Η Πρωτοχρονιά γιορτάζεται σ’ όλο τον κόσμο με μεγαλοπρέπεια, λαμπρότητα και με διάφορες εκδηλώσεις.
Κατά
την ημέρα αυτή γίνεται ανταλλαγή επισκέψεων και δώρων και επικρατούν
διάφορα έθιμα, όπως της βασιλόπιτας κ.ά., τα οποία μας κληροδότησαν οι
Βυζαντινοί πρόγονοί μας, γιατί, σύμφωνα με τις πληροφορίες των αρχαίων
συγγραφέων, ούτε οι Έλληνες ούτε οι Ρωμαίοι γιόρταζαν την πρώτη μέρα του
χρόνου. Οι δύο αυτοί λαοί που εκπροσωπούν τον αρχαίο κόσμο, συνήθιζαν
να γιορτάζουν την πρώτη ημέρα κάθε μηνός. Οι περισσότερες μάλιστα
ελληνικές πόλεις δε συμφωνούσαν ούτε ως προς την αρχή του χρόνου. Το
ίδιο συνέβαινε και ανάμεσα στους ανατολικούς λαούς.
Η 1η Ιανουαρίου
σαν αρχή του χρόνου επικράτησε να γιορτάζεται στη Ρώμη από το 48 π.Χ.,
την εποχή δηλαδή του Καίσαρα, και πήρε πολλά στοιχεία από τη ρωμαϊκή
γιορτή Σατουρνάλια. Από τότε την 1ηΙανουαρίου δέχτηκαν σαν Πρωτοχρονιά όλοι οι λατινογενείς λαοί, καθώς και όλοι οι ρωμαιοκρατούμενοι λαοί.
Η
Ορθόδοξη όμως Εκκλησία, της εποχής κυρίως του Μεγάλου Κωνσταντίνου,
επειδή ήθελε να χωρίσει τους Χριστιανούς από τους ειδωλολάτρες,
απαγόρευε στους χριστιανούς να γιορτάζουν την Πρωτοχρονιά όπως εκείνοι.
Τα αποτελέσματα όμως της απαγόρευσης αυτής ήταν πολύ μικρά. Απαλείφτηκαν
μόνο τα στοιχεία εκείνα που έρχονταν σε τέλεια αντίθεση προς τη
χριστιανική ηθική.
Η
Πρωτοχρονιά λοιπόν, όπως αυτή διαμορφώθηκε κάτω από την επίδραση της
Εκκλησίας και τη σύνδεσή της με τη γιορτή του Αγίου Βασιλείου,
διαιωνίστηκε μέχρι σήμερα σαν λαϊκή γιορτή.
Τα σημαντικότερα έθιμα αυτής είναι τα ακόλουθα:
· Η
διανομή στα παιδιά δώρων, τα οποία οι νοικοκυρές παρασκευάζουν στα
σπίτια. Αυτά κυρίως είναι γλυκίσματα, όπως κουραμπιέδες, μελομακάρονα
κ.ά.
· Συντροφιές μικρών παιδιών από την παραμονή ψάλλουν τα κάλαντα στα σπίτια και στα μαγαζιά και μαζεύουν φιλοδωρήματα.
· Τα
μεσάνυχτα της παραμονής, λίγα δευτερόλεπτα πριν από τις 12, σβήνουν τα
φώτα και οι οικογένειες γύρω από το πρωτοχρονιάτικο τραπέζι ψάλλουν
ύμνους, ανταλλάσσουν φιλιά και κόβουν την πατροπαράδοτη βασιλόπιτα.
Εκείνος μάλιστα που βρίσκει στο κομμάτι του το νόμισμα, που είναι
κρυμμένο μέσα σ’ αυτήν, θεωρείται ο τυχερός της χρονιάς.
· Πολλοί καλούν έναν που να έχει «καλό ποδαρικό» το πρωί της Πρωτοχρονιάς.
· Επίσης δε δίνουν τίποτα έξω από το σπίτι, δε ρίχνουν νερό έξω από αυτό και δεν αναφέρουν ονόματα επιβλαβών ζώων, εντόμων κ.λπ.
