο η θεά-γάτα φοράει περιδέραιο με σκαραβαίο.
Κι έχει μάτια χοίρου και δόντια μεγάλα και χαυλιόδοντες36
(ανάλογους με το μέγεθος του σώματός του),αλλά είναι το μόνο ζώο που η
φύση δεν του έδωσε γλώσσα. Κι ούτε κουνιέται το κάτω σαγόνι του, αλλά
και σε τούτο παρουσιάζεται, μόνο αυτός απ' όλα τα ζώα, να φέρνει το
απάνω σαγόνι του προς το κάτω. Κι έχει δυνατά νύχια και, στη ράχη του,
δέρμα λεπιδωτό που δε σχίζεται με τίποτα. Μες στο νερό είναι τυφλός,
αλλά έξω, στον αέρα, η όρασή του είναι οξύτατη. Κι έτσι που ζει μες στο
νερό, το εσωτερικό του στόματός του είναι γεμάτο βδέλλες. Λοιπόν, τ'
άλλα πετεινά και τα ζώα τον σκιάζονται, αλλά ο τροχίλος37
τα 'χει καλά μαζί του, μια και του προσφέρει υπηρεσία· δηλαδή, όταν ο
κροκόδειλος βγαίνει απ' το νερό στη στεριά και κατόπι ξαπλώνει με το
στόμα ανοιχτό (και γενικά συνηθίζει να το κρατά ανοιχτό προς το μέρος
του ζέφυρου), τότε ο τροχίλος τρυπώνει στο στόμα του και χάφτει τις
βδέλλες. Κι αυτός – αφού γλιτώνει απ' την ενόχληση– νιώθει όμορφα και
δεν πειράζει καθόλου τον τροχίλο.
IΙ86. Και υπάρχουν ειδικοί γι' αυτό τον σκοπό και ζουν απ' αυτή την τέχνη40.
Αυτοί, όταν τους φέρουν τον νεκρό, δείχνουν σ' εκείνους που τον
φέρνουν ξύλινα ομοιώματα των νεκρών, με ζωγραφισμένη τη μορφή τους, και
λένε ότι η πιο καλοδουλεμένη μούμια είναι εκείνου που νομίζω ότι είναι
ασέβεια ν' αναφέρω τ' όνομά του41
σε μια τέτοια περίσταση· κατόπι δείχνουν τη δεύτερη, που είναι κατώτερη
από την πρώτη και φθηνότερη· και την τρίτη, που είναι η πιο φτηνή απ'
όλες· και [...] ρωτούν τους άλλους με ποιον από τους παραπάνω τρόπους
θέλουν να γίνει η μούμια του νεκρού τους.
IΙ99. Ως αυτό εδώ το σημείο42
μίλησα στηριγμένος σε όσα είδα με τα μάτια μου και σ' ό,τι μου πρόσφερε
η κρίση και η έρευνά μου· αλλά από δω και κάτω θα παραθέσω τα λεγόμενα
των Αιγυπτίων, έτσι όπως τα άκουα· βέβαια σ' αυτά πού και πού θα
προσθέτω και κάτι απ' ό,τι είδα με τα μάτια μου.
2. Ποια χαρακτηριστικά του κροκόδειλου αποδίδει σωστά ο Ηρόδοτος; Βρείτε πληροφορίες για τον κροκόδειλο από άλλα μαθήματά σας ή από το διαδίκτυο.
3. Ποιες πληροφορίες παίρνουμε από το κεφάλαιο 99 για τη μέθοδο και τις πηγές του Ηροδότου; Στην απάντησή σας να χρησιμοποιήσετε και όρους από το πρωτότυπο.
4. Να ζωγραφίσετε ό,τι από την ενότητα σας άρεσε ή σας έκανε εντύπωση.
5. Να επιλέξετε ένα έθιμο ή αντίληψη που επιβιώνει ως σήμερα, έστω και σε, λίγο ή πολύ, διαφορετική μορφή, και να συζητήσετε πώς μπορεί να εξηγηθεί η επιβίωση αυτή.
18 θωμάσια- νόμοι: ήθη, έθιμα, τρόπος ζωής, λατρεία, ιερά ζώα, ιατρική, ταρίχευση αποτελούν το περιεχόμενο των κεφ. 35- 98, που θεωρούνται το πολυτιμότερο μέρος του ΙΙ βιβλίου.
19 η ατμόσφαιρά τους: εννοεί τις κλιματολογικές συνθήκες· τη θεωρία για την επίδρασή τους στον άνθρωπο ανέπτυξε ο Ιπποκράτης (ο γνωστός θεμελιωτής της ιατρικής επιστήμης, περ. 460- 356 π.Χ.).
20 οι γυναίκες … κάνουν το λιανεμπόριο: αυτά δεν αποτελούσαν κανόνα, αλλά φαίνεται ότι ο Ηρόδοτος γενικεύει ό,τι τον εντυπωσίασε από τις αιγυπτιακές συνήθειες.
21 προς τα κάτω: οι αργαλειοί τους (όπως και των αρχαίων Ελλήνων) ήταν όρθιοι. Οι Αιγύπτιοι ύφαιναν και με τους δύο τρόπους.
22 πένθος: συνήθως οι Έλληνες έκοβαν τα μαλλιά τους, άλλοτε όμως άφηναν τα γένια και τα μαλλιά τους σε ένδειξη πένθους. Γνωρίζετε παρόμοια έθιμα για το πένθος σήμερα;
23 ολύρα- ζεια: οι ονομασίες αυτές και στο πρωτότυπο, πιθανόν ήταν σίκαλη ή αραβόσιτος, δεν είναι όμως βέβαιο ότι ταυτίζονται. Ψωμί από ζεια έτρωγαν οι κατώτερες τάξεις.
24 με τα πόδια: η πληροφορία είναι επιβεβαιωμένη από τα μνημεία, ζύμωναν όμως και με τα χέρια (βλ. εικόνα σ. 34).
25 δύο είδη γραφής: τα είδη ήταν τρία, αλλά ο Ηρόδοτος παραλείπει την ιερατική, ταυτίζοντάς την με την ιερογλυφική. Η ιερατική σε σχέση με την ιερογλυφική ήταν απλοποιημένη γραφή. Η ιερογλυφική ήταν η πρώτη γραφή και των Κρητών της μινωικής εποχής, όπως γνωρίζουμε από το δίσκο της Φαιστού.
26 χάλκινα: όχι βέβαια οι πλούσιοι· γι' αυτούς υπήρχαν χρυσά, ασημένια, γυάλινα.
27 φρεσκοπλυμένα: η καθαριότητα είχε για τους Αιγυπτίους μεγάλη σημασία, για λόγους υγιεινής και για θρησκευτικούς λόγους· στην ιερογλυφική γραφή το σύμβολο του ιερέα ήταν ένας άνθρωπος που πλένεται.
28 από πάπυρο: φυτό που ευδοκιμούσε στην Αίγυπτο και έδινε υλικό για πολλές χρήσεις.
29 του Διός: είναι ο Άμμων (που οι Έλληνες ταύτιζαν με τον Δία), ο μεγαλύτερος θεός της Αιγύπτου. Ταυτίστηκε με τον ήλιο (ως Άμμων-Ρα) και ο κριός ήταν το ιερό του ζώο.
30 Όσιρης- ῎Ισις: η λατρεία τους ήταν πολύ διαδεδομένη· οι γιορτές του Όσιρη έμοιαζαν με τα Ανθεστήρια του Διονύσου. Οι Έλληνες τον ταύτιζαν και με τον Δία, τον Έρωτα, τον Άδη κ.α. Η Ίσιδα, αδελφή και σύζυγος του Όσιρη, ταυτιζόταν συνήθως με τη Δήμητρα.
31 ονομασίες: βλ. σχόλιο 2, σ. 31. Οι Αιγύπτιοι δεν είχαν θεό αντίστοιχο με τον Ποσειδώνα ούτε και γενικά θεότητες της θάλασσας. Τι νομίζετε ότι δείχνει αυτό;
32 Λιβύη: ο Ηρόδοτος πίστευε ότι η Λιβύη είχε πολλά θηρία, γι' αυτό την ονομάζει «θηριώδη», αντιδιαστέλλοντάς την από την Αφρική, που επίσης ονομάζεται Λιβύη.
33 όλα τα θεωρούν ιερά: στην πραγματικότητα δεν τα θεωρούσαν όλα τα ζώα ιερά, ούτε και ήταν τα ίδια ζώα ιερά σε όλες τις περιοχές, όπως εξάλλου φαίνεται και από άλλα σημεία της ῾Ιστορίης.
34 ίβιδα: πελαργός της Αιγύπτου.
35 οι κροκόδειλοι: η περιγραφή του Ηροδότου είναι πολύ εκτεταμένη – γιατί το εξωτικό ζώο παρουσίαζε εξαιρετικό ενδιαφέρον για τους Έλληνες – και σε γενικές γραμμές ακριβής. Υπάρχουν όμως και ανακρίβειες. Μπορείτε να διορθώσετε τα σημεία αυτά;
36 χαυλιόδοντες: μακριά δόντια που εξέχουν από το στόμα.
37 τροχίλος: ίσως να είναι ο τρυποκάρυδος. Οι Αιγύπτιοι και σήμερα το ονομάζουν «πουλί του κροκοδείλου».
38 κάθε γιατρός … για μια αρρώστια: οι πρόοδοι των Αιγυπτίων στην ιατρική είναι αναμφισβήτητες, επιβεβαιώνονται από ένα πλήθος ιατρικών παπύρων που βρέθηκαν, από αρχαίους συγγραφείς κτλ. Είχαν μάλιστα κάνει αξιοσημείωτη πρόοδο στη χειρουργική. Βέβαια η ταρίχευση των νεκρών συνέβαλε στην πρόοδο αυτή.
