Αν πέσει στα χέρια σας κανένα κάπως παλιό (προπολεμικό, ας πούμε) αγγλικό ή γαλλικό λεξικό, και αναζητήσετε το λήμμα Greek ή grec (Έλληνας) θα δείτε, μετά τις κυριολεκτικές σημασίες, την όχι και τόσο κολακευτική σημασία «χαρτοκλέφτης, απατεώνας».
Λέγεται ότι μια επιτροπή ελλήνων λογίων διαμαρτυρήθηκε στους υπεύθυνους των μεγάλων λεξικών, του Λιτρέ και του Λαρούς και του Ρομπέρ, κι έτσι η προσβλητική σημασία απαλείφθηκε από τα λεξικά. Σε μιαν άλλη, μάλλον αναξιόπιστη πηγή, είχα διαβάσει ότι έγινε και επίσημο διπλωματικό διάβημα προς τη Γαλλική Ακαδημία (αυτά την εποχή που η γαλλική γλώσσα κυριαρχούσε, δηλαδή προπολεμικά).
Έχω αρκετές επιφυλάξεις για το αν αληθεύει η ιστορία, εννοώ αν όντως έγιναν τέτοια διαβήματα, παρόλο που καθόλου δεν είναι αταίριαστα με τη νοοτροπία που πολλοί από εμάς εκδηλώνουμε κάθε φορά που ακούμε κάτι προσβλητικό από έναν ξένο, νοοτροπία που δεν μας εμποδίζει κατά τα άλλα να χρησιμοποιούμε μεταφορικά και υποτιμητικά, λογουχάρη (και για να μην αναφέρω γείτονες) τον όρο φιλιππινέζα -αλλά οι φιλιππινέζοι δεν είναι τρισχιλιετείς. Ακόμα περισσότερο απίθανο θεωρώ να αφαίρεσαν οι Γάλλοι λεξικογράφοι τους προσβλητικούς ορισμούς εξαιτίας των διαβημάτων αυτών. Αν σήμερα η σημασία grec = απατεώνας λείπει από τα περισσότερα γενικά λεξικά, είναι απλούστατα επειδή η σημασία αυτή έχει απαρχαιωθεί, δεν χρησιμοποιείται πλέον, όχι επειδή τελεσφόρησαν τα διαβήματα (αν έγιναν).
Προσοχή όμως, δεν λείπει η σημασία grec/Greek = απατεώνας από όλα τα λεξικά. Λείπει από τα «μεγάλα επίτομα λεξικά», σαν το Petit Robert (που, παρά το επίθετο petit/μικρός δεν είναι και τόσο μικρό!) ή το Shorter Oxford, αυτά δηλαδή που έχει στη βιβλιοθήκη του ο μέσος καλλιεργημένος άνθρωπος, τα αντίστοιχα των λεξικών Μπαμπινιώτη ή Τριανταφυλλίδη. Στα πολύ μεγάλα λεξικά, υπάρχει. Για παράδειγμα, στο Oxford English Dictionary, η 4η σημασία του λήμματος Greek είναι: 4. A cunning or wily person; a cheat, sharper, esp. one who cheats at cards. (Cf. F. grec.)
Έλληνας λοιπόν σήμαινε: Πονηρός, πανούργος, κατεργάρης· απατεώνας, ιδίως χαρτοκλέφτης. Πότε υπήρχε η σημασία αυτή; Στα γαλλικά, καταγράφεται πρώτη φορά το 1721, αλλά βρίσκει τη μεγάλη της χρήση από το 1750 και σε όλο τον 19ο αιώνα. Στον εικοστό αιώνα φαίνεται να ατονεί, και μεταπολεμικά μπορούμε πια να πούμε ότι έχει σχεδόν πάψει να χρησιμοποιείται. Παρόμοια πορεία έχουμε και στα αγγλικά.
