Η γρίπη είναι λέξη δάνεια· τα λεξικά θα μας πούνε ότι προέρχεται από το γαλλικό grippe, από το ρήμα gripper που θα πει αρπάζω και που έχει γερμανική προέλευση. Οι αγγλομαθείς θα αναγνωρίσουν το αγγλικό grip, οι γερμανομαθείς το γερμανικό greifen, που και τα δυο σημαίνουν ‘αρπάζω, πιάνω’. Η λέξη grippe είναι παλιότερη στα γαλλικά, αλλά με τη σημασία της ασθένειας μαρτυρείται από το 1743, επειδή προφανώς η ασθένεια μάς αρπάζει απότομα, μάς κυριεύει ξαφνικά. Στα ελληνικά τη γράφαμε με δύο πι, γρίππη, επειδή όμως –και σωστά– τις δάνειες λέξεις η σημερινή ορθογραφία τις γράφει όσο το δυνατόν απλούστερα, εδώ και αρκετά χρόνια έχει καθιερωθεί η γρίπη.
Οι αγγλομαθείς όμως θα μας πουν ότι στα αγγλικά η γρίπη λέγεται αλλιώς. Αν συχνάζετε σε αγγλόφωνους ιστότοπους, θα προσέξατε ίσως ότι η πρόσφατη γρίπη ειπώθηκε «swine flu», ή τουλάχιστον έτσι λεγόταν πριν εφαρμοστούν οι ονοματολογικές οδηγίες του ΠΟΥ. Λοιπόν, flu η γρίπη στα αγγλικά, μια λέξη που ούτε αγγλική είναι ούτε ολόκληρη: τα αγγλικά δανείστηκαν τη λέξη από το ιταλικό influenza, κι επειδή μια τόσο κοινή και τόσο επικίνδυνη λέξη δεν μπορεί βέβαια να είναι τετρασύλλαβη, οι πρακτικοί εγγλέζοι τη συντόμεψαν σε flu.
Τι είναι όμως η influenza; Ασφαλώς θα αναγνωρίσατε τη λέξη influence, που γράφεται ίδια στ’ αγγλικά και στα γαλλικά και σημαίνει επιρροή –τι σχέση μπορεί να έχει η επιρροή με τη γρίπη; Στα παλιότερα χρόνια πίστευαν ότι οι ασθένειες αυτές, οι μεταδοτικές, προκαλούνται από την επίδραση των άστρων πάνω στον οργανισμό μας και στον χαρακτήρα μας. Αυτή ήταν η influentia στα μεσαιωνικά λατινικά, influenza στα ιταλικά. Σε μια από τις πανευρωπαϊκές επιδημίες της γρίπης, που ξεκίνησε από την Ιταλία, το 1743, στην Αγγλία δεν διαδόθηκε μόνο η ασθένεια αλλά και η λέξη που τη δήλωνε, κι έτσι πολιτογραφήθηκε αγγλική. Θα προσέξατε πως την ίδια ημερομηνία την ανάφερα πιο πάνω: και στα γαλλικά η αντίστοιχη λέξη grippe καταγράφεται από τότε, από την ίδια επιδημία.
Είπα πιο πάνω ότι η λέξη γρίπη είναι δάνεια λέξη, αλλά είναι πλήρως ενσωματωμένη στο ελληνικό τυπικό και έχει δώσει αρκετά παράγωγα: γριπούλα, γριπιασμένοςή γριπωμένος, αντιγριπικός, ακόμα και το λόγιο γριπώδης. Παλιότερα ακουγόταν και η ινφλουέντσα ή ινφλουέντζα, δάνειο από τα ιταλικά. Κι αν σήμερα ελάχιστα ακούγεται, στις αρχές του αιώνα οι δυο όροι, γρίπη και ινφλουέντσα, είχαν συγκρίσιμη συχνότητα, όπως μπορώ να συμπεράνω από μια πρόχειρη αναζήτηση στα σώματα κειμένων. Εικάζω ότι ο όρος γρίπη επικράτησε επειδή είναι πιο σύντομος και ευκολοπρόφερτος κι επειδή τα γαλλικά, σαν γλώσσα δανεισμού είχαν μεγαλύτερο γόητρο την εποχή εκείνη.
