Παιδιά και στρες: Χρήσιμες συμβουλές για τους γονείς

Υποφέρουν τα παιδιά από στρες; Είναι δυνατό αυτά τα τόσο χαριτωμένα, νεοαφιχθέντα στον κόσμο πλάσματα να βιώνουν έντονα αρνητικά συναισθήματα;

Η απάντηση στις παραπάνω ερωτήσεις είναι (δυστυχώς) ΝΑΙ. Το στρες δεν αποτελεί αποκλειστικό "προνόμιο" των μεγάλων. Αυτό συμβαίνει γιατί, όλοι μας, από την αρχή της ζωής μας, είμαστε εξοπλισμένοι με το “Σύστημα του στρες”, ένα μηχανισμό που διαμορφώνει τις απαντήσεις μας στα προερχόμενα από το εξωτερικό (και εσωτερικό) περιβάλλον ερεθίσματα. Το σύστημα αυτό στηρίζει τη λειτουργία του στη δράση νευροδιαβιβαστών/ορμονών (το βασικό παράγωγό του είναι η ορμόνη κορτιζόλη) και διακρίνεται από πλαστικότητα (υπόκειται σε αλλαγές, είναι δυνατό να διαμορφώνεται από την εμπειρία).

Πλέον, είναι ευρέως αποδεκτό ότι οι πρώιμες εμπειρίες επηρεάζουν την αντίδραση του στρες. Ερευνητικά δεδομένα καταδεικνύουν ότι, ήδη από τη μήτρα, το έμβρυο επηρεάζεται από το στρες της μητέρας, μέσω των υψηλών επιπέδων κορτιζόλης στο αίμα της, το οποίο και τροφοδοτεί το έμβρυο. Ακολούθως, το υψηλό επίπεδο κορτιζόλης της μητέρας αυξάνει το επίπεδο κορτιζόλης στο έμβρυο, συνθήκη που είναι δυνατό να επηρεάσει τον αριθμό και την ποιότητα των υποδοχέων για τις ουσίες που σχετίζονται με το στρες στον εγκέφαλο του εμβρύου, καταθιστώντας το αγέννητο παιδί πιο ευάλωτο σε στρεσογόνους παράγοντες αργότερα στη ζωή του.

Ακόμα και μετά τη γέννηση, η αντίδραση της μητέρας στο στρες επηρεάζει το βρέφος. Έρευνες αποδεικνύουν ότι, όταν η μητέρα είναι πολύ στρεσαρισμένη ή έχει κατάθλιψη κατά τις πρώτες εβδομάδες της ζωής του βρέφους, δε μπορεί να δημιουργήσει το ευοδωτικό συναισθηματικό ‘δέσιμο’ μαζί του, αδυναμία που συνδέεται με μακροσπόθεσμες, αρνητικές συνέπειες στην αντίδραση στρες του παιδιού, την προσωπικότητα, τη συμπεριφορά, ακόμα και τη νοημοσύνη του.

Αν προσπαθούσαμε να ορίσουμε το στρες, θα λέγαμε ότι είναι η κατάσταση στην οποία εμπίπτει ο οργανισμός, όταν το άτομο θεωρεί ότι δεν έχει τις κατάλληλες δεξιότητες/τα απαιτούμενα μέσα, προκειμένου να ανταποκριθεί επαρκώς στις όποιες απαιτήσεις του περιβάλλοντος. Φανταστείτε, λοιπόν, πόσο πιθανό είναι ένα παιδί να βιώσει στρες, δεδομένου ότι βρίσκεται ακόμη στις πρώτες τάξεις "του σχολείου της ζωής" και πολλά από τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος με τα οποία έρχεται σε επαφή του είναι άγνωστα και πρωτόγνωρα! Σκεφτείτε εσείς οι ίδιοι πόσες φορές αισθανθήκατε ανησυχία, όταν κληθήκατε να ανταποκριθείτε σε κάτι νέο, που δεν είχατε συναντήσει προγενέστερα στη ζωή σας! Επομένως, τα παιδιά βιώνουν στρες και, ενίοτε, ενδέχεται να παρουσιάζουν αυξημένη στρεσογόνο απαντητικότητα.

Έχει το παιδί μου στρες;

Η παρατήρηση του παιδιού, κάτι που μόνο ένας γονιός είναι σε θέση να πραγματοποιεί συστηματικά, είναι το κλειδί για ανίχνευση του στρες που αυτό ενδέχεται να βιώνει.