Η αναφορά στους Greek = χαρτοκλέφτες δεν έχει βέβαια σχέση με τους Έλληνες της εποχής, αν και σε αρκετές περιπτώσεις γίνεται μια φευγαλέα σύγκριση με τους αρχαίους Έλληνες. Σε αυτά τα έργα, με τον όρο Modern Greeks δεν εννοούνται οι σύγχρονοι Έλληνες αλλά οι χαρτοπαίκτες της εποχής. Για παράδειγμα, στο The pursuits of fashion (1810) ο Edward Goulburn αναφέρει ότι οι όροι gamblers και Greeks είναι συνώνυμοι αλλά ο Greek είναι ο πιο αξιοσέβαστος χαρτοπαίκτης. Ο σύγχρονος έλληνας (Modern Greek, δηλ. ο χαρτοπαίκτης!), λέει, αν και δεν διαθέτει όλα τα προτερήματα των αρχαίων, έχει όμως τις ιδιότητες για την οποία έμειναν εκείνοι ονομαστοί, δηλαδή την πανουργία (cunning) και την καχυποψία (wariness). Είναι άντρας ντυμένος σαν τζέντλεμαν, τον βρίσκεις στις περισσότερες παρέες και ζει αντλώντας αθέμιτα κέρδη από χαρτιά και ζάρια. Και προχωράει εκθέτοντας τις αρετές του καλού έλληνα (διάβαζε χαρτοκλέφτη): μιλάει λίγο, καλό είναι να έχει μαζί του έναν νεότερο συνεργάτη, πρέπει να αντέχει στο πιοτό και να φαίνεται ότι πίνει πολύ περισσότερο απ’ όσο στην πραγματικότητα. Πότε-πότε, καλό είναι να κάνει επιδεικτικά τον μεθυσμένο και να χάνει (ενώ την ίδια ώρα ο συνεργάτης του μαδάει το θύμα)
Η σημασία υπάρχει επίσης και στα λεξικά της αργκό/σλαγκ, τόσο τα παλαιότερα, που είναι λογικό, αλλά και το νεότερο λεξικό της αργκό των εκδ. Λαρούς, κάτι που προσωπικά το θεωρώ λαθάκι. Συγκεκριμένα, στην έκδοση του 1990, η πρώτη σημασία του λήμματος grec είναι Tricheur habile (επιδέξιος χαρτοκλέφτης) και μας δίνει την πληροφορία ότι «όταν ο Έλληνας δρα σε καφενείο ή σε φιλική συγκέντρωση, δηλαδή έξω από τις καθαυτό χαρτοπαικτικές λέσχες, άρα σε μέρος όπου δεν υπάρχουν κρουπιέρηδες ούτε μέθοδοι επιτήρησης, η μέθοδος που εφαρμόζει συνίσταται κατά βάση στο να χρησιμοποιεί τράπουλες που έχει ο ίδιος σημαδέψει και που τα φύλλα τους μπορεί να αναγνωρίζει. Όμως, το λεξικό δίνει σαν πηγή ένα προπολεμικό έργο του Locard (Le crime et les criminels, 1927) γι’ αυτό λέω πως κακώς συμπεριλαμβάνεται η σημασία grec = χαρτοκλέφτης σε ένα σημερινό λεξικό αργκό. (Αν και, μ’ αυτά και μ’ αυτά έχουν κλείσει είκοσι χρόνια από τότε που συντάχθηκε, οπότε όχι και τόσο σημερινό!) Να πω ότι το λεξικό δίνει και τον όρο grecquerie = tricherie, που πλάστηκε από τον Robert-Houdin το 1867, και πιο χαρακτηριστικά τον όρο la Grèce (κατά λέξη, η Ελλάδα) που σημαίνει τον κόσμο των χαρτοκλεφτών, τη χαρτοκλεφτική τέχνη.
Καλά όλα αυτά, αλλά τι σχέση έχουν με τον Θεόδωρο Άπουλο; Υπομονή. Στο ίδιο λεξικό της αργκό, αναφέρεται και η προέλευση της φράσης: σύμφωνα με τον Λοκάρ, η υποτιμητική χρήση του επιθέτου προέρχεται από τον έλληνα Άπουλο, διάσημο χαρτοκλέφτη στο λανσκενέ στην αυλή του Λουδοβίκου του 14ου.