Διαφορετικά
λοιπόν γιορτάζεται η Πρωτοχρονιά σε διάφορες περιοχές της χώρας. Τα ήθη
και τα έθιμα του κάθε τόπου " χρωματίζουν " τις γιορτινές αυτές μέρες
και αποτελούν μια όαση χαράς για μικρούς και μεγάλους.
Καρδίτσα
Την ημέρα της Πρωτοχρονιάς οι περισσότερες νοικοκυρές του Νομού
φτιάχνουν την βασιλόπιτα ή αετόπιτα στην οποία βάζει μέσα και ένα κέρμα.
Αφού ο αφέντης του σπιτιού, βγάλει από ένα κομμάτι για τον Χριστό, την
Παναγία και τον Άγιο Βασίλειο τα μέλη της οικογένειας παίρνουν το δικό
τους κομμάτι και αναζητούν σε αυτό το κέρμα.
Στις 5 Ιανουαρίου παραμονές των Θεοφανίων συναντάμε ακόμη και σήμερα τα
Ρογκάτσια ή Ρογκατσάρια. Ενα έθιμο που οι ρίζες του χάνονται στην
αρχαιότητα. Οι συμμετέχοντες, ντυμένοι με προβιές ζώων και ζωσμένοι με
κουδούνια, τριγυρίζουν το χωριό και λένε τα κάλαντα, διαφορετικά για τον
καθένα,με διάθεση πειράγματος και σατιρισμού. Πίσω ακολουθούν "ο
γαμπρός με τη νύφη" και στο τέλος έρχεται ο "παπάς" που διώχνει αυτούς
τους "καλικάντζαρους". Το έθιμο παραμένει ζωντανό στο Νεοχώρι, στο
Μεσενικόλα, στο Μορφοβούνι και στο Κρυονέρι.
Σάμος
Η "προβέντα" είναι ένα πιάτο με γλυκά που κρίνει πολλές φορές την
νοικοκυροσύνη της Σαμιώτισσας, καθώς συνοδεύεται συνήθως και με την
βασιλόπιτα που έχουν φτιάξει.
Το ρόδι είναι απαραίτητο για κάθε σαμιώτικο σπιτικό, καθώς οι
οικογένειες το πρωί της Πρωτοχρονιάς μετά την εκκλησία θα το σπάσουν για
να σκορπίσουν οι σπόροι του και να "γεμίσει" το σπίτι ευτυχία και
υγεία.
Όποιος κάνει το ποδαρικό πρέπει να πάρει "μπουλιστρίνα" (χρήματα), την
οποία περιμένουν τα παιδιά επίσης από παππούδες, γιαγιάδες, θείες που θα
πλαισιώσουν το μεσημέρι το τραπέζι.
Την παραμονή των Φώτων, παιδιά λένε τα κάλαντα, ενώ ανήμερα σε κάθε πόλη
λειτουργεί μια μόνο εκκλησία και μετά το πέρας της Θείας Λειτουργίας
σχηματίζεται πομπή για το λιμάνι που θα γίνει ο αγιασμός των υδάτων και ο
Μητροπολίτης (στην πρωτεύουσα) ή ο παπάς θα ρίξει τον σταυρό.
Όποιος τον πιάσει θεωρείται ο τυχερός της χρονιάς, παίρνει την ευλογία
του ιερέα και μαζί του γυρνούν το μεσημέρι από σπίτι σε σπίτι για να
μεταφέρουν την ευλογία του στους κατοίκους του νησιού.
Ανατολική Μακεδονία
Τα ήθη και τα έθιμα ενός τόπου μαρτυρούν τις βαθύτερες ανησυχίες των ανθρώπων όπως αυτές αποτυπώθηκαν στο πέρασμα των χρόνων.
Στην ευρύτερη περιοχή της ανατολικής Μακεδονίας οι κάτοικοι - η
πλειονότητα των οποίων έχουν τις ρίζες τους στον Πόντο και τη Μικρά Ασία
- γνωρίζουν πώς να διατηρούν ζωντανές τις παραδόσεις κυρίως μέσα από τη
νέα γενιά.
