Η έρευνα τελειώνει, μαζί με την αισιοδοξία των αρχαιολόγων: Εάν δεν βρεθούν άλλα στοιχεία, η ανασκαφή στον Τύμβο του λόφου Καστά στην Αμφίπολη ολοκληρώνεται με τα ερωτήματα να είναι πολλά και το μυστήριο του ταφικού μνημείου να παραμένει αξεδιάλυτο.
Και, βέβαια, το μνημείο μπορεί να έχει ικανοποιήσει ως ένα βαθμό -λόγω της μοναδικότητάς του- τις υψηλές προσδοκίες που προηγήθηκαν, αλλά και να απασχολήσει για χρόνια τους ειδικούς επιστήμονες- σε παγκόσμια κλίμακα. Υπάρχει, όμως, περίπτωση να μην μάθουμε ποτέ με βεβαιότητα ποιος ήταν θαμμένος σε αυτόν τον τάφο, αφήνοντας το μνημείο «ανοιχτό» σε κάθε λογής σενάρια, εικασίες και ευφάνταστες θεωρίες, στο διηνεκές.
Μάλιστα, δεν είναι λίγοι οι αρχαιολόγοι που υποστηρίζουν την άποψη ότι το μνημείο δεν είναι καν ταφικό, καθιστώντας άγνωστη τη χρησιμότητά του. Ενα τέτοιο ενδεχόμενο δεν πρέπει να ξενίζει, όσο και αν απογοητεύει. Ο κόσμος είναι γεμάτος με αρχαία μνημεία που χτίστηκαν για να τιμήσουν βασιλείς, θεότητες και θρησκευτικές προσωπικότητες. Για τα περισσότερα από αυτά γνωρίζουμε αρκετά. Δεν είναι λίγα, ωστόσο, τα λαμπρά μνημεία που ακόμη και σήμερα διχάζουν την επιστημονική κοινότητα για τους λόγους για τους οποίους δημιουργήθηκαν.
Οχι πολύ μακριά από την περίφημη πόλη των Ινκας, Μάτσου Πίτσου, βρίσκεται το Sacsayhuaman- ένα παράξενο ανάχωμα από τεράστιους πέτρινους βράχους. Και είναι τόσο καλά οικοδομημένο που ούτε η… λάμα ενός μικρού μαχαιριού δεν χωράει να περάσει μέσα στις ενώσεις! Ο αμφιθεατρικός σχεδιασμός του, σε μια στρατηγικής σημασίας περιοχή, κοντά στην παλιά πρωτεύουσα Cuzco, σε συνδυασμό με την αρχιτεκτονική τελειότητα της κατασκευής δεν επέτρεψε ποτέ στους Ισπανούς να λεηλατήσουν την πόλη-οχυρό των Ινκας.
Πρόκειται, όμως, για οχυρωματικό έργο; Αυτό έχει αμφισβητηθεί έντονα. Το περίεργο σχήμα και οι γωνίες του «τείχους» έχουν οδηγήσει αρκετούς να εικάζουν ότι μπορεί να είχε μια πιο συμβολική λειτουργία. Για παράδειγμα, το «τείχος» από ψηλά σχηματίζει το σχήμα του κεφαλιού ενός πούμα! Πάντως, ακόμα πιο μυστηριώδεις παραμένουν οι μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή του εντυπωσιακού πλην παράξενου μνημείου.
Το Newgrange, πάλι, είναι ο παλαιότερος και ο πιο γνωστός προϊστορικός χώρος σε ολόκληρη την Ιρλανδία και χτίστηκε από χώμα, ξύλο, πηλό, πέτρα γύρω στο 3100 π.Χ., περίπου 1.000 χρόνια πριν από την κατασκευή των πυραμίδων της Αιγύπτου. Αποτελείται από ένα μακρύ πέρασμα που οδηγεί σε ένα σταυροειδή θάλαμο, ο οποίος περιέχει πέτρινες λεκάνες γεμάτες με αποτεφρωμένα λείψανα. Το μοναδικό χαρακτηριστικό του Newgrange είναι ο προσεκτικός και ανθεκτικός σχεδιασμός του, που έχει βοηθήσει τη δομή να παραμείνει εντελώς αδιάβροχη εσωτερικά. Το πιο εκπληκτικό και ανεξήγητο, είναι ο τρόπος με τον οποίο έχει τοποθετηθεί η είσοδος.
Ακόμη και κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο, οι ακτίνες του ήλιου μπαίνουν στο εσωτερικό και φωτίζουν το δάπεδο του κεντρικού δωματίου του μνημείου, το οποίο δεν έχει σταματήσει να διχάζει σχετικά με τη χρήση του, αλλά και με τον τρόπο που δημιουργήθηκε.
Ενα από τα πιο μυστηριώδη μνημεία στη Γερμανία είναι το Circle Goseck, ένα μνημείο φτιαγμένο από χώμα, χαλίκι, και ξύλινα περιφράγματα που θεωρείται ως ένα παράδειγμα πρωτόγονου «ηλιακού παρατηρητηρίου». Ο Κύκλος αποτελείται από μια σειρά από κυκλικά αυλάκια και ένα υπερυψωμένο ανάχωμα στο κέντρο. Πιστεύεται ότι το μνημείο χτίστηκε γύρω στο 4900 π.Χ. από λαούς της Νεολιθικής εποχής, και ότι τα τρία ανοίγματα βρίσκονται προς την κατεύθυνση όπου ο ήλιος ανατέλλει κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο. Η προσεκτική κατασκευή του μνημείου έχει οδηγήσει πολλούς επιστήμονες να πιστεύουν ότι ο Κύκλος Goseck χτίστηκε για να χρησιμεύσει ως ένα είδος ηλιακού ή σεληνιακού ημερολογίου. Αλλά η ακριβής χρήση του εξακολουθεί μέχρι σήμερα να αποτελεί πηγή εικασιών και διενέξεων.
Οσο για το πασίγνωστο Στόουνχεντζ στη Βρετανία, από τα μεγαλύτερα και εντυπωσιακότερα μεγαλιθικά μνημεία στον κόσμο, αποτελεί ένα αίνιγμα, αφού οι λόγοι για τους οποίους δημιουργήθηκε είναι άγνωστοι. Πρόκειται για έναν κύκλο μεγαλίθων, που κατασκευάστηκε σύμφωνα με τις πλέον αποδεκτές αρχαιολογικές εκτιμήσεις ανάμεσα στο 2500 π.Χ. και το 2000 π.Χ. Κανένα μνημείο δεν έχει αποκτήσει τόσο μεγάλη φήμη για το μυστήριο που το περιβάλλει.
Το Στόουνχεντζ αποτέλεσε πηγή έμπνευσης ατέλειωτων συζητήσεων μεταξύ μελετητών, επιστημόνων και ιστορικών- ήδη από τα χρόνια του Μεσαίωνα. Υπάρχουν πάμπολλες μυθικές ιστορίες που προσπαθούν να εξηγήσουν τη ύπαρξη του. Αλλά και αυτό το μνημείο παραμένει «ανοιχτό» σε ερμηνείες, με το μυστήριο -όμως- να είναι αναπόσπαστο συστατικό της προαιώνιας γοητείας του…