Περισσότερα για τον Άπουλο μαθαίνουμε σε άλλα παλιότερα έργα. Ήταν, λέει, ιππότης ελληνικής καταγωγής, ο οποίος παρουσιάστηκε στην αυλή του Λουδοβίκου του 14ου περί το 1686. Ήταν κομψός, είχε ραφινάτους τρόπους, μιλούσε πολλές γλώσσες… και είχε διαβολεμένη τύχη στα χαρτιά, πράγμα που δημιούργησε υποψίες. Σε μια παρτίδα λανσκενέ στο σπίτι του στρατάρχη ντε Βιλερουά, ένας κόμης Μπ… τον έπιασε επ’ αυτοφώρω να χρησιμοποιεί σημαδεμένη τράπουλα. Ο συμπατριώτης μας καταδικάστηκε σε 20 χρόνια στα κάτεργα και δεν ακούστηκε ποτέ ξανά κάτι γι’ αυτόν. Όμως η υπόθεση, λένε, έκανε τόσο θόρυβο που από τότε καθιερώθηκε να λένε «grecs» τους χαρτοκλέφτες, ανεξάρτητα από εθνικότητα.
Στοιχεία για τον Άπουλο βρίσκει κανείς σε πολλά βιβλία του 19ου αιώνα, τόσο γαλλικά όσο και αγγλικά, ωστόσο η πηγή είναι στα γαλλικά. Χωρίς να έχω καταλήξει οριστικά, φαίνεται πως το σύγγραμμα που συνέβαλε περισσότερο στο να διαδοθεί το όνομα του Άπουλου είναι ένα βιβλίο που έκανε πάταγο στην εποχή του, το Les Tricheries des Grecs dévoilées ; l’art de gagner à tous les jeux (1861) του Jean-Eugène Robert-Houdin. Ο συγγραφέας δεν είναι ο Χουντίνι, αλλά, κατά κάποιο τρόπο, ο… πατέρας του. Θέλω να πω, ο Ρομπέρ-Ουντέν ήταν περίφημος Γάλλος «μάγος», ταχυδακτυλουργός και θαυματοποιός, τον οποίο είχε σαν ίνδαλμα ο Αμερικανός (ή Ουγγροεβραίος) Έριχ Βάις (Ehrich Weiss) και προς τιμή του πήρε το όνομα Houdini, πιστεύοντας ότι το -i στο τέλος σημαίνει στα γαλλικά «σαν τον», δηλαδή ‘σαν τον Ουντέν’, αλλά αυτό είναι άλλη ιστορία). Ο τίτλος του βιβλίου του Ουντέν θα μπορούσε να μεταφραστεί: Ξεσκεπάζω τις απάτες των ‘Ελλήνων’: πώς να κερδίζετε σε όλα τα χαρτοπαίγνια. Ιδού το εξώφυλλο:
Ωστόσο, το βιβλίο του Ουντέν δεν είναι το πρώτο που χρησιμοποιεί τον όρο grecs με τη σημασία του χαρτοκλέφτη. Έναν αιώνα και κάτι νωρίτερα, είχε κυκλοφορήσει στα γαλλικά, αλλά στη Χάγη, η πραγματεία του Ανζ Γκουντάρ (Ange Goudart) L’histoire des grecs, ou de ceux qui corrigent la fortune au jeu (1757). Η ιστορία των Ελλήνων, λοιπόν, και δεν εννοούνται εδώ ούτε οι αρχαίοι Έλληνες ούτε οι βυζαντινοί, αλλά απλούστατα εκείνοι που «διορθώνουν» την τύχη τους στα χαρτιά.
Το βιβλίο του Γκουντάρ γνώρισε τεράστια επιτυχία και πολλαπλές επανεκδόσεις, ενώ γρήγορα βρήκε μιμητές. Έτσι, το 1764 εκδίδεται στο Λονδίνο το βιβλίο Le philosophe nègre et les secrets des grecs, του Gabriel Mailhol, και τέσσερα χρόνια αργότερα, στη Βενετία, κυκλοφορεί, χωρίς όνομα συγγραφέα, το L’antidote, ou la contrepoison des chevaliers d’industrie ou joueurs de profession. (Παρένθεση: όπως βλέπετε, τα γαλλικά ήταν η διεθνής γλώσσα της εποχής). Τα βιβλία αυτά, να επισημάνουμε, διδάσκουν βέβαια τα κόλπα που χρησιμοποιούν οι χαρτοκλέφτες, αλλά μπορούμε να υποθέσουμε ότι πολλοί αναγνώστες στρέφονταν σ’ αυτά για να μάθουν τα κόλπα των χαρτοκλεφτών, όχι (ή όχι μόνο) ώστε να αμυνθούν, αλλά ίσως για να τα εφαρμόσουν οι ίδιοι.