39 δεν ξέρει πού πάσχει: η ειδικότητα αυτή θα ήταν ανάλογη με του παθολόγου σήμερα.
40 τέχνη: εννοεί την ταρίχευση· ο Ηρόδοτος περιγράφει λεπτομερώς και με ακρίβεια πώς γινόταν η ταρίχευση. Η διατήρηση του σώματος ήταν για τους Αιγυπτίους αναγκαία, γιατί μόνο έτσι ζούσε και η ψυχή.
41 τ' όνομά του: εννοεί τον Όσιρη. Με αυτόν ταυτίζονταν οι νεκροί που τους έκαναν την πιο ακριβή ταρίχευση.
42 το σημείο: ως το κεφάλαιο 98 ο Ηρόδοτος μιλάει για τη χώρα και τους ανθρώπους της. Από το κεφ. 99 αρχίζει το δεύτερο μέρος του «αιγύπτιου λόγου», η ιστορία της χώρας, παραθέτουμε όμως εδώ ένα τμήμα από το κεφάλαιο για να δούμε τη μέθοδο του ιστορικού.
Σφίγγα στη Μέμφιδα
Το θέμα της Σφίγγας, ανατολικής ή αιγυπτιακής προέλευσης, ήταν διαδεδομένο σε όλο τον αρχαίο κόσμο. Ο Ηρόδοτος (ΙΙ 175) σημειώνει ότι η αιγυπτιακή Σφίγγα είχε κεφάλι ανδρικό, ενώ η ελληνική γυναικείο.
Η πυραμίδα του Χέοπα
IΙ148. (….) (Ο λαβύρινθος) βρίσκεται λίγο πιο πάνω απ' τη λίμνη Μοίριδα, εκεί κατά την πόλη που είναι γνωστή με τ' όνομα Κροκοδειλούπολη55· αυτόν εγώ τον είδα κι είναι ανώτερος από κάθε περιγραφή56.
Γιατί, αν βάζαμε όλα μαζί, τα τείχη και τα αξιοθέατα κτίσματα που έχει
να παρουσιάσει η Ελλάδα, θα γινόταν φανερό ότι στοίχισαν λιγότερο σε
μόχθο και έξοδα απ' ό,τι αυτός ο λαβύρινθος. Βέβαια, δε λέω, κι ο ναός στην Έφεσο57 είναι αξιόλογος, όπως κι ο ναός στη Σάμο58.
Κι οι πυραμίδες επίσης ήταν εξαιρετικά εντυπωσιακές κι η καθεμιά τους
άξιζε όσο πολλά μαζί μεγάλα μνημεία ελληνικά, αλλά ο λαβύρινθος ξεπερνά
και τις πυραμίδες. Γιατί έχει δώδεκα αυλές σκεπαστές απ' άκρη σ' άκρη,
που οι πύλες τους είναι αντικριστές, της καθεμιάς με την άλλη, έξι να
βλέπουν κατά τον βορρά κι έξι κατά τον νότο, συνεχόμενες· κι εξωτερικά
τις περιβάλλει όλες ο ίδιος τοίχος. Κι οι οικοδομές εκεί είναι διώροφες·
το κάτω πάτωμα υπόγειο, το άλλο υψώνεται πάνω στο προηγούμενο, κι έχουν
συνολικά τρεις χιλιάδες αίθουσες, χίλιες πεντακόσιες στο κάθε πάτωμα.
Λοιπόν, τις αίθουσες που βρίσκονταν στο ανώγι τις περιγράφουμε, αφού τις
έχουμε δει με τα μάτια μας διασχίζοντας τις οικοδομές απ' τη μια άκρη
ως την άλλη, κι αντικρίζοντάς τες, για τις υπόγειες όμως οι πληροφορίες
μας προέρχονται απ' ό,τι μας έλεγαν· γιατί οι Αιγύπτιοι επιστάτες με
κανένα τρόπο δεν ήθελαν να μας τις δείξουν, λέγοντας ότι εκεί είναι οι
τάφοι και των βασιλέων, των πρώτων κτητόρων αυτού του λαβύρινθου, και
των ιερών κροκοδείλων. Κι έτσι τα όσα λέμε για τις υπόγειες αίθουσες
προέρχονται απ' ό,τι ακούσαμε απ' αυτούς, ενώ τα ανώγια, που ξεπερνούν
σε μεγαλείο κάθε ανθρώπινο έργο, τα βλέπαμε με τα μάτια μας· γιατί και
οι διάδρομοι από αίθουσα σε αίθουσα και τα τεθλασμένα περάσματα από αυλή
σε αυλή, καθώς ήταν υπερβολικά πολύπλοκα, προκαλούσαν τον απερίγραπτο
θαυμασμό μας, καθώς περνούσαμε από την κάθε αυλή στις αίθουσες κι από
τις αίθουσες στις στοές κι από τις στοές σε άλλες αίθουσες κι απ' αυτές
τις αίθουσες στις άλλες αυλές. Κι οι οροφές όλων των χώρων αυτού του
οικοδομήματος ήταν από την ίδια πέτρα με τους τοίχους, ενώ αυτοί οι
τοίχοι ήταν γεμάτοι με ανάγλυφες παραστάσεις κι η κάθε αυλή είχε γύρω
γύρω κιονοστοιχία από λευκό μάρμαρο, περίτεχνα δουλεμένο.
3. Ποιες πληροφορίες για την κοινωνία της Αιγύπτου αποκομίζουμε από την ενότητα;
4. Με βάση τις πληροφορίες της ενότητας να συγκεντρώσετε στοιχεία για την τεχνολογία των αρχαίων Αιγυπτίων και να τα παρουσιάσετε στην τάξη.
Ενδεικτικές διαθεματικές έννοιες που μπορούν να συζητηθούν: εξέλιξη, μεταβολή.
2. Στο μάθημα της πληροφορικής μπορείτε να επισκεφθείτε την ιστοσελίδα του BBC (History/ Egyptians), να διαβάσετε για την αρχαία Αίγυπτο και να στείλετε στους φίλους σας ευχές και μηνύματα με ηλεκτρονικό ταχυδρομείο σε ιερογλυφική γραφή(!). Στην ίδια ιστοσελίδα μπορείτε να βρείτε και άλλα θέματα από τα οποία θα επιλέξετε ένα για να αναπτύξετε. Διεύθυνση: http://www.bbc.co.uk/history/ancient/egyptians (για τις κάρτες επιλέγετε έπειτα /hieroglyphic postcards).
3. Να διαβάσετε από τον Ηρόδοτο για τα έθιμα άλλων λαών (των Περσών Ι 131-138, των Βαβυλωνίων, Ι 196-198, των Μασσαγετών Ι 215- 216), να τα συγκρίνετε με τα αιγυπτιακά και να τα παρουσιάσετε στην τάξη.
Η άσκηση προϋποθέτει να υπάρχει στη βιβλιοθήκη του σχολείου σας πλήρης έκδοση του Ηροδότου σε μετάφραση.
43 Ραμψίνιτος: φαίνεται ότι ο Ηρόδοτος συγχέει στο πρόσωπό του ιστορικά και μυθικά στοιχεία. Αν πρόκειται για τον Ραμσή τον Γ′ (1182- 1152 π.Χ.), που έχτισε ναούς στη Μέμφιδα, τότε ο Ηρόδοτος σφάλλει στη χρονολόγηση των πυραμίδων, αφού θεωρεί διάδοχό του τον Χέοπα, ο οποίος όμως βασίλεψε από το 2613 π.Χ.
44 Χέοπας: οι αρνητικές κρίσεις απηχούν πιθανόν μόνο την αντίδραση του λαού για την καταναγκαστική εργασία, αφού σύμφωνα με την έρευνα ενδιαφέρθηκε για θρησκευτικά ζητήματα.
45 λατομεία: βρίσκονταν στα ανατολικά του Καΐρου· από αυτά έπαιρναν πέτρες για τις πυραμίδες.
46 ο δρόμος: και σήμερα διακρίνονται δύο δρόμοι, ένας που οδηγούσε στην πρώτη πυραμίδα και ένας στην τρίτη. Χρησίμευαν ως κεκλιμένο επίπεδο πάνω στο οποίο έσερναν τις πέτρες.
47 πυραμίδα: στα αιγυπτιακά σημαίνει οικοδόμημα με επικλινείς πλευρές. Οι πυραμίδες που θα περιγραφούν – του Χέοπα, του Χεφρήνα και του Μυκερίνου (2613- 2494 π.Χ.) – είναι οι ονομαζόμενες της Γκίζας.
48 πέντε στάδιοι…: οι διαστάσεις του δρόμου θα ήταν περίπου 920μ. Χ 18.5μ. Χ 14.8 μ.
49 διώρυγα: δεν είναι σωστό, αφού ο υπόγειος θάλαμος στο κέντρο της πυραμίδας βρισκόταν τουλάχιστον 12 μ. πάνω από την επιφάνεια του ποταμού. Ο Ηρόδοτος δεν θα μπήκε στο εσωτερικό της πυραμίδας.
50 ζωνάρια: τέτοια εντύπωση θα έδιναν μάλλον οι αλλεπάλληλες βαθμίδες των πυραμίδων.
51 βότανα: τα χρησιμοποιούσαν συχνά για λόγους υγείας αλλά και στις ταριχεύσεις των φτωχών.
52 επιγραφή: ο Ηρόδοτος δεν μπορούσε να διαβάσει τις επιγραφές και δεν γνωρίζουμε πόσο αξιόπιστοι ήταν οι ξεναγοί του, άρα και η απόδοση του περιεχομένου της επιγραφής.
