Το παιδομάζωμα (Τουρκ. devşirme, ντεβσιρμέ) ήταν οθωμανική πρακτική απαγωγής νέων αγοριών, κυρίως χριστιανών των Βαλκανίων, με σκοπό την ανατροφή τους ως στρατιωτών ή τη στελέχωση υπηρεσιών του σουλτάνου. Λεγόταν και "παιδολόγι" ή "γενιτσαριά". Ήταν κεντρικά οργανωμένη διαδικασία και εμπνευστής του υπήρξε ο Καρά Χαλίλ Πασάς, μεγάλος βεζίρης επί σουλτάνου Μουράτ Α΄ (βασ. 1359-1389).
Απαρχές
Κατά τον Απ. Βακαλόπουλο το παιδομάζωμα άρχισε να εφαρμόζεται συστηματικά λίγο πριν το 1430 επί Μουράτ Β΄ ενώ νωρίτερα ίσως εφαρμοζόταν σποραδικά. Στρατολογούνταν νεαρά αγόρια από χριστιανικές οικογένειες του οθωμανικού κράτους, τα οποία εξισλαμίζονταν και εκπαιδεύονταν ώστε να στελεχώσουν διάφορες κρατικές υπηρεσίες. Η πλειονότητα προοριζόταν για τα τάγματα του καπίκουλου, ειδικότερα τους γενίτσαρους, ενώ άλλοι κατέληγαν να υπηρετούν στο παλάτι του σουλτάνου. Αναφέρεται και ως «φόρος αίματος» σε αντιπαραβολή με τον κεφαλικό φόρο.
Τα όρια ηλικίας των αγοριών, όπως καταγράφονται σε διαφορετικές πηγές, εμφανίζουν σημαντικές αποκλίσεις, ενώ αναφέρεται ως κατώτατη ηλικία αυτή των οκτώ ετών και ως ανώτατη των είκοσι. Οθωμανικά έγγραφα, του 17ου αιώνα, συγκεκριμενοποιούν τα όρια μεταξύ 15-20 ετών. Ως προς τη συχνότητά του, αρκετές αναφορές υποστηρίζουν πως το παιδομάζωμα συνέβαινε ανά τακτά χρονικά διαστήματα, κάθε πέντε χρόνια ή κατά άλλες εκτιμήσεις ετησίως. Περισσότερο πιθανό μοιάζει πως οργανωνόταν ανάλογα με τις ανάγκες των σουλτάνων. Αντιφατικές είναι επίσης οι αναφορές στο πλήθος των παιδιών που τελικά στρατολογούνταν. Αρκετές υποστηρίζουν, μάλλον λανθασμένα, πως στρατολογούνταν μία συγκεκριμένη αναλογία παιδιών, με εκτιμήσεις που κυμαίνονται από ένα ανά πέντε αγόρια, έως ένα ανά τρία. Φιρμάνι των αρχών του 16ου αιώνα μαρτυρά πως εκείνη την εποχή ο αριθμός των παιδιών καθοριζόταν εκ των προτέρων και υπολογιζόταν να είναι ένα αγόρι 14-18 ετών ανά 40 οικογένειες.
Επέκταση
Αρχικά εφαρμοζόταν στα Βαλκάνια ενώ από τα τέλη του 15ου αι. άρχισε να επεκτείνεται και στην ανατολή. Πολλά παιδιά κατέληγαν σκλάβοι και πωλούνταν προς 25 άσπρα το καθένα σε Τούρκους γεωργούς. Αυτά αν κατάγονταν από τη Ρούμελη στέλνονταν στην Ανατολή και αντίστροφα, ώστε να μην υπάρχει η δυνατότητα φυγής. Η πρακτική του παιδομαζώματος δεν εφαρμοζόταν στην Κωνσταντινούπολη ή σε άλλες μεγάλες πόλεις της οθωμανικής αυτοκρατορίας, ούτε ακόμα σε τέκνα τεχνιτών σε αγροτικές περιοχές, από το φόβο πως κάτι τέτοιο θα ήταν επιζήμιο για το εμπόριο. Εξαιρούνταν επίσης τα μοναχοπαίδια, οι ορφανοί, οι σπανοί, οι κοντοί, οι ψηλοί, οι παντρεμένοι κ.ά. Πολλοί γονείς για να αποφύγουν το παιδομάζωμα αρραβώνιαζαν και πάντρευαν τα παιδιά τους νεώτατα, σε ηλικία 8, 9 και 10 ετών. Οι υπάλληλοι που εκτελούσαν το παιδομάζωμα εύρισκαν την ευκαιρία να εκβιάζουν τους χριστιανούς και να αποσπούν και χρήματα. Έπαιρναν από την ίδια οικογένεια δύο ή και περισσότερα παιδιά, μή εξαιρώντας ούτε τον μοναχογιό, και δεν τα έδιναν πίσω παρά μόνο αν έπαιρναν 60, 70 ή και περισσότερα χρυσά νομίσματα. Οι πλούσιοι και όσοι μπορούσαν, εξαγόραζαν την ελευθερία των παιδιών τους. Όσα παιδιά περίσσευαν από τη στρατολογία τα πουλούσαν ως δούλους. Αναφέρονται και σπάνιες περιπτώσεις όπου γονείς εξουθενωμένοι από τη φτώχεια πρόθυμα έδιναν τα παιδιά τους, ή περιπτώσεις φτωχών νέων που για μια καλύτερη ζωή ήθελαν να υπηρετήσουν τον σουλτάνο.