Να επισημάνω όμως κάτι πολύ σημαντικό: ούτε ο Γκουντάρ , ούτε ο Μαγιόλ αναφέρουν κάτι για τον ατιμασμένο Έλληνα ιππότη, παρόλο που βρίσκονται χρονικά σχετικά κοντά στην εποχή του υποτιθέμενου Άπουλου. Αντίθετα, ο Ουντέν και άλλοι, έναν αιώνα αργότερα, δεν τσιγκουνεύονται λεπτομέρειες για τη ζωή του. Αυτό αρκεί για να μας βάλει σε υποψίες για την ύπαρξη του Άπουλου. Η σιωπή των πρώτων πηγών είναι σχεδόν πάντα ισχυρή ένδειξη ότι μια ιστορία είναι κατασκευασμένη εκ των υστέρων.
Βέβαια, εμείς που είμαστε Έλληνες ξέρουμε ότι επώνυμο Άπουλος δεν μπορεί να υπάρξει (και να μην ακούσω σόκιν καλαμπούρια) και ίσως και γι’ αυτό να μην ευδοκίμησε ποτέ στην Ελλάδα ο μύθος περί Άπουλου. Αυτό όμως δεν είναι ατράνταχτη απόδειξη ότι δεν υπήρξε κάποιος Έλληνας ιππότης με ένα όνομα που έμοιαζε με Άπουλος ή που παρουσιάστηκε με αυτό το όνομα. Αποδείξεις για την μη ύπαρξη του Άπουλου υπάρχουν όμως και άλλες.
Τις περισσότερες τις βρίσκω στη μικρή πραγματεία του Τιερί Ντεπολίς (Thierry Depaulis) σχετικά με την λέξη «Έλληνας», την οποία δημοσίευσε στο δελτίο της Ένωσης Συλλεκτών Παιγνιοχάρτων (ναι, υπάρχει τέτοιο πράγμα), το οποίο εκδίδεται στα γαλλικά με τον ταιριαστό τίτλο L’As de Trèfle (Άσος σπαθί).
Ο Ντεπολίς έψαξε τα ημερολόγια των αυλικών της εποχής· υπήρχε κάποιος Ντανζό (Dangeau), ο οποίος κρατούσε λεπτομερέστατο ημερολόγιο και επιπλέον ήταν χαρτοπαίκτης ο ίδιος· κι όμως, δεν υπάρχει στα κιτάπια του καμιά αναφορά σε Άπουλο, ούτε σε άλλα ημερολόγια που έχουν διασωθεί. Εκτός αυτού, η καταδίκη σε 20 χρόνια κάτεργα για απάτη στα χαρτιά θα ήταν υπερβολικά αυστηρή.
Πολύ θα ήθελα να σταματήσω εδώ και να γράψω απλώς: επίσης ο Ντεπολίς παραθέτει άφθονο λεξικογραφικό υλικό, από το οποίο αποδεικνύεται πέρα από κάθε αμφιβολία ότι η σημασία grec = χαρτοκλέφτης είναι πολύ παλιότερη από το 1686, χρονολογία δράσης του υποτιθέμενου Άπουλου.
Θα ήθελα, αλλά δεν μπορώ, διότι το «πέρα από κάθε αμφιβολία» δεν ισχύει. Ή μάλλον: προσωπικά δεν τρέφω καμιά αμφιβολία ότι ο Άπουλος είναι μύθος, αλλά τα λεξικά δεν το αποδεικνύουν αυτό ατράνταχτα.
Τα γαλλικά λεξικά δεν βοηθούν καθόλου στην προκείμενη περίπτωση· θέλω να πω, η πρώτη αναμφισβήτητη καταγραφή της σημασίας grec = χαρτοκλέφτης είναι από το 1721, οπότε θα μπορούσε θεωρητικά να οφείλεται στον μυθικό Άπουλο, που υποτίθεται ότι έδρασε το 1686.