53 ασημένια τάλαντα: το τάλαντο ήταν μέτρο βάρους (2,5 κιλά περίπου) και νομισματική μονάδα, η αξία της οποίας (και το βάρος) διέφερε από χώρα σε χώρα (ανάλογα και με το μέταλλο)· ένα ασημένιο τάλαντο ζύγιζε 36- 37 κιλά.
54 όσο χρόνο ανέφερα: εννοεί τα τριάντα χρόνια που ανέφερε στο κεφ. 124.
55 Κροκοδειλούπολη: αργότερα Αρσινόη, ερείπιά της βρίσκονται σήμερα στο Ελ Φαγιούμ.
56 ανώτερος από κάθε περιγραφή: ένα από τα «επτά θαύματα» του κόσμου· ο Ηρόδοτος ονόμασε το μνημείο λαβύρινθο από την ομοιότητά του με το ανάκτορο του Μίνωα. Η περιγραφή δεν είναι αρκετά σαφής. Ο λαβύρινθος χρησιμοποιήθηκε ως ταφικός ναός του φαραώ που είναι θαμμένος στη γειτονική πυραμίδα, ενώ ήταν και έδρα της διοίκησης, όπου κάθε νομός είχε δικές του αίθουσες.
57 ο ναός στην Έφεσο: ο φημισμένος ναός της Αρτέμιδας, που χτιζόταν επί 120 χρόνια (550- 430 π.Χ). Ήταν τέσσερις φορές πιο μεγάλος από τον Παρθενώνα και καταστράφηκε από τον Ηρόστρατο, τη νύχτα που γεννήθηκε ο Αλέξανδρος (20 Ιουλίου 356 π.Χ.).
58 ο ναός στη Σάμο: εννοεί το Ηραίο· βλ. εικόνα σ. 42.
Ο «αιγύπτιος λόγος» είναι η μεγαλύτερη και πιο εντυπωσιακή από τις γεωγραφικές - εθνογραφικές παρεκβάσεις στο έργο του Ηροδότου, αφού καλύπτει ένα βιβλίο, και μας δίνει ένα πλήθος στοιχείων αρχαιολογικών, γεωγραφικών, εθνογραφικών, λαογραφικών, ιστορικών: για τη χώρα, το Νείλο, για τους ανθρώπους, τα ήθη, τα έθιμα, τον τρόπο ζωής, για τις επιστήμες, τη θρησκεία, τους βασιλείς και τα έργα τους, τα μνημεία της χώρας. Παράλληλα ο Ηρόδοτος μας δίνει πολύτιμες πληροφορίες για τον τρόπο που εργάστηκε ως ιστορικός. Αφορμή για τον «αιγύπτιο λόγο» είναι η εκστρατεία του Καμβύση, γιου και διαδόχου του Κύρου, στη χώρα αυτή (525 π.Χ.), την οποία και ο ίδιος ο Ηρόδοτος (όπως πολλοί Έλληνες του καιρού του) επισκέφθηκε και θαύμασε.
Eνότητες 4η-5η-6η:
Διδακτικοί Στόχοι (για όλες τις ενότητες του δεύτερου βιβλίου):
- Να γνωρίσουν μέσα από τα μάτια του ιστορικού - σε γενικές βέβαια γραμμές - έναν από τους αρχαιότερους και λαμπρότερους πολιτισμούς, που εντυπωσίασε και επηρέασε τους Έλληνες.
- Να κατανοήσουν το ενδιαφέρον του ιστορικού, και των αρχαίων Ελλήνων γενικότερα, για την Αίγυπτο, να εκτιμήσουν τη στάση του Ηροδότου απέναντι στον πολιτισμό της και, γενικότερα, τη στάση του απέναντι στον «άλλο», την αμεροληψία του ως ιστορικού και την αποδοχή της ετερότητας που σφραγίζει το έργο του.
- Να γνωρίσουν τη στάση του Ηροδότου απέναντι στα θρησκευτικά ζητήματα.
- Να γνωρίσουν τη χώρα και τους κατοίκους της Αιγύπτου, να αποκομίσουν λαογραφικά στοιχεία και να ικανοποιήσουν την περιέργεια της ηλικίας τους με το πλήθος των πληροφοριών που παρέχει ο Ηρόδοτος.
- Να γνωρίσουν τον τρόπο που εργάστηκε ο ιστορικός, ώστε να κατανοήσουν τη μέθοδο του, τις πηγές του και τον τρόπο που τις επεξεργάστηκε, και να εκτιμήσουν την προσπάθειά του για την αναζήτηση της αλήθειας, συνειδητοποιώντας τις δυσκολίες που συνάντησε ο ιστορικός κατά τη συλλογή των στοιχείων που παραθέτει.
- Να γνωρίσουν την έννοια των «ανεκδότων», να αντιληφθούν τη θέση τους στο έργο του ιστορικού (μόνο αν δοθεί το δεύτερο από τα «Συμπληρωματικά παράλληλα κείμενα», σ. 42, αλλιώς ο στόχος θα τεθεί στην 7η ενότητα).
- Να συνειδητοποιήσουν (έστω και λίγο) τα προβλήματα που αντιμετώπισε ο άνθρωπος στην ιστορική του πορεία, τα ερωτήματα που έθεσε, τις λύσεις που δοκίμασε· να ευαισθητοποιηθούν σε θέματα ιστορικής έρευνας και μελέτης.
- Να κατανοήσουν τη θέση του «αιγύπτιου λόγου» στην Ἱστορίη και τη σχέση με το κύριο θέμα της.
- Να εκτιμήσουν την αφηγηματική τέχνη του Ηροδότου και την περιγραφική του δύναμη.
Γεωγραφικές-εθνογραφικές παρεκβάσεις
Η αναζήτηση της αλήθειας
Θωμάσια, έργα και νόμοι
Κοινωνική ανισότητα
Μέθοδος και πηγές του ιστορικού
Η δομή της Ἱστορίης
Περιγραφή και αφήγηση
Ανθρωπογεωγραφία
Λέξεις Κλειδιά Βιβλίο δεύτερο, Ευτέρπη, Αίγυπτος, Νείλος, "Θωμάσια", "Νόμοι" Αιγυπτίων, Μνημεία Αιγύπτου
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Ο «αιγύπτιος λόγος*» είναι η μεγαλύτερη και πιο εντυπωσιακή από τις γεωγραφικές – εθνογραφικές παρεκβάσεις*
στο έργο του Ηροδότου, αφού καλύπτει ένα βιβλίο, και μας δίνει ένα
πλήθος στοιχείων αρχαιολογικών, γεωγραφικών, εθνογραφικών, λαογραφικών,
ιστορικών: για τη χώρα, το Νείλο, για τους ανθρώπους, τα ήθη, τα έθιμα,
τον τρόπο ζωής, για τις επιστήμες, τη θρησκεία, τους βασιλείς και τα
έργα τους, τα μνημεία της χώρας. Παράλληλα ο Ηρόδοτος μας δίνει
πολύτιμες πληροφορίες για τον τρόπο που εργάστηκε ως ιστορικός. Αφορμή
για τον «αιγύπτιο λόγο» είναι η εκστρατεία του Καμβύση, γιου και
διαδόχου του Κύρου, στη χώρα αυτή (525 π.Χ.), την οποία και ο ίδιος ο
Ηρόδοτος (όπως πολλοί Έλληνες του καιρού του) επισκέφθηκε και θαύμασε.
Η μούσα Ευτέρπη
| ΕΝΟΤΗΤΑ 4η | Η ΧΩΡΑ ΚΑΙ Ο ΝΕΙΛΟΣ ΙΙ 3- 5, 12, 19- 22 |
Θεματικά κέντρα
|
|
|
Θρησκεία
Ο θεός Ώρος· παριστάνεται με κεφάλι γερακιού.
ΙI3. […] Λοιπόν, απ' όσα μου εξιστόρησαν, αυτά που έχουν σχέση με τη θρησκεία1 δεν έχω πρόθεση να τα εκθέσω, με μόνη εξαίρεση τα ονόματα2 των θεών, γιατί πιστεύω ότι όλοι οι άνθρωποι γνωρίζουν στον ίδιο βαθμό3 αυτά τα θέματα· κι όσα θ' αναφέρω γι' αυτά, είναι που μου το επιβάλλουν οι ανάγκες της αφήγησής μου.
Ημερολόγιο Θεοί
ΙI4.
Όμως για ό,τι έχει να κάνει με τα ανθρώπινα, έλεγαν τα εξής και
συμφωνούσαν μεταξύ τους· πρώτοι απ' όλους τους λαούς οι Αιγύπτιοι
ανακάλυψαν το έτος4
και διαίρεσαν σε δώδεκα μέρη τον κύκλο των εποχών του· κι έλεγαν ότι
την ανακάλυψη αυτή την έκαναν παρατηρώντας τα άστρα. Και, κατά τη γνώμη
μου, υπολογίζουν πιο ορθά από τους Έλληνες τη διάρκεια του έτους,
εφόσον οι Έλληνες προσθέτουν σε κάθε δυο χρόνια έναν εμβόλιμο μήνα, για
να έχουν κανονικά την εναλλαγή των εποχών, ενώ οι Αιγύπτιοι, δίνοντας
στους δώδεκα μήνες τριάντα μέρες στον καθένα, προσθέτουν σε κάθε έτος
πέντε ημέρες συμπληρωματικές κι έτσι ο κύκλος των εποχών ολοκληρώνοντας
την περιφορά του συμπίπτει με το τέλος του έτους τους. Κι έλεγαν ότι οι
Αιγύπτιοι πρώτοι καθιέρωσαν ονόματα των δώδεκα θεών5
κι ότι από αυτούς τα πήραν οι Έλληνες, και πρώτοι αφιέρωσαν στους θεούς
βωμούς και αγάλματα και ναούς και σκάλισαν παραστάσεις πάνω σε πέτρα.