Από ολόκληρη την ανατολική Μακεδονία ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η
πολιτιστική παράδοση του νομού Δράμας, με την πλούσια λαογραφία, τα ήθη
τα έθιμα, τις γιορτές και τα διονυσιακά δρώμενα που πραγματοποιούνται
όλες τις εποχές του χρόνου.
Οι Μωμόγεροι, ένα είδος λαϊκού παραδοσιακού θεάτρου, αναβιώνει στους
Σιταγρούς και τα Πλατανιά, χωριά όπου υπάρχουν πρόσφυγες από τον Πόντο. Η
ονομασία Μωμόγεροι προέρχεται από τις λέξεις μίμος και γέρος, από τις
μιμητικές κινήσεις που κάνουν οι πρωταγωνιστές με μορφή γεροντικών
προσώπων. Οι παραστάσεις πραγματοποιούνται όλο το Δωδεκαήμερο
(Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά και Θεοφάνια).
Στο νησί της Θάσου οι οικογένειες κρατούν ένα πολύ παλιό έθιμο είναι το
σπόρδισμα των φύλλων και γίνεται ως εξής: Κάθονται όλοι γύρω από το
αναμμένο τζάκι, τραβούν την ανθρακιά προς τα έξω και ρίχνουν γύρω στ'
αναμμένα κάρβουνα, φύλλα ελιάς, βάζοντας στο νου τους από μια ευχή,
χωρίς όμως να την πουν στους άλλους. Όποιου το φύλλο γυρίσει
περισσότερο, εκείνου θα πραγματοποιηθεί και η ευχή του.
Στο Δημοτικό Διαμέρισμα Μυρτοφύτου του Δήμου Ελευθερών στη δυτική ακτή
του νομού Καβάλας την παραμονή της Πρωτοχρονιάς αναβιώνει ένα έθιμο που
έχει τις ρίζες του στην Τουρκοκρατία. Τα αγόρια που θα φύγουν στρατιώτες
μέσα στη νέα χρονιά συγκεντρώνουν μεγάλες στοίβες από ξύλα στην
πλατεία. Την παραμονή του νέου χρόνου θα ανάψουν μια εντυπωσιακή φωτιά
ψέλνοντας τα κάλαντα. Στις δώδεκα ακριβώς, με το χτύπημα του ρολογιού
της εκκλησίας, ξεκινάει ένα παραδοσιακό γλέντι με τσίπουρο και γλυκά.
Στην πόλη της Καβάλας, πολλοί κάτοικοι διατηρούν ακόμα κάποια από τα
έθιμα που έφεραν μαζί τους οι πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη, όπως το
σπάσιμο του ροδιού μπροστά στην είσοδο του σπιτιού για καλή τύχη, αλλά
και η μεταφορά μιας πέτρας - συνήθως από το μικρότερο μέλος της
οικογένειας - στο εσωτερικό του σπιτιού για να είναι στέρεο το σπίτι και
γερή ολόκληρη η οικογένεια τη νέα χρονιά.
Στο Δημ. Διαμέρισμα Ποδοχωρίου του Δήμου Ορφανού στα δυτικά του νομού
Καβάλας, την πρώτη μέρα κάθε νέου χρόνου διατηρούν ακόμα αναλλοίωτο το
έθιμο του "ποδαρικού", όπου τα πιο μικρά παιδιά επισκέπτονται όλα τα
σπίτια του οικισμού μπαίνοντας μέσα σε αυτά με το δεξί πόδι, λένε ευχές
στους νοικοκύρηδες του σπιτιού και δέχονται γλυκά και δώρα.
Τέλος, στα Άβδηρα της Ξάνθης, την παραμονή της Πρωτοχρονιάς ορισμένες
οικογένειες δε ζυμώνουν βασιλόπιτα αλλά ανοίγουν φύλλο και παρασκευάζουν
μια πίτα με πράσο, κιμά και μπαχαρικό κύμινο. Μέσα στην πρασόπιτα
βάζουν το φλουρί. Η πίτα ψήνεται σε παραδοσιακό ταψί το σινί και τα
παλιότερα χρόνια σερβίρονταν πάνω σε χαμηλό ξύλινο τραπέζι, το σορβά.