Πηγαίνοντας στα αγγλικά, στο OED, το μεγάλο λεξικό της Οξφόρδης, βρίσκουμε εμφανίσεις της λέξης Greek με σημασία ‘απατεώνας, προδότης’ παλιότερες από το 1686. Για παράδειγμα, σε ποίημα του 1664 διαβάζουμε Giles Musgrave was a Guileful Greek. Δεν ήταν έλληνας ο Μάσγκρεϊβ, άγγλος ήταν, και παραπλάνησε με τα ψέματά του τον σκωτσέζικο στρατό -άρα, η λέξη χρησιμοποιείται με τη σημασία του απατεώνα ή του προδότη, όχι όμως του χαρτοκλέφτη. Υπάρχει στο OED και μια ακόμα πιο παλιά αναφορά: In carde playinge he is goode greke (1528). Βγάλτε τα τελικά e και θα έχετε περίπου τη φράση σε σημερινά αγγλικά. Ο Ντεπολίς θεωρεί ότι αυτή η αναφορά του 1528 αντικρούει μια για πάντα τον μύθο του Άπουλου, εγώ τη θεωρώ πολύ σημαντική, αλλά δεν θεωρώ πως αποδεικνύει αυτό που αναζητούμε. Διότι, τι σήμαινε «good Greek» στο χαρτοπαίγνιο; Προφανώς σήμαινε ‘επιδέξιος’, ίσως σήμαινε ‘πονηρός’, αλλά δεν είναι βέβαιο πως σήμαινε ‘χαρτοκλέφτης, απατεώνας’. Μπορεί κανείς να είναι πονηρός στα χαρτιά, να μπλοφάρει, αλλά να παίζει τίμια.
Ο Ντεπολίς δίνει και παλιότερες (όχι πολύ σαφείς) αναφορές από τα ιταλικά, ότι greco σήμαινε απατεώνας από τον 14ο αιώνα, καθώς και από γαλλικές διαλέκτους, όμως λείπει σ’ αυτές η σημασία του χαρτοκλέφτη, έστω κι αν η απόσταση από τον μεν στον δε δεν είναι παρά ένα βηματάκι.
Επομένως, τόση ώρα σας ταλαιπωρώ, για να σας πω, τελικά, ότι κατά τη γνώμη μου τα λεξικά δεν αποδείχνουν πέρα από κάθε αμφιβολία τη μη ύπαρξη του Άπουλου, -τουλάχιστον προς το παρόν, διότι συνεχίζω να το ψάχνω.
Ωστόσο, προσωπικά δεν έχω αμφιβολία ότι Άπουλος δεν υπήρξε. Και χωρίς αδιάσειστα τεκμήρια από τα λεξικά, οι αποδείξεις για τη μη ύπαρξή του είναι ισχυρές, ότι δηλαδή δεν εμφανίζεται σε καμιά ιστορική αφήγηση της εποχής και ότι τα πρώτα συγγράμματα που μνημονεύουν τη σημασία grec = χαρτοκλέφτης αγνοούν τον Άπουλο. Για να επιστρέψω στο βιβλίο του Γκουντάρ, του 1757, το πρώτο που έχει στον τίτλο του τον όρο grecs με τη σημασία χαρτοκλέφτης, διαβάζω την πρώτη σελίδα του βιβλίου μετά τον πρόλογο:
Η γλώσσα μας έχει πλούτο που άλλες γλώσσες της Ευρώπης τον στερούνται [σας θυμίζει κάτι αυτό;]. Για παράδειγμα, σε όλες τις γλώσσες του κόσμου, εκείνος που κλέβει χρήματα στα χαρτιά αποκαλείται απατεώνας [frippon], ενώ στη σημερινή Γαλλία ονομάζεται Έλληνας.
Και σε υποσημείωση στην ίδια σελίδα: Η εφαρμογή του ονόματος αυτού στους επαγγελματίες χαρτοπαίχτες [joueurs d’avantage] προέρχεται από το γεγονός ότι οι αρχαίοι Έλληνες ήταν από φυσικού τους έξυπνοι και πανούργοι [naturellement fins et ruses] και πάντοτε προσπαθούσαν να ξεγελάσουν τους άλλους.
Ο πρώτος που χρησιμοποίησε αυτό το όνομα ήταν ένας ιππότης ντε Μ***. Αυτός ονόμαζε Grecs όλους τους απατεώνες που υπήρχαν τότε στο Παρίσι, και πήρε κι ο ίδιος αυτό το όνομα.