Η Αίγυπτος δώρο του Νείλου
ΙI5.
Κι έμεινα με την εντύπωση ότι οι πληροφορίες που έδιναν για τη χώρα
τους ήταν σωστές. Γιατί κι ένας που δεν κατατοπίστηκε καθόλου από πριν,
αλλά την είδε – φτάνει βέβαια να 'χει μυαλό – αντιλαμβάνεται ότι την
περιοχή της Αιγύπτου, στην οποία φτάνουν με τα καράβια τους οι Έλληνες6, την έχουν επίκτητη οι Αιγύπτιοι και την πήραν δώρο απ' τον ποταμό7 [...]· με το πρώτο που πλησιάζει στη στεριά το καράβι σου κι ενώ ακόμα θέλει μιας μέρας δρόμο8 για να πιάσει στεριά, αν ρίξεις στο βυθό βολίδα9, θα σου κουβαλήσει επάνω πηλό, κι ας είσαι σε νερά έντεκα οργιές βαθιά10. Από αυτό λοιπόν φαίνεται ποια έκταση πήραν οι προσχώσεις.
<ἡ> Αἴγυπτος ἐς τὴν ῞Ελληνες ναυτίλλονται ἐστὶ Αἰγυπτίοισι ἐπίκτητός τε γῆ καὶ δῶρον τοῦ ποταμοῦ [...]
Γεωλογικές παρατηρήσεις
IΙ12. Λοιπόν,
για όσα αφορούν την Αίγυπτο δίνω πίστη και στα λόγια αυτών που λεν τα
παραπάνω και προσωπικά σχημάτισα με βεβαιότητα τη γνώμη ότι οπωσδήποτε
αυτή είναι η πραγματικότητα, γιατί είδα πρώτα πρώτα ότι η Αίγυπτος
προεξέχει προς τη θάλασσα απ' τη γειτονική της χώρα κι έπειτα βρίσκονται
κοχύλια11
πάνω στα βουνά της κι ένα στρώμα άρμης κατακάθεται πάνω τους, έτσι που
να προκαλεί φθορές και στις πυραμίδες, και το βουνό που βρίσκεται πάνω
από τη Μέμφη, μονάχα αυτό απ' όλη την Αίγυπτο να έχει άμμο· κι
επιπρόσθετα το χώμα της Αιγύπτου […] είναι μαύρο12 και ευκολότριφτο, καθότι είναι λάσπη και πρόσχωση που την κατέβασε ο ποταμός από την Αιθιοπία.
Οι πλημμύρες του Νείλου: Οι θεωρίες
ΙI19. Κι
όταν ανεβαίνουν τα νερά του, ο Νείλος πλημμυρίζει όχι μόνο το Δέλτα,
αλλά και κάποιες περιοχές της χώρας που θεωρούνται ότι ανήκουν στη
Λιβύη και στην Αραβία […]. Για το ιδιαίτερο όμως χαρακτηριστικό του
ποταμού δεν μπόρεσαν να με κατατοπίσουν ούτε οι ιερείς ούτε κανένας
άλλος. Και με ιδιαίτερο ενδιαφέρον ρωτούσα να μου πουν ποιος είναι ο
λόγος που ο Νείλος, αρχίζοντας από το θερινό ηλιοστάσιο13,
κατεβαίνει φουσκωμένος εκατό μέρες και, φτάνοντας περίπου στην
εκατοστή, ξαναγυρνά στην κοίτη του με χαμηλωμένη τη στάθμη των νερών
του, ώστε συνεχώς όλο το χειμώνα το ρεύμα του είναι μικρό, ωσότου πάλι
έρθει το θερινό ηλιοστάσιο. Λοιπόν, γι' αυτό το ζήτημα δεν μπόρεσε να με
κατατοπίσει κανένας Αιγύπτιος, όταν τους ρωτούσα ποιο μυστήριο κρύβει ο
Νείλος, ώστε να παρουσιάζει το αντίθετο φαινόμενο14 από τους υπόλοιπους ποταμούς. […]
ΙI20. Αλλά
κάποιοι Έλληνες, στην επιθυμία τους να γίνουν διάσημοι για τη σοφία
τους, είπαν για το ζήτημα των νερών του Νείλου τρεις θεωρίες, για τις
δυο απ' τις οποίες απαξιώ να κάνω λόγο, απλώς θα περιοριστώ να τις
αναφέρω. Λοιπόν η μια τους λέει ότι η αιτία που φουσκώνει ο ποταμός
είναι τα μελτέμια15,
που εμποδίζουν τον Νείλο να χύσει τα νερά του στη θάλασσα. Όμως τόσες
φορές μελτέμια δε φύσηξαν, μα να που ο Νείλος παρουσίασε το ίδιο
φαινόμενο. Κι επιπρόσθετα, αν η αιτία ήταν τα μελτέμια, θα περιμέναμε
και οι άλλοι ποταμοί, όσων το ρεύμα κυλά αντίθετα με τα μελτέμια, να
παρουσιάζουν το ίδιο φαινόμενο […]
ΙI21. Η δεύτερη θεωρία16
δεν έχει βέβαια τη λογικοφάνεια της προηγούμενης, εντυπωσιάζει όμως
περισσότερο στο άκουσμά της· αυτή λέει ότι ο Νείλος μάς μπερδεύει μ'
αυτό το φαινόμενο, επειδή τα νερά του έρχονται από τον Ωκεανό, και ο
Ωκεανός περιβρέχει ολόκληρη τη γη.
ΙI22. Η τρίτη τώρα θεωρία, ενώ είναι πολύ πιο αληθοφανής, απομακρύνεται περισσότερο από την αλήθεια17.
Γιατί κι αυτή δε λέει τίποτα, όταν ισχυρίζεται ότι ο Νείλος φουσκώνει
από το χιόνι που λιώνει – ποιος; ο Νείλος, που κυλά από τη Λιβύη
διασχίζοντας τη χώρα των Αιθιόπων και βγαίνει στην Αίγυπτο! Λοιπόν, από
πού κι ως πού το ρεύμα του προέρχεται από χιόνι, εφόσον κυλά από τα πιο
θερμά μέρη σε μέρη που γενικά είναι πιο ψυχρά; […]
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ
1. Ποιες πληροφορίες αποκομίζουμε για τη μέθοδο του ιστορικού από την ενότητα;2. Να μελετήσετε ένα από τα θέματα: α) Οι πλημμύρες του Νείλου: ποιες θεωρίες διατυπώθηκαν και ποια είναι στην πραγματικότητα η αιτία των πλημμυρών. Να απαντήσετε και με όσα μάθατε στο μάθημα της Γεωγραφίας. β) Το ηλιοστάσιο: τι είναι, ποιες παραδόσεις και έθιμα συνδέονται με το θερινό ηλιοστάσιο (π.χ. οι φωτιές του Άι- Γιάννη). Θα αντλήσετε πληροφορίες από το διαδίκτυο.
3. Τα θέματα που αναπτύσσει στην ενότητα αυτή ο Ηρόδοτος τα συζήτησε με τους ιερείς της Αιγύπτου, ενώ άλλα θέματα (π.χ. για τις πλημμύρες του Νείλου) τα γνωρίζει και από τους λογογράφους, π.χ. από τον Εκαταίο. Σήμερα, ποιες επιστήμες έχουν αντικείμενό τους τα θέματα αυτά; Συγκεντρώστε πληροφορίες και συζητήστε την εξέλιξη της επιστήμης.
Παράλληλο κείμενο: προοίμια
Ιλιάδα (Σ 478- 483, 607- 608)
Η ασπίδα του Αχιλλέα: ο ΩκεανόςΚαι πρώτα δυνατό, θεόρατο βάζει μπροστά σκουτάρι* (478)
δουλεύοντάς το ολούθε στέριωσε τριπλό λαμπρό στεφάνι
[…] λογής λογής πλουμίδια εχάραξε με τη σοφή του τέχνη.
Βάζει τη γης, βάζει τη θάλασσα, βάζει τα ουράνια απάνω
[…] Κι ακόμα βάζει το περίτρανο του Ωκεανού ποτάμι (607)
στου σκουταριού του στέριου ολόγυρα το πιο ακρινό στεφάνι.
Μετάφραση: Ν. Καζαντζάκης - Ι. Θ. Κακριδής
* σκουτάρι: η ασπίδα.
ΕΡΩΤΗΣΗ
Ποια σχέση έχει η αντίληψη για τον ωκεανό, όπως διατυπώνεται στην Ιλιάδα («Παράλληλο κείμενο»), με τη θεωρία που απορρίπτει ο Ηρόδοτος για τις πλημμύρες του Νείλου; (βλ. χάρτη σ. 52).
ΑΝΑΚΕΦΑΛΑIΩΣΗ
Να καταγράψετε τα θέματα που πραγματεύεται ο Ηρόδοτος στην ενότητα
αυτή και να αναπτύξετε σε μία παράγραφο όποιο σας αρέσει περισσότερο.1 θρησκεία: o Ηρόδοτος αποφεύγει να μιλήσει διεξοδικά για θρησκευτικά ζητήματα· άλλωστε θέμα του έργου του είναι τα ανθρώπινα πράγματα όχι τα θεία.