Ηράκλειο
Πρόκειται για ένα έθιμο που διατηρείται χρόνια. Ο πρώτος άνθρωπος που θα
πατήσει με το πόδι του (ποδαρικό) στο σπίτι μετά την είσοδο του νέου
χρόνου, πρέπει να είναι τυχερός για να φέρει τύχη στο σπίτι και να
πατήσει πρώτα με το δεξί του πόδι για να πάνε όλα δεξιά δηλ. καλά.
Επίσης την ημέρα της Πρωτοχρονιάς μεταφέρουν νερό από τη βρύση στο σπίτι
και ο νοικοκύρης λέει : «Όπως τρέχει τούτο το νερό έτσι να τρέχουν και
τα καλά στο σπίτι μου».
Ακόμη ο νοικοκύρης μεταφέρει μια πέτρα στο σπίτι λέγοντας: «Όπως είναι
γερή τούτη η πέτρα έτσι να είναι γερό και το σπίτι μου». Σε ορισμένα
μέρη του Ηρακλείου, την πρωτοχρονιά συνηθίζεται η οικογένεια να πηγαίνει
στην εκκλησία. Μαζί τους παίρνουν μια εικόνα του σπιτιού, η οποία αφού
λειτουργηθεί θα κάνει το ποδαρικό στο σπίτι.
Την πρωτοχρονιά οι παππούδες και οι στενοί συγγενείς δίνουν στα παιδιά
την «καλή χέρα», δηλαδή κάποιο χρηματικό ποσόν. Έθιμο που διατηρείται
μέχρι και σήμερα.
Στο Ηράκλειο υπάρχει και το έθιμο της μπουγάτσας, όπου οι κάτοικοι
καταναλώνουν ανήμερα της Πρωτοχρονιάς μεγάλες ποσότητες μπουγάτσας,
θέλοντας να είναι γλυκιά η πρώτη τους γεύση. Μάλιστα σε όλους τους
δρόμου του Ηρακλείου την παραμονή της Πρωτοχρονιάς έχουν στηθεί
υπαίθριοι πάγκοι για την διανομή μπουγάτσας.
ΓΟΥΡΙΑ ΓΙΑ ΤΟ 2014
Γούρι
σημαίνει καλός οιωνός, το «μαγικό» αντικείμενο που μπορεί να φέρει
τύχη. Στο κατώφλι της νέας χρονιάς οι άνθρωποι επιθυμούν να την
προσελκύσουν αγοράζοντας και προσφέροντας «γούρια» ή «τυχερά»
Η παράδοση
Η
προσέλκυση της τύχης είναι μια πανάρχαια συνήθεια και αποτελεί ευσεβή
πόθο των ανθρώπων σε όλες τις εποχές. Χρησιμοποιούσαν και εξακολουθούν
να χρησιμοποιούν πολλαπλούς τρόπους, προκειμένου να κερδίσουν την εύνοιά
της.
Η
πρώτη μορφή ιερών αντικειμένων ήταν τα τάλισμαν, με παραστάσεις της
φύσης και ομοιώματα εκείνων που τα φορούσαν. Σήμερα οι πιστοί
χρησιμοποιούν αναθήματα, εικονίσματα και αγιασμένα μικροαντικείμενα με
την ελπίδα ότι οι άγιοι θα τους προστατεύσουν από τις κακοτυχίες. Άλλοι,
πάλι, έχουν το γούρι τους, μια παράδοση βασισμένη σε λαϊκές δοξασίες.
Έτσι ξεκίνησε η συστηματική κατασκευή των κάθε λογής φυλακτών, τάλισμαν,
γουριών κ.λπ.