Όταν τα παιδιά αντιμετωπίζουν κάποια εσωτερική δυσκολία/πρόβλημα, συχνά τείνουν να απομονώνονται, βρίσκουν διαφυγή στην απόσυρση, προσπαθώντας να κατευνάσουν την ανησυχία τους (για παράδειγμα, ένα παιδί κοινωνικό και δραστήριο συστηματικά τείνει να κλείνεται στον εαυτό του, προτιμά το μοναδικό παιχνίδι, αποφεύγει την κοινωνική επαφή κ.α. Οι συμπεριφορές που μόλις περιγράφηκαν είναι πολύ πιθανό να παραπέμπουν σε αυξημένα επίπεδα στρες).

Επιπλέον, η ευερεθιστότητα, ο αυξημένος θυμός και η επιθετικότητα συχνά καταμαρτυρούν ότι το παιδί βιώνει έντονες εσωτερικές συγκρούσεις.
Άλλοι παράγοντες προς αξιολόγηση είναι οι συνήθειες του παιδιού. Έχει μια ικανοποιητική διατροφική ρουτίνα; Απολαμβάνει ποσοτικό και ποιοτικό ύπνο; Τι συμπεροφορές παρατηρούνται κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού; Παίζει με ενθουσιασμό με τα παιχνίδια του; Πώς τα χρησιμοποιεί; Ασκεί βία σε αυτά, τα καταστρέφει; Συμμετέχει σε ομαδικά παιχνίδια; Απολαμβάνει να μοιράζεται τον ελεύθερο χρόνο του με άλλα παιδιά; Αντιδρά άσχημα, όταν υπάρχουν ευκαιρίες για ομαδικές δραστηριότητες;

Συχνά, τα παιδιά, όταν βιώνουν στρες, παραπονιούνται για σωματικά ενοχλήματα. Το πιο δημοφιλές σωματικό ενόχλημα που αναφέρουν είναι ο κοιλόπονος (“Μαμά, πονάει η κοιλίτσα μου!”), που αποτελεί, επίσης, το πιο σύνηθες σύμπτωμα του στρες που εμφανίζεται κατά την παιδική ηλικία. Ωστόσο, οι πόνοι που αναφέρουν επίμονα τα παιδιά υπό συνθήκες στρες μπορεί να εντοπίζονται σε οποιοδήποτε σωματικό όργανο (πόδια, χέρια, κεφάλι, πλάτη κ.α). Ο φόβος και η ανησυχία των παιδιών εκδηλώνεται, επίσης, με: εμετούς, ονυχοφαγία, μυοσπάσματα (τικ), ταχυκαρδία, αίσθημα παλμών, αίσθημα βιασύνης, γρήγορο αναπνευστικό ρυθμό και ρηχή αναπνοή, νυχτερινή ενούρηση κ.α

Τι να κάνω για να βοηθήσω το παιδί μου να ανακουφιστεί από το στρες;

-Επικοινωνήστε με το παιδί σας
Κι όταν λέμε επικοινωνήστε, εννοούμε ουσιαστικά. Δείξτε του με τη στάση σας ότι ενδιαφέρεστε να μάθεται πώς νιώθει. Ελάτε στο ύψος του και ζητήστε του να περάσετε μαζί λίγη ώρα. Ακόμη κι αν το αρνηθεί αρχικά, να είστε σίγουροι ότι θα σας το επιτρέψει σύντομα, αρκεί να το έχετε ζητήσει ήρεμα, ευθέως και ευγενικά. Έτσι, κερδίζετε μια καλύτερη αλληλεπίδραση με το παιδί σας, ενώ, ταυτόχρονα, του διδάσκετε καλούς τρόπους συμπεριφοράς και αλληλεπίδρασης. Αρχίζετε να υφαίνετε τον ηθικό του κώδικα.
-Αφιερώστε (ποιοτικό) χρόνο στο παιδί σας
Μπορεί να θεωρείται η πιο "κλισέ" συμβουλή που βγαίνει από τα χείλη των ψυχολόγων, ωστόσο, τα οφέλη που συνοδεύουν την εφαρμογή της, διακαιολογούν την επαναληψιμότητά της. Το σύνηθες πρόβλημα των μεγάλων είναι η έλλειψη διαθέσιμου χρόνου και αυτό ειναι κάτι απολύτως κατανοητό. Όμως, δε μιλάμε για ποσότητα, αλλά για ποιοτική εκμετάλλευση ακόμη κι ενός διαθέσιμου δεκάλεπτου!
-Πίνακας δραστηριοτήτων
Κάντε μια λίστα με τις κοινές αγαπημένες σας δραστηριότητες και αναρτήστε τη στον τοίχο του δωματίου του. Στην αρχή κάθε εβδομάδας, επιλέξτε ποιές από αυτές μπορούν να πραγματοποιηθούν στα πλαίσια της ερχόμενης εβδομάδας. Με αυτόν τον τρόπο, αφενός το παιδί έχει κάτι θετικό να περιμένει (ως κίνητρο) και αφετέρου μαθαίνει να περιμένει (οριοθέτηση – υπομονή).