2 ονόματα: (στο πρωτότυπο «ἐπωνυμίαι») εννοεί τα χαρακτηριστικά, τις ιδιότητες, την καταγωγή, τη λατρεία και όχι ακριβώς τα ονόματα ως λέξεις.
3 στον ίδιο βαθμό: πιθανόν να εννοεί ο Ηρόδοτος ότι τα θρησκευτικά γενικώς στοιχεία (λατρεία, ηθικές επιταγές) είναι ως ένα βαθμό κοινά σε όλους τους λαούς.
4 πρώτοι … ανακάλυψαν το έτος: το ημερολόγιο άρχισε να χρησιμοποιείται στην Αίγυπτο το 2770 π.Χ. Η λύση που έδωσαν οι Αιγύπτιοι στον υπολογισμό του έτους, με την εισαγωγή του ηλιακού έτους, τη διαίρεσή του σε 12 μήνες των 30 ημερών και την προσθήκη των 5 ημερών, ήταν πολύ πιο απλή και σωστή από το σεληνιακό έτος των Ελλήνων.
5 δώδεκα θεών: οι κυρίαρχοι θεοί της Αιγύπτου ήταν οκτώ και από αυτούς προέρχονταν οι δώδεκα νεότεροι θεοί. Μάλλον δεν είχαν μεγάλη σχέση με το ελληνικό δωδεκάθεο.
6 στην οποία … οι Έλληνες: εννοεί τη λίμνη Μοίριδα (βλ. χάρτη 1, σ. 41)· αποτελούσε το όριο στο οποίο έφταναν οι Έλληνες. Ο Ηρόδοτος νόμισε ότι ήταν τεχνητή λίμνη.
7 δώρο απ' τον ποταμό: ο χαρακτηρισμός αποδίδεται στον λογογράφο Εκαταίο (έζησε περίπου το 550- 479 π.Χ.).
8 μιας μέρας δρόμο: το ταξίδι μιας ημέρας με πλοίο μπορούσε να καλύψει κατά τον Ηρόδοτο 540 ή 700 σταδίους*.
9 βολίδα: όργανο βυθομέτρησης (θάλασσας, λίμνης, ποταμού) ή ανίχνευσης του βυθού. Ήταν ένα κομμάτι μολύβι δεμένο σε κλωστή. Ερευνήστε πώς γίνεται σήμερα η βυθομέτρηση των θαλασσών.
10 έντεκα οργιές βαθιά: δηλαδή σε βάθος 20μ.· η οργιά ισοδυναμούσε με 1,84 μ.
11 κοχύλια: η παρατηρητικότητα του ιστορικού είναι εξαιρετική και οι εκτιμήσεις του ακριβείς.
12 μαύρο: οι Αιγύπτιοι ονόμαζαν τη χώρα τους Κεμτ ή Κεμ (: «Μαύρη»).
13 θερινό ηλιοστάσιο: οι πλημμύρες δεν άρχιζαν παντού την ίδια εποχή, αλλά ξεκινώντας από τα νότια περίπου τον Απρίλιο, άρχιζαν στην περιοχή της Μέμφιδας (κοντά στο σημερινό Κάιρο) περίπου στο τέλος Ιουνίου. Σωστά λοιπόν ο Ηρόδοτος αναφέρει το θερινό ηλιοστάσιο (22 Ιουνίου).
14 το αντίθετο φαινόμενο: οι πλημμύρες το καλοκαίρι, τις οποίες ο Ηρόδοτος δεν μπορεί να εξηγήσει, οφείλονται στις έντονες τροπικές βροχές στη λεκάνη του Άνω Νείλου, την Αιθιοπία και στο οροπέδιο της Α. Αφρικής. Μόλις οι βροχές σταματήσουν, κατεβαίνει σταδιακά και η στάθμη του ποταμού. Σωστά αναφέρει τη διάρκεια των πλημμυρών.
15 μελτέμια: η θεωρία αποδίδεται στον Θαλή τον Μιλήσιο (έναν από τους «επτά σοφούς», βλ. ενότητα 2, σ. 18). Τα μελτέμια (στο πρωτότυπο ἐτήσιαι) φυσούν το καλοκαίρι από τα ΒΔ.
16 η δεύτερη θεωρία: τη διατύπωσε μάλλον ο Εκαταίος.
17 απομακρύνεται … αλήθεια: αντίθετα αυτή η θεωρία βρίσκεται πιο κοντά στην αλήθεια. Τη γνώμη αυτή είχε διατυπώσει ο φιλόσοφος Αναξαγόρας. Ο Ηρόδοτος δεν γνώριζε για τα χιόνια των βουνών της κεντροανατολικής Αφρικής.
| ΕΝΟΤΗΤΑ 5η |
«ΘΩΜΑΣΙΑ» ΚΑΙ «ΝΟΜΟΙ»18 ΤΩΝ ΑΙΓΥΠΤΙΩΝ
II 35 - 37, 42, 50, 65, 68, 84, 86, 99
|
Θεματικά κέντρα
|
|
|
|
|
|
|
|
Οι Αιγύπτιοι: διαφορετικοί απ' όλους τους λαούς
IΙ35. Τώρα,
θα δώσω μεγάλη έκταση στην περιγραφή της Αιγύπτου, επειδή η φύση της
παρουσιάζει τα περισσότερα αξιοθέατα κι έχει να δείξει ανθρώπινα
δημιουργήματα ανώτερα από κάθε περιγραφή – καμιά άλλη χώρα δεν μπορεί να
συγκριθεί μ’ αυτή· γι’ αυτό θα κάνω περισσότερο λόγο γι’ αυτή. Οι
Αιγύπτιοι, όπως η ατμόσφαιρά τους19
είναι κάτι το μοναδικό και ο ποταμός τους παρουσιάζει διαφορετικά
φαινόμενα απ’ ό,τι οι άλλοι ποταμοί, καθιέρωσαν σ’ όλα τα πάντα
συνήθειες και νόμους αντίθετους απ’ των άλλων λαών· για παράδειγμα, στη
χώρα τους οι γυναίκες είναι που πηγαίνουν στην αγορά και κάνουν το λιανεμπόριο20, ενώ οι άντρες κάθονται στο σπίτι και υφαίνουν· κι ενώ οι άλλοι υφαίνουν σπρώχνοντας το υφάδι προς τα πάνω, οι Αιγύπτιοι προς τα κάτω21. […]
῎Ερχομαι δὲ περὶ Αἰγύπτου μηκυνέων τὸν λόγον, ὅτι πλεῖστα θωμάσια ἔχει...
Αἰγύπτιοι... τὰ πολλὰ πάντα ἔμπαλιν τοῖσι ἄλλοισι ἀνθρώποισι ἐστήσαντο ἤθεά τε καὶ νόμους.
Αἰγύπτιοι... τὰ πολλὰ πάντα ἔμπαλιν τοῖσι ἄλλοισι ἀνθρώποισι ἐστήσαντο ἤθεά τε καὶ νόμους.
Άλλες ιδιορρυθμίες των Αιγυπτίων
Γονατιστό άγαλμα γυναίκας που ζυμώνει, από τη Σακκάρα, 2465-2325 π.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα.
ΙI36. Παντού
αλλού οι ιερείς των θεών αφήνουν τα μαλλιά τους μακριά, όμως στην
Αίγυπτο κουρεύονται. Οι άλλοι λαοί έχουν έθιμο, μόλις πέσει πένθος22,
να κουρεύουν το κεφάλι τους αυτοί που ο πόνος τους είναι μεγαλύτερος,
οι Αιγύπτιοι όμως, όταν ο θάνατος χτυπάει δικούς τους, αφήνουν τις
τρίχες και της κεφαλής και της γενειάδας τους να μεγαλώσουν, ενώ πριν
ήταν ξυρισμένοι. […] Οι άλλοι τρέφονται με σιτάρι και κριθάρι, ενώ οι
Αιγύπτιοι νιώθουν την πιο μεγάλη περιφρόνηση για όποιον ζει μ' αυτά,
αλλά κάνουν τα ψωμιά τους απ' το δημητριακό που το λεν ολύρα, κι ορισμένοι το λένε ζειά23. Ζυμώνουν το ζυμάρι με τα πόδια24,
ενώ τον πηλό με τα χέρια. […] Οι Έλληνες γράφουν τα γράμματα και κάνουν
λογαριασμούς με χαλίκια φέροντας το χέρι απ' τ' αριστερά προς τα δεξιά,
οι Αιγύπτιοι όμως απ' τα δεξιά προς τ' αριστερά. Και κάνοντας αυτό λένε
πως οι ίδιοι τους γράφουν από τη μεριά του δεξιού χεριού, ενώ οι
Έλληνες, του αριστερού· κι έχουν δύο είδη γραφής25, η μια είναι ιερογλυφική, η άλλη η δημοτική.
Οι ιερείς
Ιερογλυφικά
Οι θεοί
ΙI50. Εξάλλου όλες σχεδόν οι ονομασίες31
των θεών έχουν έρθει στην Ελλάδα από την Αίγυπτο […] Γιατί, αν
εξαιρέσουμε τον Ποσειδώνα και τους Διοσκούρους (όπως είπα και παραπάνω)
και την Ήρα και την Εστία και τη Θέμιδα και τις Χάριτες και τις
Νηρηίδες, τις ονομασίες των άλλων θεών τις είχαν ανέκαθεν οι Αιγύπτιοι
στη χώρα τους. […]
Τα ιερά ζώα
Άγαλμα του βασιλικού γραφέα Ραχοτέπ, 2465-2350 π.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα.
Ο κροκόδειλος και ο τροχίλος
Η γάτα λατρευόταν ιδιαίτερα στην Αίγυπτο. Η θεά Βούβαστη (Βαστ), πολιούχος της ομώνυμης πόλης (σημ. Tell- Basta), παριστανόταν συνήθως με πρόσωπο γάτας. Στο αγαλματίδιο η θεά-γάτα φοράει περιδέραιο με σκαραβαίο.