Πότε όμως μπήκε στην ελληνική γλώσσα η γρίπη; Ή η ινφλουέντζα; Το λεξικό Μπαμπινιώτη μάς λέει ότι ο όρος «γριπώδης» μαρτυρείται από το 1889, μια πληροφορία που την αντλεί από τη Συναγωγή του Στέφανου Κουμανούδη. Ο λόγιος αυτός αποδελτίωνε επί πολλά χρόνια, στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, νέες λέξεις από εφημερίδες και άλλες πηγές. Πράγματι, τόσο ο όρος γρίπη όσο και ο όρος γριπώδης έχουν αποδελτιωθεί από τον Κουμανούδη σε ιατρικό άρθρο του 1889.
Ο Κουμανούδης αποδελτιώνει επίσης την ινφλουέντσα, ή μάλλον, όπως προτιμάει να τη γράφει «ιμφλουέντσα», και μαζί καταγράφει και μερικά μάλλον αστεία παράγωγά της σε καθαρεύουσα, όπως ιμφλουεντσιών (μετοχή του ρήματος ‘ιμφλουεντσιώ’, πάσχω από ι.) ιμφλουεντσιοπαθής, ιμφλουεντσιασμένος, ιμφλουεντσιώδης και, το αποκορύφωμα, ιμφλουεντσοπαραγωγός καιρός. Μέχρι να το πει ο γιατρός, έχει αποδημήσει εις Κύριον ο άρρωστος. Διόλου περίεργο που οι λέξεις αυτές έμειναν θνησιγενείς. Καλός ο Κουμανούδης, που έχει και πολύ γουστόζικες παρατηρήσεις σε πολλά λήμματά του, αλλά στη σημερινή εποχή έχουμε κι άλλα εργαλεία. Ας κάνουμε και τη δική μας έρευνα στα ψηφιοποιημένα σώματα του Διαδικτύου, μήπως και βρούμε παλιότερες ανευρέσεις της γρίπης.
Και βρίσκουμε. Στον «Ασκληπιό», σύγγραμμα περιοδικόν της εν Αθήναις Ιατρικής Εταιρείας, και συγκεκριμένα στο τεύχος του Ιουλίου 1857, βρίσκω μια πραγματεία για κάποια φαινόμενα «αποτελούντα την ούτω δη καλουμένην γριππώδη επιδημίαν. Και στο τεύχος του Ιουλίου-Αυγούστου 1858 του ίδιου συγγράμματος βρίσκω αναφορά με τίτλο «Ο εν Λοκρίδι επιδήμιος κατάρρους (Γρίππη)». Καθώς ο γιατρός του 1858 χρησιμοποιεί επεξηγηματικά τον όρο «γρίππη» μπορούμε να συμπεράνουμε ότι δεν νεολογίζει αλλά χρησιμοποιεί έναν όρο καθιερωμένο από αρκετά χρόνια. Την ίδια επεξήγηση σε παρένθεση, δηλαδή: «καταρροϊκούς πυρετούς (γρίππη)», τη βρίσκω σε ένα τεύχος του περιοδικού Η εν Αθήναις Ιατρική Μέλισσα, του Δεκεμβρίου 1855. Μπορούμε όμως να πάμε ακόμα πιο πίσω: σε τεύχος του 1853 πάλι της Ιατρικής Μέλισσας, βρίσκω άρθρο «Περί ιάσεως της γρίππης δια της θειικής κινίνης». Καταφέραμε λοιπόν να ανεβάσουμε 36 ολόκληρα χρόνια τη χρονολόγηση του Κουμανούδη –είδατε πόσο εξελιγμένα είναι τα σύγχρονα εργαλεία;
Τo 1918 που χτύπησε πανδημία γρίππης, που τότε ήταν η φοβερή ισπανική, αμέσως μετά τον πρώτο μεγάλο πόλεμο, τα θύματα υπολογίζονται από 20 έως 100 εκατομμύρια. Εκείνη η γρίπη είχε χτυπήσει πολύ τους νέους, όχι τα παιδιά και τους ηλικιωμένους όπως γίνεται συνήθως. Αυτή τη φορά, μάλλον τα πράγματα δεν θα φτάσουν ως την πανδημία· μπήκε κι ο Μάης και ο ιός τις ζέστες δεν τις αντέχει. Προβλέπω πάντως ότι παρ’ όλες τις προσπάθειες των αρμοδίων, η ονομασία «γρίπη τύπου Α» δεν θα εκτοπίσει εντελώς τη «γρίπη των χοίρων» στον δημοσιογραφικό λόγο.
Περισσότερες ιστορίες λέξεων εδώ.