Από το παιδομάζωμα εξαιρούνταν οι Εβραίοι, είτε ως αποτέλεσμα συμφωνίας είτε διότι η πλειοψηφία ζούσε στις πόλεις. Μέχρι πρόσφατα, εθεωρείτο ότι εξαιρούνταν και οι Αρμένιοι, όμως τώρα φαίνεται ότι αυτό δεν ίσχυε πάντα. Οι μουσουλμάνοι της Βοσνίας υπόκεινταν επίσης σε στρατολόγηση, αλλά υπηρετούσαν απευθείας στο παλάτι αντί του στρατού.
Το 1601 με φιρμάνι της Υψηλής Πύλης προς τις οθωμανικές αρχές της Ρούμελης, που είχε ημερομηνία 29 Μαρτίου, ορίζεται ότι: «Οι νέοι των απίστων (που προορίζονται για γενίτσαροι) έπρεπε να είναι καλλίμορφοι, αρτιμελείς και προς πόλεμον κατάλληλοι... Όταν κανείς αντισταθεί εις την παράδοσιν των γενιτσάρων ν' απαγχονίζεται ευθύς εις το κατώφλι της θύρας του...».
Στο διάστημα 1609-1635 υπήρξε δραστική αύξηση αριθμού γενιτσάρων εις βάρος των σπαχήδων. Από 1.000 γενίτσαρους στην αρχή του θεσμού δημιουργούνται 100.000+ (πεζικό) και από 70.000 σπαχήδες μειώνονται σε λιγότερους από 9.000 (ιππικό). Αυτό επιτυγχάνεται με το παιδομάζωμα (ηλικίες 5-8 ετών), χωρίς την έγκριση των Ουλεμά.
Κατάργηση
Πρώτος επιχείρησε να το καταργήσει ο σουλτάνος Οσμάν Β' το 1622 και στη συνέχεια ο Μουράτ Δ' το ανέστειλε. Αν και ουσιαστικά εξαλείφθηκε από τα μέσα του 17ου αιώνα, απόπειρες παιδομαζώματος καταγράφονται μέχρι τις αρχές του 18ου. Το τελευταίο καταγεγραμμένο παιδομάζωμα είναι αυτό που επιχειρήθηκε στη Νάουσα το 1705, το οποίο έγινε και αιτία εξέγερσης των Ναουσαίων. Τότε ο σουλτάνος Αχμέτ Γ' είχε διατάξει "τάχιστα περισυλλογή και αποστολή νέων γενιτσάραων" και για την περιφέρεια της Νάουσας υπήρχε η εντολή για επιλογή 50 νέων "κατά το κρατούν παλαιόν έθιμον". Οι Ναουσαίοι εξεγέρθηκαν υπό τον αρματολό Ζήση Καραδήμο και τους δύο γιούς του Βασίλη και Δημήτρη και σκότωσαν τον σελιχτάρη (τον υπεύθυνο του παιδομαζώματος) και τους δύο συνοδούς του. Σχημάτισαν σώμα από 100 και πλέον άνδρες και άρχισαν να ληστεύουν και να σκοτώνουν τους μουσουλμάνους στην ύπαιθρο των καζάδων Βέροιας και Νάουσας. Μετά από αυτό, οι Τούρκοι σχημάτισαν ένοπλο σώμα από 1.000 μουσουλμάνους που καταδίωξαν τους επαναστάτες και στα μέσα Ιουνίου τους περικύκλωσαν στα στενά της Αραπίτσας κοντά στη Νάουσα. Στη μάχη που έγινε σκοτώθηκε ο Ζήσης Καραδήμος, ενώ οι γιοί του και άλλοι συνελήφθησαν και σκοτώθηκαν μέσα στη Βέροια. Δεν είναι γνωστό, ωστόσο, αν μετά από αυτό έγινε η στρατολόγηση των 50 νέων. Αυτό είναι το τελευταίο γνωστό περιστατικό παιδομαζώματος, ωστόσο σώζεται επίσης βεράτιο του 1150/1738 με το οποίο εξαιρείται ο γιος Χριστιανού υποτελούς από το παιδομάζωμα.
Λαϊκή παράδοση
Το παιδομάζωμα και ο θρήνος των μητέρων για τα παιδιά τους καταγράφεται σε πολλά δημοτικά τραγούδια:
- Ανάθεμά σε, βασιλιά, και τρις ανάθεμα σε,
- με το κακό οπόκαμες, και το κακό που κάνεις.
- Στέλνεις, δένεις τους γέροντας, τους πρώτους τους παπάδες
- Να μάσης παιδομάζωμα, να κάμης γενιτσάρους.
- Κλαιν' οι γοναιοι τα παιδιά, κ' οι αδελφές τ' αδέλφια,
- Κλαίγω κ' εγώ και καίγομαι και όσο θα ζω θα κλαίγω.
- Πέρσι πήραν τον γιόκα μου, φέτο τον αδελφό μου.
-
- Μωρή Δεροπολίτισσα, μωρή καϋμένη.
- Αυτού που πας στην εκκλησιά,ζηλεμένη […]
- Για μας μετάνοια κάνε μια:
- Να μη μας πάρει η Τουρκιά,
- Μη μας γράψουν στη γενιτσαριά.
- Και μας παν εις τον κισλά.
- Ωσάν τ' αρνιά την Πασχαλιά.
Σημ.: "Κισλάς" ήταν ο "κισλάρ αγάς" που είχε την αρμοδιότητα της απαγωγής παιδιών για το παιδομάζωμα και γυναικών για τα χαρέμια.
Περισσότερα ιστορικά αφιερώματα εδώ.