Άλλες επινοήσεις.
Ιατρικές ειδικότητες
ΙI84. Και την ιατρική τέχνη την έχουν μοιραστεί μεταξύ τους με τον εξής τρόπο· ο κάθε γιατρός είναι μονάχα για μια αρρώστια38,
κι όχι για περισσότερες. Κι όπου ρίξεις το βλέμμα σου, πλήθος οι
γιατροί· γιατί άλλοι ασκούν την ιατρική για την αρρώστια των ματιών,
άλλοι για της κεφαλής, άλλοι των δοντιών, άλλοι για της κοιλιάς, κι
άλλοι για τις αρρώστιες που ο άρρωστος δεν ξέρει πού πάσχει39.
μιῆς νούσου ἕκαστος ἰητρός ἐστι καὶ οὐ πλεόνων... οἱ μὲν γὰρ ὀφθαλμῶν ἰητροὶ
κατεστέασι, οἱ δὲ κεφαλῆς, οἱ δὲ ὀδόντων... οἱ δὲ τῶν ἀφανέων νούσων.
κατεστέασι, οἱ δὲ κεφαλῆς, οἱ δὲ ὀδόντων... οἱ δὲ τῶν ἀφανέων νούσων.
Η ταρίχευση
Διευκρινίσεις του ιστορικού
Μέχρι μὲν τούτου ὄψις τε ἐμὴ καὶ γνώμη καὶ ἱστορίη ταῦτα λέγουσά ἐστι, τὸ δὲ ἀπὸ τοῦδε
Αἰγυπτίους ἔρχομαι λόγους ἐρέων κατὰ [τὰ] ἤκουον· προσέσται δέ τι αὐτοῖσι καὶ τῆς ἐμῆς ὄψιος
Αἰγυπτίους ἔρχομαι λόγους ἐρέων κατὰ [τὰ] ἤκουον· προσέσται δέ τι αὐτοῖσι καὶ τῆς ἐμῆς ὄψιος
Ξύλινο
ομοίωμα πλοίου με το πλήρωμά του, μήκους 1,35 μ. (1994-1782 π.Χ.).
Παραπέμπει στο ιερό προσκύνημα του νεκρού στην Άβυδο, τόπο ταφής και
λατρείας του Όσιρη. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα.
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
1. Ποιες ιδιομορφίες των Αιγυπτίων σημειώνει ο Ηρόδοτος στα κεφάλαια 35- 36 και πώς τις εξηγεί;2. Ποια χαρακτηριστικά του κροκόδειλου αποδίδει σωστά ο Ηρόδοτος; Βρείτε πληροφορίες για τον κροκόδειλο από άλλα μαθήματά σας ή από το διαδίκτυο.
3. Ποιες πληροφορίες παίρνουμε από το κεφάλαιο 99 για τη μέθοδο και τις πηγές του Ηροδότου; Στην απάντησή σας να χρησιμοποιήσετε και όρους από το πρωτότυπο.
4. Να ζωγραφίσετε ό,τι από την ενότητα σας άρεσε ή σας έκανε εντύπωση.
5. Να επιλέξετε ένα έθιμο ή αντίληψη που επιβιώνει ως σήμερα, έστω και σε, λίγο ή πολύ, διαφορετική μορφή, και να συζητήσετε πώς μπορεί να εξηγηθεί η επιβίωση αυτή.
Παράλληλο κείμενο
Σοφοκλέους, Οἰδίπους ἐπὶ Κολωνῷ, στ. 337- 345 (ο Οιδίποδας για τους γιους του)| «Ω εκείνοι σε όλα επήραν Αιγυπτιακές συνήθειες στο φυσικό και στης ζωής τον τρόπο. Εκεί οι αρσενικοί στα σπίτια μένουν στον αργαλειό να υφαίνουν, ενώ οι γυναίκες απέξω πάντα φέρνουνε στο σπίτι όσα χρειάζονται. |
Κι έτσι, παιδιά μου,
ενώ θε νάταν φυσικό ετούτοι να κοπιάζουν για όλα κάθουνται στο σπίτι σαν τ' άβγαλτα κορίτσια και για δαύτους εσείς οι δυο τραβάτε τα δικά μου του άμοιρου βάσανα.» |
Μετάφραση: Κ. Θρακιώτης
ΕΡΩΤΗΣΗ
Να συγκρίνετε την άποψη που εκφράζει ο Οιδίποδας για τα αιγυπτιακά
έθιμα με την άποψη του Ηροδότου στο κεφ. 35. Ποια συμπεράσματα
εξάγονται, κατά τη γνώμη σας, από τη σύγκριση αυτή;
ΑΝΑΚΕΦΑΛΑIΩΣΗ
Να διαγράψετε το λάθος σε κάθε πρόταση, σύμφωνα με όσα αφηγείται ο Ηρόδοτος:
Στην Αίγυπτο (οι γυναίκες/οι άντρες) μένουν στο σπίτι.
Οι Αιγύπτιοι ζυμώνουν (με τα χέρια/με τα πόδια).
Οι ιερείς (φρόντιζαν πολύ/αδιαφορούσαν) για την καθαριότητά τους.
Στην Αίγυπτο (λάτρευαν/δεν είχαν) θεότητες της θάλασσας.
Στην Αίγυπτο λάτρευαν ιδιαίτερα (τα ζώα/τα δέντρα).
Ο τροχίλος φρόντιζε για την καθαριότητα (του στόματος/των ματιών) του κροκόδειλου.
Οι ιατρικές ειδικότητες ήταν (άγνωστες/γνωστές) στην Αίγυπτο.
Στην Αίγυπτο (οι γυναίκες/οι άντρες) μένουν στο σπίτι.
Οι Αιγύπτιοι ζυμώνουν (με τα χέρια/με τα πόδια).
Οι ιερείς (φρόντιζαν πολύ/αδιαφορούσαν) για την καθαριότητά τους.
Στην Αίγυπτο (λάτρευαν/δεν είχαν) θεότητες της θάλασσας.
Στην Αίγυπτο λάτρευαν ιδιαίτερα (τα ζώα/τα δέντρα).
Ο τροχίλος φρόντιζε για την καθαριότητα (του στόματος/των ματιών) του κροκόδειλου.
Οι ιατρικές ειδικότητες ήταν (άγνωστες/γνωστές) στην Αίγυπτο.
18 θωμάσια- νόμοι: ήθη, έθιμα, τρόπος ζωής, λατρεία, ιερά ζώα, ιατρική, ταρίχευση αποτελούν το περιεχόμενο των κεφ. 35- 98, που θεωρούνται το πολυτιμότερο μέρος του ΙΙ βιβλίου.
19 η ατμόσφαιρά τους: εννοεί τις κλιματολογικές συνθήκες· τη θεωρία για την επίδρασή τους στον άνθρωπο ανέπτυξε ο Ιπποκράτης (ο γνωστός θεμελιωτής της ιατρικής επιστήμης, περ. 460- 356 π.Χ.).
20 οι γυναίκες … κάνουν το λιανεμπόριο: αυτά δεν αποτελούσαν κανόνα, αλλά φαίνεται ότι ο Ηρόδοτος γενικεύει ό,τι τον εντυπωσίασε από τις αιγυπτιακές συνήθειες.
21 προς τα κάτω: οι αργαλειοί τους (όπως και των αρχαίων Ελλήνων) ήταν όρθιοι. Οι Αιγύπτιοι ύφαιναν και με τους δύο τρόπους.
22 πένθος: συνήθως οι Έλληνες έκοβαν τα μαλλιά τους, άλλοτε όμως άφηναν τα γένια και τα μαλλιά τους σε ένδειξη πένθους. Γνωρίζετε παρόμοια έθιμα για το πένθος σήμερα;
23 ολύρα- ζεια: οι ονομασίες αυτές και στο πρωτότυπο, πιθανόν ήταν σίκαλη ή αραβόσιτος, δεν είναι όμως βέβαιο ότι ταυτίζονται. Ψωμί από ζεια έτρωγαν οι κατώτερες τάξεις.
24 με τα πόδια: η πληροφορία είναι επιβεβαιωμένη από τα μνημεία, ζύμωναν όμως και με τα χέρια (βλ. εικόνα σ. 34).
25 δύο είδη γραφής: τα είδη ήταν τρία, αλλά ο Ηρόδοτος παραλείπει την ιερατική, ταυτίζοντάς την με την ιερογλυφική. Η ιερατική σε σχέση με την ιερογλυφική ήταν απλοποιημένη γραφή. Η ιερογλυφική ήταν η πρώτη γραφή και των Κρητών της μινωικής εποχής, όπως γνωρίζουμε από το δίσκο της Φαιστού.
26 χάλκινα: όχι βέβαια οι πλούσιοι· γι' αυτούς υπήρχαν χρυσά, ασημένια, γυάλινα.
27 φρεσκοπλυμένα: η καθαριότητα είχε για τους Αιγυπτίους μεγάλη σημασία, για λόγους υγιεινής και για θρησκευτικούς λόγους· στην ιερογλυφική γραφή το σύμβολο του ιερέα ήταν ένας άνθρωπος που πλένεται.
28 από πάπυρο: φυτό που ευδοκιμούσε στην Αίγυπτο και έδινε υλικό για πολλές χρήσεις.
29 του Διός: είναι ο Άμμων (που οι Έλληνες ταύτιζαν με τον Δία), ο μεγαλύτερος θεός της Αιγύπτου. Ταυτίστηκε με τον ήλιο (ως Άμμων-Ρα) και ο κριός ήταν το ιερό του ζώο.
