Λειτουργίες – Χρήσεις των πτώσεων του ουσιαστικού
Ο ρόλος της πτώσης είναι να συνδέει το ουσιαστικό με το στοιχείο της πρότασης από το οποίο εξαρτάται. Οι βασικές πτώσεις της Νέας Ελληνικής (ονομαστική, γενική, αιτιατική) επιτελούν διάφορες λειτουργίες: συνδέουν το ουσιαστικό με το ρήμα, με άλλο ουσιαστικό, με πρόθεση ή με επίρρημα. Αντίθετα, η κλητική δεν έχει συνδετικό ρόλο, αλλά τη χρησιμοποιούμε μόνο όταν θέλουμε να καλέσουμε ή να προσφωνήσουμε κάποιον.
Οι πτώσεις ως δείκτες για τη σχέση ουσιαστικού και ρήματος
❏ Οι πτώσεις μάς δείχνουν τη σχέση που έχει ένα ουσιαστικό με το ρήμα της πρότασης:
• Το υποκείμενο βρίσκεται πάντα σε πτώση ονομαστική,
π.χ. Η ζωγραφική ανήκει στις καλές τέχνες.
• Το αντικείμενο, ανάλογα με το ρήμα από το οποίο εξαρτάται, βρίσκεται σε πτώση αιτιατική ή γενική,
π.χ. Μετέφεραν τον πίνακα με προσοχή.
Ο ζωγράφος έδωσε του αλόγου πνοή και δύναμη.
• Το κατηγορούμενο, που αποτελεί συμπλήρωμα των συνδετικών ρημάτων, βρίσκεται:
α. σε πτώση ονομαστική, όταν δίνει μια πληροφορία για το υποκείμενο του ρήματος, και ονομάζεται κατηγορούμενο του υποκειμένου,π.χ. Ο καβαλάρης φαίνεται επιβλητικός.
β. σε πτώση αιτιατική, όταν δίνει μια πληροφορία για το αντικείμενο του ρήματος, και ονομάζεται κατηγορούμενο του αντικειμένου,
π.χ. Θεωρούν το Ρέμινγκτον σπουδαίο.
Οι πτώσεις ως δείκτες για τη σχέση ουσιαστικού και ουσιαστικού
❏ Οι πτώσεις μάς δείχνουν τη σχέση που μπορούν να έχουν οι ονοματικές φράσεις (ΟΦ) μεταξύ τους. Για παράδειγμα, στη φράση το μεγαλύτερο μουσείου του κόσμου η ΟΦ του κόσμου, προσδιορίζει την ΟΦ το μεγαλύτερο μουσείο.
✔ Όταν η ΟΦ που προσδιορίζει μια άλλη ΟΦ βρίσκεται σε διαφορετική πτώση από αυτή, ονομάζεται ετερόπτωτος προσδιορισμός, π.χ. παιχνίδι στρατηγικής (το ουσιαστικό παιχνίδι βρίσκεται σε ονομαστική ενώ ο προσδιορισμός στρατηγικής σε γενική)
✔ Όταν η ΟΦ που προσδιορίζει μια άλλη ΟΦ βρίσκεται στην ίδια πτώση με αυτή, ονομάζεται ομοιόπτωτος προσδιορισμός, π.χ. Στο μουσείο μάς υποδέχτηκε η κυρία Αναγνωστοπούλου, η ξεναγός (ο προσδιορισμός ξεναγός βρίσκεται στην ονομαστική, όπως και η ΟΦ που προσδιορίζει: η κυρία Αναγνωστοπούλου).
Ετερόπτωτοι προσδιορισμοί σε πτώση γενική
Οι ετερόπτωτοι προσδιορισμοί βρίσκονται συνήθως σε πτώση γενική, η οποία μπορεί να εκφράζει διάφορες σημασίες:
• τον κτήτορα (γενική κτητική),
π.χ. το σπίτι της γιαγιάς
• το δράστη μιας ενέργειας (γενική υποκειμενική),
π.χ. το σφύριγμα του τρένου (= το τρένο σφυρίζει)
• τον αποδέκτη μιας ενέργειας (γενική αντικειμενική),
π.χ. η προστασία του περιβάλλοντος (= προστατεύουμε το περιβάλλον)
• τον τόπο,
π.χ. η Ακρόπολη των Αθηνών
• το χρόνο,
π.χ. ο ήλιος του μεσημεριού
• τις διαστάσεις και μονάδες μέτρησης,
π.χ. απόσταση ενός μέτρου
• την ιδιότητα,
π.χ. πουλιά της θάλασσας (= τα πουλιά είναι θαλασσινά)
• το σκοπό ή τη χρήση,
π.χ. άρματα μάχης (= άρματα φτιαγμένα για μάχη)
Ομοιόπτωτοι προσδιορισμοί – Παράθεση και επεξήγηση
✔ Ένα ουσιαστικό χρησιμοποιείται ως ομοιόπτωτος προσδιορισμός
άλλου ουσιαστικού:
α. για να προσθέσει ένα ιδιαίτερο και γνωστό γνώρισμα,
π.χ. Με χαιρέτησε ο κύριος Αναστασίου, ο θυρωρός.
Αυτός ομοιόπτωτος προσδιορισμός ονομάζεται παράθεση.
β. για να διασαφηνίσει το ουσιαστικό που προσδιορίζει, όταν η έννοιά του είναι γενική και κάπως αόριστη (πριν από την επεξήγηση μπορεί να εννοηθεί η λέξη δηλαδή),
π.χ. Με χαιρέτησε ο θυρωρός, ο κύριος Αναστασίου.
Αυτός ο ομοιόπτωτος προσδιορισμός ονομάζεται επεξήγηση.
✔ Όταν χρησιμοποιούμε την παράθεση, πηγαίνουμε από μια ειδική έννοια (το ουσιαστικό που προσδιορίζουμε, π.χ. ο κύριος Αναστασίου) σε μια γενική έννοια (το ουσιαστικό που λειτουργεί ως παράθεση, π.χ. ο θυρωρός). Όταν χρησιμοποιούμε την επεξήγηση, ακολουθούμε αντίστροφη πορεία, από το γενικό στο ειδικό.
✔ Εκτός από την παράθεση και την επεξήγηση, ομοιόπτωτος είναι και ο προσδιορισμός που δηλώνει το περιεχόμενο, π.χ. ένα κοπάδι πρόβατα (= ένα κοπάδι που περιέχει πρόβατα)