Φυλαχτό
ονομάζεται ένα αντικείμενο κυρίως με ασυνήθιστο σχήμα ή χρώμα, το οποίο
περιέχει διάφορα υλικά, όπως λιβάνια, χάντρες, λουλούδια, πέτρες,
ορυκτά κ.ά. Επίσης, στα φυλακτά χρησιμοποιούνται και οι Ρούνοι, τα
κινεζικά εξάγραμμα του Ι Τσινγκ, οι σφραγίδες των πλανητών και τα ιερά
ονόματα των διαφόρων θρησκειών.
Τάλισμαν
είναι κάθε κρεμαστό λαιμού φτιαγμένο από λίθους ή και κρυστάλλους
δεμένους με το κατάλληλο μέταλλο ή άλλο υλικό, όπως ξύλο, πηλό, δέρμα
κ.ά.
Γούρι
είναι αντικείμενο φτιαγμένο όπως τα φυλακτά, αλλά με σκοπό να
προσελκύσει την τύχη ή καλή έκβαση συγκεκριμένης υπόθεσης και, τέλος,
Μασκότ, ένα ζώο πραγματικό ή φανταστικό, αληθινό ή ψεύτικο, το οποίο
χρησιμοποιείται για τον ίδιο λόγο.
Ειδικά
οι ημέρες των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς είναι γεμάτες δοξασίες
για την προσέλκυση της καλής τύχης. Μερικά από τα γούρια που έχει
επικρατήσει να θεωρούνται ότι ξορκίζουν την κακοδαιμονία και προσελκύουν
την καλή τύχη είναι το ρόδι, η κρεμμύδα, το φλουρί της βασιλόπιτας, το
πέταλο του αλόγου, οι πολύτιμες και ημιπολύτιμες πέτρες, το τετράφυλλο
τριφύλλι κ.ά. Επίσης, τα κάλαντα που τραγουδούν τα παιδιά την Παραμονή
της Πρωτοχρονιάs και των Χριστουγέννων είναι ευχές που φέρνουν γούρι και
γι' αυτό πρέπει να είναι καλοδεχούμενα.
Ρόδι, κρεμμύδα, πέταλο, τετράφυλλο τριφύλλι, λαγοπόδαρο, μπλε χάντρες...
Την τύχη και μια καλή χρονιά γ’ αυτόν που θα το κερδίσει συμβολίζει και
το ασημένιο ή χρυσό «φλουρί», το χρώμα του οποίου θεωρείται ότι
εξαφανίζει τη γρουσουζιά.
Το νόμισμα αυτό που βρίσκουμε στην πίτα, βυζαντινό πρώτα, έπειτα
φραγκικό και τούρκικο και τώρα νεοελληνικό, εκτός από τη μαντική
σκοπιμότητά του, έχει και μαγική, ακόμα και θρησκευτική σημασία.
Το
ασημένιο ή χρυσό και γενικά στιλπνό χρώμα του, λειτουργεί ως
αντιβασκάνιο. Η δύναμή του από το ψωμί, που μαζί του ζυμώθηκε και
ψήθηκε, είναι γονιμική για τα κτήματα του σπιτιού. Ο «Σταυρός» του, αν
είναι κωνσταντινάτο, δίνει θεϊκή προστασία. Γι' αυτό και συχνά το
εξαγοράζουν, για να μένει πάντα στο σπίτι και το φυλάνε κοντά στις
εικόνες. Αλλά το σπουδαιότερο, φέρνει ευτυχία σε όποιον το κρατά ή και
σε εκείνους που έχουν σχέση μαζί του.
Το Ρόδι: Σύμβολο γονιμότητας, αφθονίας και καλοτυχίας
Εδώ και χιλιάδες χρόνια το ρόδι θεωρείται, από διάφορους λαούς και
πολιτισμούς, σύμβολο γονιμότητας, αφθονίας και καλοτυχίας. Οι αρχαίοι
Έλληνες πριν κατοικήσουν σε ένα νέο σπίτι έσπαγαν στο κατώφλι του ένα
ρόδι, πράγμα που κάνουμε ακόμα και στις μέρες μας.