30 Όσιρης- ῎Ισις: η λατρεία τους ήταν πολύ διαδεδομένη· οι γιορτές του Όσιρη έμοιαζαν με τα Ανθεστήρια του Διονύσου. Οι Έλληνες τον ταύτιζαν και με τον Δία, τον Έρωτα, τον Άδη κ.α. Η Ίσιδα, αδελφή και σύζυγος του Όσιρη, ταυτιζόταν συνήθως με τη Δήμητρα.
31 ονομασίες: βλ. σχόλιο 2, σ. 31. Οι Αιγύπτιοι δεν είχαν θεό αντίστοιχο με τον Ποσειδώνα ούτε και γενικά θεότητες της θάλασσας. Τι νομίζετε ότι δείχνει αυτό;
32 Λιβύη: ο Ηρόδοτος πίστευε ότι η Λιβύη είχε πολλά θηρία, γι' αυτό την ονομάζει «θηριώδη», αντιδιαστέλλοντάς την από την Αφρική, που επίσης ονομάζεται Λιβύη.
33 όλα τα θεωρούν ιερά: στην πραγματικότητα δεν τα θεωρούσαν όλα τα ζώα ιερά, ούτε και ήταν τα ίδια ζώα ιερά σε όλες τις περιοχές, όπως εξάλλου φαίνεται και από άλλα σημεία της ῾Ιστορίης.
34 ίβιδα: πελαργός της Αιγύπτου.
35 οι κροκόδειλοι: η περιγραφή του Ηροδότου είναι πολύ εκτεταμένη – γιατί το εξωτικό ζώο παρουσίαζε εξαιρετικό ενδιαφέρον για τους Έλληνες – και σε γενικές γραμμές ακριβής. Υπάρχουν όμως και ανακρίβειες. Μπορείτε να διορθώσετε τα σημεία αυτά;
36 χαυλιόδοντες: μακριά δόντια που εξέχουν από το στόμα.
37 τροχίλος: ίσως να είναι ο τρυποκάρυδος. Οι Αιγύπτιοι και σήμερα το ονομάζουν «πουλί του κροκοδείλου».
38 κάθε γιατρός … για μια αρρώστια: οι πρόοδοι των Αιγυπτίων στην ιατρική είναι αναμφισβήτητες, επιβεβαιώνονται από ένα πλήθος ιατρικών παπύρων που βρέθηκαν, από αρχαίους συγγραφείς κτλ. Είχαν μάλιστα κάνει αξιοσημείωτη πρόοδο στη χειρουργική. Βέβαια η ταρίχευση των νεκρών συνέβαλε στην πρόοδο αυτή.
39 δεν ξέρει πού πάσχει: η ειδικότητα αυτή θα ήταν ανάλογη με του παθολόγου σήμερα.
40 τέχνη: εννοεί την ταρίχευση· ο Ηρόδοτος περιγράφει λεπτομερώς και με ακρίβεια πώς γινόταν η ταρίχευση. Η διατήρηση του σώματος ήταν για τους Αιγυπτίους αναγκαία, γιατί μόνο έτσι ζούσε και η ψυχή.
41 τ' όνομά του: εννοεί τον Όσιρη. Με αυτόν ταυτίζονταν οι νεκροί που τους έκαναν την πιο ακριβή ταρίχευση.
42 το σημείο: ως το κεφάλαιο 98 ο Ηρόδοτος μιλάει για τη χώρα και τους ανθρώπους της. Από το κεφ. 99 αρχίζει το δεύτερο μέρος του «αιγύπτιου λόγου», η ιστορία της χώρας, παραθέτουμε όμως εδώ ένα τμήμα από το κεφάλαιο για να δούμε τη μέθοδο του ιστορικού.
| ΕΝΟΤΗΤΑ 6η |
ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΑΙΓΥΠΤΟΥ II 124-125, 148
|
Θεματικά κέντρα
|
|
|
Η βασιλεία του Χέοπα και η κατασκευή των μεγάλων έργων
Σφίγγα στη Μέμφιδα
Το θέμα της Σφίγγας, ανατολικής ή αιγυπτιακής προέλευσης, ήταν διαδεδομένο σε όλο τον αρχαίο κόσμο. Ο Ηρόδοτος (ΙΙ 175) σημειώνει ότι η αιγυπτιακή Σφίγγα είχε κεφάλι ανδρικό, ενώ η ελληνική γυναικείο.
ΙI124. Έλεγαν λοιπόν οι ιερείς ότι η Αίγυπτος, μέχρι και τη βασιλεία του Ραμψινίτου43, ήταν υπόδειγμα καλής διοίκησης και ότι ευημερούσε εξαιρετικά η Αίγυπτος· όμως, όταν ύστερ' απ' αυτόν βασιλιάς της έγινε ο Χέοπας44,
την έσυρε σε απερίγραπτη αθλιότητα· γιατί, αφού κλειδαμπάρωσε όλα τα
λατρευτικά κέντρα, πρώτα-πρώτα τους απαγόρευσε να κάνουν θυσίες και
κατόπιν έβαλε να μοχθούν όλοι οι Αιγύπτιοι στη δούλεψή του. Και, πως
άλλους τους αγγάρεψε να μεταφέρουν σέρνοντας πέτρες από τα λατομεία45
του βουνού της Αραβίας ως τον Νείλο· κι αφού οι πέτρες αυτές με πλοία
περνούσαν τον ποταμό, έβαλε άλλους να πάρουν τη θέση των προηγουμένων
και να τις μεταφέρουν σέρνοντας προς το βουνό που λέγεται Λιβυκό. Και
δούλευαν ασταμάτητα συνεργεία εκατό περίπου χιλιάδων ανθρώπων, το καθένα
τους ένα τρίμηνο. Και πέρασαν δέκα χρόνια που υπέφερε σκληρά ο λαός για
να κατασκευαστεί ο δρόμος46
πάνω στον οποίο έσερναν τις πέτρες· ο δρόμος αυτός που κατασκεύασαν
είναι, κατά τη γνώμη μου, έργο όχι και πολύ κατώτερο απ' την πυραμίδα47 (γιατί το μήκος του είναι πέντε στάδιοι48,
το πλάτος του δέκα οργιές και το ύψος του, στο πιο ψηλό του σημείο,
οχτώ οργιές*· και χτίστηκε από πελεκητή πέτρα και με ανάγλυφες
παραστάσεις)· γι' αυτό τον δρόμο λοιπόν χρειάστηκαν τα δέκα χρόνια και
για τις υπόγειες οικοδομές που χτίστηκαν πάνω στο λόφο, στον οποίο
υψώνονται οι πυραμίδες· αυτές έβαλε να τις χτίσουν για τάφο του, σε νησί
που σχηματίστηκε από διώρυγα49
που την έφερε από τον Νείλο. Και χρειάστηκαν είκοσι χρόνια για να
χτιστεί η πυραμίδα η ίδια, που, καθώς αποτελεί τετράγωνο, η κάθε πλευρά
της είναι οχτώ πλέθρα*, το ίδιο και το ύψος της· κι είναι από πέτρες
πελεκητές, με θαυμαστό τρόπο συνταιριασμένες. Καμιά από τις πέτρες αυτές
δεν έχει μάκρος μικρότερο από τριάντα πόδια*.
Η πυραμίδα του Χέοπα
Η πυραμίδα του Χέοπα
ΙI125. Και η πυραμίδα αυτή χτίστηκε όπως κάνουν τα σκαλοπάτια, που ορισμένοι τα ονομάζουν ζωνάρια50,
άλλοι όμως αναβαθμίδες· κι αφού σε πρώτο στάδιο έκαναν έτσι τον σκελετό
της, ανέβαζαν τις υπόλοιπες πέτρες με μηχανήματα που τα έκαναν από
κοντά καδρόνια, υψώνοντάς τες από το έδαφος ως την πρώτη σειρά των
αναβαθμών· και, μόλις ανέβαινε η πέτρα στη σειρά αυτή, την έβαζαν σε
άλλο μηχάνημα που στηριζόταν πάνω στην πρώτη σειρά, κι απ' αυτή την
έσερναν για να την ανεβάσουν στη δεύτερη σειρά και την έβαζαν πάνω σ'
άλλο μηχάνημα· γιατί, όσες σειρές σχημάτιζαν οι αναβαθμοί, άλλα τόσα
μηχανήματα υπήρχαν· ή το ίδιο και μοναδικό μηχάνημα, που δεν ήταν και
τόσο βαρύ, το μετέφεραν από σειρά σε σειρά, μόλις ξεφόρτωναν απ' αυτό
την πέτρα· εμείς ας αναφέρουμε και τον ένα και τον άλλο τρόπο, όπως
ακριβώς τ' ακούσαμε. Λοιπόν, η σειρά που δουλεύτηκε στην εντέλεια πρώτη
ήταν η πάνω-πάνω της πυραμίδας, ύστερα δουλεύτηκαν στην εντέλεια η μια
μετά την άλλη οι πιο κάτω απ' αυτή σειρές και τελευταία δουλεύτηκε στην
εντέλεια αυτή που βρίσκεται πάνω στο έδαφος, και τα πιο χαμηλά μέρη. Κι
έχουν καταγραφεί σε αιγυπτιακή γραφή πάνω στην πυραμίδα οι δαπάνες που
έγιναν για τα καθαρτικά βότανα51, τα κρεμμύδια και τα σκόρδα για τους εργαζόμενους. Κι αν θυμάμαι καλά τα όσα μου έλεγε ο διερμηνέας διαβάζοντας την επιγραφή52, δαπανήθηκαν χίλια εξακόσια ασημένια τάλαντα53.
