Οι λέξεις ελεύθερος , ελευθέριος , ελευθερία είναι θεμελιώδη σημαίνοντα και σημαινόμενα στην Ελληνική Γραμματεία,τα οποία έχουν άμεση σχέση με τον πόλεμο και τις πολεμικές δραστηριότητες, ενώ εν καιρώ ειρήνης μνημονευόμενα σχετίζονται με την παιδεία, από την οποία και απορρέουν.Μέχρι σήμερα ως σκοπός της παιδείας καθορίζεται από το Σύνταγμα (άρθ.16,2) «η διάπλαση ελεύθερων και υπεύθυνων πολιτών».
Η φράση που συνοψίζει την αντίληψη των Ελλήνων περί θεικής προελεύσεως του αισθήματος και βιώματος της ελευθερίας διατυπώνεται από τον Αισχύλο:«Ελεύθερος
γαρ ούτις εστι πλην Διός»(Προμ.Δεσμ.50).Ο δε Ομηρος ψάλλει για το «ελεύθερον ήμαρ» ( την ημέρα της ελευθερίας) και αναφέρει τη συνήθεια «κρητήρα στήσασθαι ελεύθερον» , να στήνουν κρατήρα υπέρ ελευθερίας χάριν του Διός όσοι απέκρουαν τους εχθρούς.Εν καιρώ δε ειρήνης η παιδεία αποδεσμεύει τον άνθρωπο από τη δειλία, ασυδοσία και αφροσύνη και τον καθιστά γενναίο , σώφρονα , δίκαιο και ελεύθερο έναντι των άλλων, τα δε μαθήματα ονομάζονται και «ελευθέρια μαθήματα» σε κά-ποια αντιδιαστολή προς τις δουλικές (βαναύσους) και δουλοπρεπείς εργασίες και συμπεριφορές. Αλλά και οι πόλεις κτίζονται «θεοδμάτω συν ελευθερία» (με την θεοστήρικτη ελευθερία)(Πίνδαρος).
Η λέξη ελεύθερος( εξ ού ελευθερία) είναι μάλλον δυσετυμολόγητη και η διατυπω-θείσα ετυμολογία στα λεξικά της αρχ. ελληνικής παρουσιάζει προβλήματα πειστικής
ερμηνείας.Θεωρείται ότι η λέξη προέρχεται από σανσκρ. ρίζα rudh- , I.E.*leudh (αμάρτυρη με τη σημασία αυξάνειν) η οποία σχετίζεται με αρχ. γερμ. Leute (λαός) και με λατ. Liber. Η μάλλον λατινοκεντρική (μέσω Ινδοευρωπαικής) αυτή ερμηνεία, νομίζω, δεν είναι πειστική.
Η Ελληνική Γραμματεία παρέχει τις προ-υποθέσεις έγκριτης ετυμολόγησης: Κατά τη γνώμη μας λοιπόν το όνομα ελεύθερος προέρχεται από τη σύνθεση των λέξεων
1.«Ελελεύ» (πολεμικό επιφώνημα προς τον ελευθέριο Δία).Γράφει ο σχολιαστής του Αριστοφάνους:« Επίφθεγμα πολεμικόν το ελελεύ.Οι προσιόντες γαρ εις πόλεμον το ελελεύ εφώνουν μετά τινος εμμελούς κινήσεως» , όπως περίπου σήμερα οι στρατι-ώτες φωνάζουν την πολεμική ιαχή «αέρα».Ενώ ο λεξικογράφος Σουίδας (Σούδα) γράφει «θεώ τ ΄αλάλαγμα» (προς τον θεό (Δία) ο αλαλαγμός).
Και 2. το επίθετο «θούρος»(ορμητικός, σφοδρός, πολεμικός).Ο Ομηρος ονομάζει τον Αρη «θούρον Αρηα», ενώ ο Αισχύλος αναφέρει «Τυφώνα θούρον», στη δε Οδύσσεια («μνήσαιτο δε θούριδος αλκής») δηλώνεται η κατ’ εξοχήν ιδιότητα της αλκής.
Συνεπώς, Ε(λε)λεύ + θουρος > * ελεύθουρος > ελεύθερος .Τα γραμματικά δε πάθη, που παρατηρούνται,είναι στη μεν λέξη «ελελευ» συγκοπή και αποβολή της συλλαβής
-λε- , ενώ στη λέξη «θούρος» συστολή της μακράς συλλ. –ου- σε βραχεία –ε – με ηχητική αφομοίωση προς την προηγουμένη.
Στους χαλεπούς δε καιρούς μας, που η ανελευθερία επιπολάζει (επικρατεί) γύρω μας – όρισε δε ο Αριστοτέλης ως ανελευθερία την ψυχική τάση,κατά την οποία οι πάσχοντες απ΄αυτήν «ορέγονται του πανταχόθεν κέρδους» και αυτό αναμφισβήτητα αποτελεί αιτία της γενικής δυσπραγίας των τελευταίων χρόνων- οφείλει λοιπόν το Υπουργείο Παιδείας να συστηματοποιήσει τη διδασκαλία των «ελευθερίων μαθημάτων» , ώστε να τηρείται επιτέλους η συνταγματική επιταγή περί «διαπλάσεως ελεύθερων και υπεύθυνων πολιτών».Μ΄άλλα λόγια , να μη θεωρητικολογούμε μόνο, ότι «το εύδαιμον το ελεύθερον…» αλλά να εμπεδώνουμε διδάσκοντες και διδασκόμενοι-κατ΄επέκταση δε πολίτες και πολιτικοί- ότι η ευδαιμονία ταυτίζεται με την προσωπική ελευθερία (και την εξ αυτής ανιδιοτέλεια) που επιτυγχάνεται με ψυ- χοδιανοητικό κόπο κατά την (εκ)παίδευση των «ελευθερίων μαθημάτων».
Ι.Ν.Ηλιούδης,δ.Φ.,Σχολ. Σύμβ.Φιλολόγων Λάρισας
Περισσότερα φιλολογικά θέματα εδώ.