Το
σπάσιμο του ροδιού όμως λαμβάνει χώρα κατά βάση, κάθε Πρωτοχρονιά. Σε
κάποιες περιοχές της Ελλάδας σπάνε το ρόδι αμέσως μετά την αλλαγή του
χρόνου. Βγαίνουν όλοι έξω από το σπίτι πριν αλλάξει ο χρόνος, κλείνοντας
όλα τα φώτα. Μόλις μπει το νέο έτος και αφού ανταλλάξουν ευχές, ο
νοικοκύρης ή κάποιο άλλο μέλος της οικογένειας που θεωρείται τυχερό,
σπάει ένα ρόδι στο κατώφλι του σπιτιού και μετά μπαίνουν όλοι μέσα στο
σπίτι, βάζοντας πρώτο το δεξιό τους πόδι.
Σε κάποιες άλλες περιοχές το σπάσιμο του ροδιού γίνεται είτε τα
ξημερώματα της Πρωτοχρονιάς είτε αμέσως μετά την Θεία Λειτουργία την
ίδια ημέρα. Στις περιοχές που σπάνε το ρόδι μετά την Θεία Λειτουργία, το
έχουν πάρει μαζί τους στην εκκλησία για να ευλογηθεί.
Από
το έθιμο του σπασίματος του ροδιού πηγάζει η λαϊκή έκφραση: «Έσπασε το
ρόδι» που σημαίνει ότι έκανε καλό ξεκίνημα. Στον αντίποδα αυτής της
έκφρασης βρίσκεται η «Θα σε φωνάξω να μου σπάσεις το ρόδι την
Πρωτοχρονιά» την οποία λέμε κοροϊδευτικά σε κάποιον που θεωρούμε
καντέμη.
Η κρεμμύδα
Η
Πρωτοχρονιάτικη κρεμμύδα είναι το φυτό, του οποίου η επίσημη ονομασία
είναι, Scilla Maritima. Στις μέρες μας σε πολλές περιοχές της Ελλάδας
τοποθετείται μια κρεμμύδα έξω από το σπίτι την παραμονή της
Πρωτοχρονιάς. Ανήμερα της Πρωτοχρονιάς ο πατέρας ή η μητέρα της
οικογένειας την παίρνει στα χέρια του/της και χτυπώντας ελαφρά με την
κρεμμύδια τα κεφάλια, ξυπνά τα μέλη της οικογένειας για να πάνε στην
Θεία Λειτουργία του Αγίου Βασιλείου. Στην συνέχεια η κρεμμύδα, κρεμιέται
σε κάποιο σημείο του σπιτιού για να φέρει υγεία και τύχη στην
οικογένεια.
Η
αντίληψη για το «καλόπιασμα» του νέου χρόνου οδηγεί στο κρέμασμα στην
πόρτα της αγριοκρεμμύδας, που ήταν γνωστή από την αρχαιότητα για τον
αποτρεπτικό του κακού χαρακτήρα της»
Οι αρχαίοι Ελληνες τη θεωρούσαν σύμβολο αναγέννησης και υγείας και μεγάλο όπλο απέναντι στο μάτιασμα.
Πέταλο: Το
πέταλο θεωρείται σύμβολο ευτυχίας και προφύλαξης από το κακό μάτι. Κατά
την παράδοση πρέπει να κρεμιέται πίσω από την πόρτα με το άνοιγμα προς
τα πάνω.
Το πέταλο φέρνει γούρι, αρκεί να το βρει κανείς τυχαία και να έχει εφτά τρύπες: τέσσερις στο ένα μέρος και τρεις στο άλλο
Τετράφυλλο τριφύλλι: Λέγεται
ότι το πήρε φεύγοντας η Εύα από τον Παράδεισο. Εκτός από γούρι,
θεωρείται και ερωτικό φίλτρο, ειδικά αν τα φυλλαράκια του έχουν σχήμα
καρδιάς.
Μάτι: Φοριέται για προστασία από τη βασκανία.
Σκόρδο: Γνωστό
φάρμακο και αφροδισιακό από την αρχαιότητα. Στη διάρκεια του Μεσαίωνα
εχρησιμοποιείτο ως φυλαχτό ενάντια στα κακά δαιμόνια και τους
βρικόλακες.