Ηλεκτρονικός εκφοβισμός: Μια νέα μορφή βίας για το παιδί

Ένα νέο πεδίο κοινωνικοποίησης έχει αναδυθεί τα τελευταία χρόνια για τα παιδιά και τους νέους και ταυτόχρονα ένα νέο “μέτωπο” για τους γονείς, αλλά και τους ειδικούς της υγείας του παιδιού, ο κυβερνοχώρος και για τους περισσότερους ενήλικες, το πεδίο αυτό είναι άγνωστο.

Από την επιστημονική ομάδα της A Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, του Καθηγητή Παιδιατρικής Γεώργιου Χρούσου.

Κυβερνοχώρος: Η προέκταση της αυλής του σχολείου.
Ο κυβερνοχώρος, σαν δεύτερος “κόσμος”, μπορεί να προσφέρει μοναδικές ευκαιρίες γνώσης και επικοινωνίας, που ενισχύουν την ανάπτυξη και πολλαπλασιάζουν τις εκπαιδευτικές δυνατότητες. Η καινοτομία, ωστόσο, του διαδικτύου αποδείχθηκε ότι είναι το να παρέχει ευκαιρίες για δραστηριότητες που προάγουν την κοινωνική αλληλεπίδραση, με αποτέλεσμα να αναδειχθεί ως μείζων χώρος κοινωνικών δραστηριοτήτων για τους νέους.

Όπως έχει φανεί σε πολλές μελέτες, τα παιδιά χρησιμοποιούν το διαδίκτυο για να ψάξουν για πληροφορίες, να παίξουν “ζωντανά” παιχνίδια (on-line), να συμμετάσχουν σε ομάδες συνομιλιών, να επικοινωνήσουν με γνωστά και άγνωστα άτομα, με αποτέλεσμα, δίκαι, ο κυβερνοχώρος να ονομαστεί ως “η προέκταση της αυλής του σχολείου”. Η συμπεριφορά στην πραγματική ζωή, με αποτέλεσμα να μην αργήσουν να εντοπιστούν μορφές βίας μεταξύ των παιδιών, με ακραίες κάποιες φορές συνέπειες. Οι ιδιαιτερότητες του κυβερνοχώρου σε σχέση με το πραγματικό σχολικό περιβάλλον και κυρίως το γεγονός ότι οι ενήλικες, γονείς και δάσκαλοι, έχουν μικρότερη εξοικείωση με το διαδίκτυο συγκριτικά με τα παιδιά και τους νέους, καθιστούν τα φαινόμενα ηλεκτρονικής βίας λιγότερο αναγνωρίσιμα και άρα δυσκολότερο αντιμετωπίσιμα.

Τι είναι ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός;

Ο εκφοβισμός (bullying) αποτελεί μια κοινή μορφή επιθετικότητας που αφορά τα παιδιά και τους έφηβους , κυρίως στο σχολείο, αλλά και κατά τη μετακίνηση προς και από αυτό, όπως στις στάσεις των λεωφορείων, καθώς και σε μέρη όπως οι χώροι παιχνιδιού ή συναντήσεων. Πρόσφατη μελέτη σε παιδιά ηλικίας 8 – 18 ετών, από 11 χώρες της Ευρώπης, ανέδειξε ένα 20% του συνόλου των παιδιών να είναι θύματα σχολικού εκφοβισμού. Τα τελευταία χρόνια, υπάρχουν στοιχεία ότι ο εκφοβισμός συναντάται και στο διαδίκτυο και καθώς ο αριθμός των νέων που το χρησιμοποιούν ολοένα αυξάνει, είναι ορατός ο κίνδυνος θυματοποίησης των παιδιών μέσω των ηλεκτρονικών μέσων.

Mε ποιους τρόπους γίνεται ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός;
Ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός (cyberbullying) έχει οριστεί ως η σκόπιμη, επαναλαμβανόμενη και εχθρική συμπεριφορά, από ένα άτομο ή μια ομάδα, μέσω της χρήσης τεχνολογικών μέσων πληροφορικής και επικοινωνίας, που έχει σκοπό να βλάψει άλλους. Τα τεχνολογικά μέσα που συνήθως χρησιμοποιούνται είναι το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο (e-mail), το κινητό τηλέφωνο, τα άμεσα μηνύματα ( instant messenger) και οι δυσφημιστικές ιστοσελίδες. Η λέξη “εκφοβισμός” σημαίνει ότι ένα παιδί ή έφηβος απειλείται, παρενοχλείται, ταπεινώνεται, γελοιοποείται με τη χρήση ηλεκτρονικών μέσων, από κάποιο άλλο παιδί ή έφηβο, δηλαδή ο θύτης και το θύμα είναι παιδιά. Οι έννοιες της “ παρενόχλησης μέσω υπολογιστή” και της ηλεκτρονικής επιθετικότητας στο χώρο εργασίας”, παρότι συχνά περιγράφονται μαζί με υον ηλεκτρονικό εκφοβισμό, αφορούν ενήλικες.

Ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός μπορεί να είναι τόσο απλός, όσο το να συνεχίζει κανείς να στέλνει μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου σε κάποιον που του ζήτησε να σταματήσει να έχει επαφή μαζί του. Μπορεί όμως να περιλαμβάνει απειλές, σχόλια για την εμφάνιση ή σεξουαλικού περιεχομένου, μειωτικούς τίτλους σχετικά με τη φυλή, την εθνικότητα, την κοινωνική τάξη, τον τρόπο ομιλίας, ή πιθανή αναπηρία του παιδιού (ανοιχτή επιθετικότητα, παρενόχληση, ή καταδίωξη).

Μπορεί να είναι σχόλια γελοιοποίησης, ανάρτηση ψευδών γεγονότων σχετικά με το θύμα (δυσφήμηση), ή ανάρτηση φωτογραφιών ή βίντεο του θύματος σε τόπους συνομιλιών. Οι εκφοβιστές μπορεί να αποκαλύψουν προσωπικά στοιχεία του θύματος σε ιστοσελίδες ή τόπους συνομιλιών (προσωπικές αποκαλύψεις) ή να χρησιμοποιήσουν την ταυτότητα του θύματος, με σκοπό την έκδοση υλικού στο όνομα τους, που τους γελοιοποιεί (προσωποποίηση). Τέλος , μπορεί να “εξορίσουν” το θύμα από δικτυακές ομάδες ( αποκλεισμός).
Για ποιους λόγους χρησιμοποιούν  παιδιά και νέοι το διαδίκτυο; 

Με βάση σύγχρονα ερευνητικά δεδομένα, η πιο συχνή χρήση του διαδικτύου στα παιδιά και τους νέους είναι για λόγους επικοινωνίας, με γνωστά και άγνωστα άτομα, με τα οποία έρχονται σε επαφή σε διαδικτυακούς τόπους δραστηριοτήτων, όπως τα διαδραστικά παιχνίδια (interactive games), οι ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης (social networking sites) και οι χώροι συνομιλιών (chat rooms). Πρόσφατη Αμερικανική έρευνα έδειξε ότι το 87% των παιδιών και εφήβων στέλνουν ή λαμβάνουν μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, 68% στέλνουν ή λαμβάνουν άμεσα μηνύματα, 55% χρησιμοποιούν χώρους κοινωνικής δικτύωσης, 57% συμμετέχουν σε διαδικτυακούς χώρους ανταλλαγής προσωπικών βίντεο και 18% επισκέπτονται χώρους συνομιλιών.

Παράγοντες κινδύνου: Ποια παιδιά και έφηβοι είναι σε μεγαλύτερο κίνδυνο;

Ερευνητικά δεδομένα έχουν δείξει ότι η συχνή χρήση του διαδικτύου σε εφήβους αυξάνει τον κίνδυνο έκθεσης σε ηλεκτρονικό εκφοβισμό και ότι ο τόπος που συχνότερα συμβαίνει είναι οι χώροι συνομιλιών. Μελέτες σε νέους των Η.Π.Α έχουν δείξει ότι ο κίνδυνος να γίνει ένα παιδί ή έφηβος θύμα ηλεκτρονικού εκφοβισμού αυξάνει στα παιδιά που έχουν ενεργό προφίλ σε ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης και σε τόπους συνομιλιών και λιγότερο στα παιδιά που παίζουν παιχνίδια στο διαδίκτυο (on-line games). Στις ιστοσελίδες αυτές, οι έφηβοι κυρίως, παραθέτουν προσωπικές πληροφορίες, φωτογραφίες, ή προσωπικά βίντεο, γεγονός που αυξάνει σημαντικά την πιθανότητα έκθεσης σε εκφοβισμό. Μέσω των διαδραστικών παιχνιδιών απο την άλλη, τα παιδιά  έρχονται συχνότερα σε επαφή με αγνώστους.
Το φύλο και η ηλικία αποτελούν επίσης παράγοντες που έχουν μελετηθεί. Τα μεγαλύτερα παιδιά και έφηβοι έχουν περισσότερες πιθανότητες να εμπλακούν σε ηλεκτρονικό εκφοβισμό σε σχέση με τους μικρότερους, ενώ τα κορίτσια είναι πιο πιθανό να θυματοποιηθούν σε σχέση με τα αγόρια.