Κατά τη γνώμη μου, και μόνο αυτή η αναφορά αρκεί για να βγάλει από τη μέση τον Άπουλο.
Γιατί όμως ονομάστηκαν grecs/Greeks οι απατεώνες; Κάποιος συγγραφέας λέει ότι σ’ αυτό «πολύ συνετέλεσαν» οι αρβανίτες μισθοφόροι τους οποίους είχαν μεταφέρει από την Πελοπόννησο στην Ιταλία οι Βενετοί και τους οποίους ο Τορκουάτος Τάσσος αποκαλούσε Graeci erranti, περιπλανώμενους Έλληνες -όπως βλέπετε, για όλα φταίνε οι Αλβανοί, διαχρονικά. Στα σοβαρά όμως, ο μεν Ντεπολίς μιλάει για την αμοιβαία δυσπιστία και τις λυκοσυμμαχίες των Σταυροφόρων και των Φράγκων με τους βυζαντινούς, ενώ άλλοι πηγαίνουν πιο πίσω, στη δυσπιστία των Ρωμαίων απέναντι στην ευστροφία και τη ρητορική δεινότητα των Ελλήνων (αλλά και στις πονηριές των Ελλήνων εμπόρων) και στο Graecia mendax (ψεύδορκος Ελλάς!) του Γιουβενάλη, ή και ακόμα πιο πίσω, στην ανάμνηση του Οδυσσέα με το Timeo Danaos.
Προσωπική γνώμη: οι Έλληνες ήταν γνωστοί και για την πονηριά τους και για τη μόρφωσή τους. Η έκφραση «grand grec», των παλιότερων γαλλικών σήμαινε «ειδήμονας, βαθύς γνώστης». Σήμερα χρησιμοποιείται κυρίως αρνητικά (je ne suis pas grand grec en anglais = δεν σκαμπάζω και πολύ από αγγλικά), αλλά στα παλιότερα γαλλικά τη βρίσκαμε και θετικά (στις Αντίλλες του Μπουκανιέρου και του Νικόλα η χρήση αυτή υπάρχει και σήμερα). Σ’ ένα έργο του Μολιέρου στα 1661 βρίσκω κάποιον που συστήνεται «Γάλλος την καταγωγή, Έλληνας το επάγγελμα» (Grec de profession) -και είναι λόγιος. Καμιά φορά η πολλή μόρφωση θεωρείται ύποπτο πράγμα, ακόμα και μαγεία -έτσι είναι που το grammaire ξέπεσε σε grimoire. Οπότε, είναι πολύ λογικό ο εύστροφος, ο πονηρός, ο απατεώνας να ονομάστηκε grec· στη συνέχεια η σημασία εξειδικεύτηκε στη χαρτοπαιξία. Η αγγλική αναφορά του 1528, In carde playinge he is goode greke, είναι σημαντική διότι κατά τη γνώμη μου βρίσκεται στο μεταίχμιο της μετάβασης από τη σημασία «έλληνας = επιδέξιος» στην «έλληνας = χαρτοκλέφτης».
Οπότε, δεν μας φταίει ο Άπουλος, όπως δεν έφταιγε κι ο Αντώνης Αντωνιάδης για τα χάλια μας επί χούντας. Πάντως, θα κλείσω με μια πληροφορία που δεν την έχω διασταυρώσει (οι έρευνες συνεχίζονται), αλλά τη βρήκα σε σοβαρό ιστολόγιο και σε επώνυμο άρθρο. Σύμφωνα με αυτή την πηγή, ο βασιλιάς Γεώργιος ο Α’ ονομάστηκε Roi des Hellenes και όχι Roi des Grecs ενμέρει επειδή το Grec στα γαλλικά σήμαινε χαρτοκλέφτης. Πράγματι, την εποχή εκείνη (1863) ο όρος ήταν κοινότατος, αλλά για την αλήθεια της πληροφορίας αυτής δεν μπορώ να πω τίποτε, δεν το έχω ψάξει. Εκτός κι αν έβαλε και πάλι ο Άπουλος το χέρι του.
Περισσότερα φιλολογικά θέματα εδώ.