Ιδέες για κοινές δράσεις

• Ακούστε μουσική μαζί, συζητήστε για τα μουσικά είδη που του αρέσουν, συνθέστε τα δικά σας τραγούδια! Ενισχύστε από τα πρώτα στάδια της ανάπτυξης την καλή σχέση του παιδιού σας με τη μουσική (η μουσική αποτελεί μια από τις πιο αποτελεσματικές μεθόδους διαχείρισης του στρες και είναι γνωστή για τις αναρίθμητες θεραπευτικές τις ιδιότητες).
• Γράψτε μαζί μια ιστορία (για παράδειγμα, ένα παραμύθι). Γράψτε την ιστορία σε ένα τετράδιο ή μπλοκ ιχνηλασίας και ζητήστε από το παιδί σας να επιμεληθεί τις ζωγραφιές! Γίνετε δυο δημιουργικοί συνεργάτες (μάθημα ζωής που ενθαρρύνει το παιδί σας να συνάπτει υγιείς και θετικές σχέσεις κατά την εφηβεία και την ενηλικίωσή του)!
• Πηγαίνετε μικρούς περιπάτους, όταν το παιδί δείχνει ανήσυχο (στη βόλτα του θα συναντήσει ενδιαφέροντα ερεθίσματα και το πιο πιθανό είναι να στρέψει την προσοχή του σε αυτά, αφήνοντας κατά μέρος τα αρνητικά συναισθήματα).

Έκανε λάθος; Υπερτονίστε το σωστό!
Όταν το παιδί σας κάνει κάτι μη επιτρεπτό, δείξτε του τη σωστή εναλλακτική, χωρίς συνοδά αρνητικά σχόλια. Ακούγεται δύσκολο, αλλά σχεδόν όλα στη ζωή κατακτώνται με την εξάσκηση! Τα παιδιά ερμηνεύουν τη (συνεχή) τιμωρία ως απόρριψη, με αποτέλεσμα, σε βάθος χρόνου, να σχηματίζουν μια αρνητική εικόνα για το ποιόν τους/τον εαυτό τους (χαμηλή αυτοεκτίμηση και αυτοαξία). Σκέφτονται: “Για να μου λένε συνέχεια ότι κάνω λάθη, μάλλον δεν είμαι και τόσο καλός/καλή”. Αφού ο στόχος της κριτικής σας είναι να μην επαναληφθούν στο μέλλον παρόμοιες συμπεριφορές, διατυπώστε θετικά τις εναλλακτικές προτάσεις σας και αιτιολογείστε με επιχειρήματα την ένστασή σας.

Σταθερή συμπεριφορά
Το παιδί μαθαίνει τα όριά του από τους γονείς. Ειδικά τον πρώτο χρόνο της ζωής, η μητέρα οφείλει να χαιδεύει στην πλάτη το βρέφος, προκειμένου αυτό να αποκτήσει συνείδηση του σώματός και των ορίων του. Γενικώς, το παιδί μαθαίνει από τους ενήλικες, κατά κύριο λόγο, μέσω της μίμησης. Αν θέλετε να ενισχύσετε την υιοθέτηση θετικών συμπεριφορών από το παδί σας,γίνετε πρώτα εσείς το καλό παράδειγμα. Μια ξεκάθαρη, σταθερή στάση απέναντι στα πράγματα από εσάς, καθιστά σαφείς τους κανόνες και τις σωστές συμπεριφορές στο παιδί.

Ακούστε ενεργητικά το παιδί σας
Η ενεργητική ακρόαση είναι η βασική προυπόθεση της κατανόησης του άλλου. Η, δε, κατανόηση μας επιτρέπει να επικοινωνούμε αποτελεσματικά. Θυμηθείτε πώς μοιάζει να είναι κανείς παιδί. Θα σας βοηθήσει πολύ να συνδεθείτε βαθιά με το παιδί σας! Επιπλέον, δώστε την ευκαιρία στο παιδί να σας διδάξει! Τα παιδιά είναι σοφά, γιατί ξέρουν μόνο την αλήθεια, φέρονται αυθόρμητα και έχουν αγνά κίνητρα. Μπορείτε πραγματικά να μάθετε πολλά από τα παιδιά σας. Χτίστε μια σχέση στην οποία και τα δυο μέλη είναι ωφελημένα και ικανοποιημένα!

Παναγιώτα (Νότα) Δήμου
Ψυχολόγος MSc – γνωσιακή ψυχοθεραπεύτρια

Περισσότερα θέματα για γονείς εδώ.