Λοιπόν, αν ο λογαριασμός αυτός είναι σωστός, πόσα άλλα είναι λογικό να
έχουν δαπανηθεί και για το σίδερο των εργαλείων τους και για τα τρόφιμα
και τα ρούχα των εργαζομένων, με δεδομένο ότι η οικοδόμηση των έργων
διήρκεσε όσο χρόνο ανέφερα54,
αλλά κι άλλα χρόνια, καθόλου λίγα, χρειάστηκαν, όπως πιστεύω, για να
κόψουν τις πέτρες, να τις μεταφέρουν, και ν' ανοίξουν την υπόγεια
διώρυγα.
Ο λαβύρινθος
῏Ησαν μέν νυν καὶ αἱ πυραμίδες λόγου μέζονες καὶ πολλῶν ἑκάστη αὐτέων ῾Ελληνικῶν ἔργων
καὶ μεγάλων ἀνταξίη, ὁ δὲ δὴ λαβύρινθος καὶ τὰς πυραμίδας ὑπερβάλλει [...]
αἵ τε γὰρ ἔξοδοι διὰ τῶν στεγέων καὶ οἱ εἱλιγμοὶ διὰ τῶν αὐλέων ἐόντες ποικιλώτατοι
θῶμα μυρίον παρείχοντο.
καὶ μεγάλων ἀνταξίη, ὁ δὲ δὴ λαβύρινθος καὶ τὰς πυραμίδας ὑπερβάλλει [...]
αἵ τε γὰρ ἔξοδοι διὰ τῶν στεγέων καὶ οἱ εἱλιγμοὶ διὰ τῶν αὐλέων ἐόντες ποικιλώτατοι
θῶμα μυρίον παρείχοντο.
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
1. Τι εντυπωσίασε περισσότερο τον Ηρόδοτο στα μνημεία της Αιγύπτου; Να ζωγραφίσετε ένα από αυτά.
2. Ποιες δυσκολίες αντιμετώπισε ο ιστορικός στην προσπάθειά του να εξερευνήσει και να περιγράψει με ακρίβεια τα μνημεία;3. Ποιες πληροφορίες για την κοινωνία της Αιγύπτου αποκομίζουμε από την ενότητα;
4. Με βάση τις πληροφορίες της ενότητας να συγκεντρώσετε στοιχεία για την τεχνολογία των αρχαίων Αιγυπτίων και να τα παρουσιάσετε στην τάξη.
ΑΝΑΚΕΦΑΛΑIΩΣΗ
Ο Ηρόδοτος εντυπωσιάστηκε από τα μνημεία της Αιγύπτου και περιγράφει ...............
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
Συνεχίστε δίνοντας τα βασικά σημεία της ενότητας σε μία παράγραφο.
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
Συνεχίστε δίνοντας τα βασικά σημεία της ενότητας σε μία παράγραφο.
ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ «ΑΙΓΥΠΤΙΟ ΛΟΓΟ»
1. Αφού χωριστείτε σε ομάδες, να αναλάβετε ένα θέμα κατά ομάδα: α)
Διαβάζοντας το χάρτη της αρχαίας Αιγύπτου και το κείμενο του Ηροδότου,
συζητήστε ποια ήταν η σημασία του Νείλου για τη χώρα. β) Κάνοντας το
ίδιο με χάρτες άλλων χωρών, για τις οποίες διδαχτήκατε στο μάθημα της
ιστορίας ή της γεωγραφίας, να συζητήσετε για το ρόλο των μεγάλων ποταμών
στην ανάπτυξη του πολιτισμού. γ) Να συσχετίσετε τα ποτάμια ειδικότερα
με την τέχνη.Ενδεικτικές διαθεματικές έννοιες που μπορούν να συζητηθούν: εξέλιξη, μεταβολή.
2. Στο μάθημα της πληροφορικής μπορείτε να επισκεφθείτε την ιστοσελίδα του BBC (History/ Egyptians), να διαβάσετε για την αρχαία Αίγυπτο και να στείλετε στους φίλους σας ευχές και μηνύματα με ηλεκτρονικό ταχυδρομείο σε ιερογλυφική γραφή(!). Στην ίδια ιστοσελίδα μπορείτε να βρείτε και άλλα θέματα από τα οποία θα επιλέξετε ένα για να αναπτύξετε. Διεύθυνση: http://www.bbc.co.uk/history/ancient/egyptians (για τις κάρτες επιλέγετε έπειτα /hieroglyphic postcards).
3. Να διαβάσετε από τον Ηρόδοτο για τα έθιμα άλλων λαών (των Περσών Ι 131-138, των Βαβυλωνίων, Ι 196-198, των Μασσαγετών Ι 215- 216), να τα συγκρίνετε με τα αιγυπτιακά και να τα παρουσιάσετε στην τάξη.
Η άσκηση προϋποθέτει να υπάρχει στη βιβλιοθήκη του σχολείου σας πλήρης έκδοση του Ηροδότου σε μετάφραση.
Χάρτης
1: χώρες όπου ταξίδεψε ο Ηρόδοτος (μπορείτε να τις εντοπίσετε με βάση
την εισαγωγή του βιβλίου σας) – Αίγυπτος – Περσική αυτοκρατορία.
43 Ραμψίνιτος: φαίνεται ότι ο Ηρόδοτος συγχέει στο πρόσωπό του ιστορικά και μυθικά στοιχεία. Αν πρόκειται για τον Ραμσή τον Γ′ (1182- 1152 π.Χ.), που έχτισε ναούς στη Μέμφιδα, τότε ο Ηρόδοτος σφάλλει στη χρονολόγηση των πυραμίδων, αφού θεωρεί διάδοχό του τον Χέοπα, ο οποίος όμως βασίλεψε από το 2613 π.Χ.
44 Χέοπας: οι αρνητικές κρίσεις απηχούν πιθανόν μόνο την αντίδραση του λαού για την καταναγκαστική εργασία, αφού σύμφωνα με την έρευνα ενδιαφέρθηκε για θρησκευτικά ζητήματα.
45 λατομεία: βρίσκονταν στα ανατολικά του Καΐρου· από αυτά έπαιρναν πέτρες για τις πυραμίδες.
46 ο δρόμος: και σήμερα διακρίνονται δύο δρόμοι, ένας που οδηγούσε στην πρώτη πυραμίδα και ένας στην τρίτη. Χρησίμευαν ως κεκλιμένο επίπεδο πάνω στο οποίο έσερναν τις πέτρες.
47 πυραμίδα: στα αιγυπτιακά σημαίνει οικοδόμημα με επικλινείς πλευρές. Οι πυραμίδες που θα περιγραφούν – του Χέοπα, του Χεφρήνα και του Μυκερίνου (2613- 2494 π.Χ.) – είναι οι ονομαζόμενες της Γκίζας.
48 πέντε στάδιοι…: οι διαστάσεις του δρόμου θα ήταν περίπου 920μ. Χ 18.5μ. Χ 14.8 μ.
49 διώρυγα: δεν είναι σωστό, αφού ο υπόγειος θάλαμος στο κέντρο της πυραμίδας βρισκόταν τουλάχιστον 12 μ. πάνω από την επιφάνεια του ποταμού. Ο Ηρόδοτος δεν θα μπήκε στο εσωτερικό της πυραμίδας.
50 ζωνάρια: τέτοια εντύπωση θα έδιναν μάλλον οι αλλεπάλληλες βαθμίδες των πυραμίδων.
51 βότανα: τα χρησιμοποιούσαν συχνά για λόγους υγείας αλλά και στις ταριχεύσεις των φτωχών.
52 επιγραφή: ο Ηρόδοτος δεν μπορούσε να διαβάσει τις επιγραφές και δεν γνωρίζουμε πόσο αξιόπιστοι ήταν οι ξεναγοί του, άρα και η απόδοση του περιεχομένου της επιγραφής.
53 ασημένια τάλαντα: το τάλαντο ήταν μέτρο βάρους (2,5 κιλά περίπου) και νομισματική μονάδα, η αξία της οποίας (και το βάρος) διέφερε από χώρα σε χώρα (ανάλογα και με το μέταλλο)· ένα ασημένιο τάλαντο ζύγιζε 36- 37 κιλά.
54 όσο χρόνο ανέφερα: εννοεί τα τριάντα χρόνια που ανέφερε στο κεφ. 124.
55 Κροκοδειλούπολη: αργότερα Αρσινόη, ερείπιά της βρίσκονται σήμερα στο Ελ Φαγιούμ.
56 ανώτερος από κάθε περιγραφή: ένα από τα «επτά θαύματα» του κόσμου· ο Ηρόδοτος ονόμασε το μνημείο λαβύρινθο από την ομοιότητά του με το ανάκτορο του Μίνωα. Η περιγραφή δεν είναι αρκετά σαφής. Ο λαβύρινθος χρησιμοποιήθηκε ως ταφικός ναός του φαραώ που είναι θαμμένος στη γειτονική πυραμίδα, ενώ ήταν και έδρα της διοίκησης, όπου κάθε νομός είχε δικές του αίθουσες.
57 ο ναός στην Έφεσο: ο φημισμένος ναός της Αρτέμιδας, που χτιζόταν επί 120 χρόνια (550- 430 π.Χ). Ήταν τέσσερις φορές πιο μεγάλος από τον Παρθενώνα και καταστράφηκε από τον Ηρόστρατο, τη νύχτα που γεννήθηκε ο Αλέξανδρος (20 Ιουλίου 356 π.Χ.).
58 ο ναός στη Σάμο: εννοεί το Ηραίο· βλ. εικόνα σ. 42.