Παίζει ρόλο η θέση του υπολογιστή μέσα στο σπίτι;
Από τους κοινωνικούς και οικογενειακούς παράγοντες, μια μελέτη μεγάλου αριθμού παιδιών έδειξε ότι η ρύθμιση της χρήσης του διαδικτύου από τους γονείς αποτελεί ισχυρό προστατευτικό παράγοντα: Η τοποθέτηση του υπολογιστή σε κοινόχρηστο χώρο, η τήρηση κανόνων σχετικά με το χρόνο χρήσης του διαδικτύου και με τις ιστοσελίδες που μπορούν τα παιδιά να επισκέπτονται, καθώς και η χρήση φίλτρων συνδέθηκαν σημαντικά με μικρότερο κίνδυνο έκθεσης σε εκφοβισμό.
Προσοχή στην ανάρτηση προσωπικών δεδομένων!

Παιδιά με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και ιδιαιτερότητες έχει φανεί ότι παρουσιάζουν μεγαλύτερο κίνδυνο να γίνουν θύματα. Η ανάρτηση προσωπικών στοιχείων και βίντεο στο διαδίκτυο συνιστά παράγοντα κινδύνου και συχνά αποτελεί εκδήλωση παρορμητικής συμπεριφοράς. Μελέτη σε παιδιά με αναπτυξιακές δυσκολίες έδειξε ότι αποτελούν ιδιαίτερα ευαίσθητη ομάδα για θυματοποίηση με ηλεκτρονικά μέσα.
Τα παιδιά με χαμηλή αυτοεκτίμηση κινδυνεύουν πιο πολύ
Το νοητικό δυναμικό, η ύπαρξη αναπτυξιακής ή μαθησιακής δυσκολίας, αλλά και η χαμηλή αυτοεκτίμηση και το καταθλιπτικό συναίσθημα βρέθηκαν ισχυρά προβλεπτικοί παράγοντες για θυματοποίηση μέσω διαδικτύου και άλλων ηλεκτρονικών μέσων
Έχει επίσης βρεθεί ότι τα παιδιά που υφίστανται ή ασκούν εκφοβισμό στο σχολείο , είναι πιο πιθανό να εκδηλώσουν αντίστοιχη συμπεριφορά και στο διαδίκτυο. Μεγάλος αριθμός μελετών στο σχολικό εκφοβισμό έχει δείξει ότι παρά τις διαφορές στον εκδήλωση του φαινομένου από χώρα σε χώρα, τα χαρακτηριστικά των παιδιών – θυτών ή θυμάτων είναι παρόμοια: Οι μικρότεροι του σχολείου, αυτοί που προέρχονται απο χαμηλότερες κοινωνικοοικονομικές τάξεις ή από εθνικές μειονότητες, οι σωματικά μη υγιείς, οι νοητικά αδύναμοι, αυτοί που έχουν σωματικές ιδιαιτερότητες είναι πιθανότερο να αποτελέσουν θύματα. Ακόμη, αυτοί που έχουν κοινωνικές δυσκολίες, φτωχή κοινωνική προσαρμογή, χαμηλές σχολικές επιδόσεις, προβλήματα συναισθήματος ή διαφορετικό σεξουαλικό προσανατολισμό.
Οι επιδράσεις του ηλεκτρονικού εκφοβισμού στην ανάπτυξη και τη συμπεριφορά;
Υπάρχουν δεδομένα ότι η θυματοποίηση έχει αρνητικές επιδράσεις στην ανάπτυξη και την υγεία των παιδιών. Οι κύριοι τομείς που επηρεάζονται είναι η μάθηση και η συναισθηματική υγεία. Τα θύματα συχνά χάνουν το κίνητρό τους για μάθηση και οι σχολικές επιδόσεις πέφτουν. Αναπτύσσουν συμπτώματα αποφυγής, δυσκολία στην συγκέντρωση και χαμηλή αυτοεκτίμηση. Άλλα συμπτώματα αφορούν την ανάπτυξη καταθλιπτικού συναισθήματος και την έναρξη συμπεριφορών κινδύνου, όπως η κατανάλωση αλκοόλ και το κάπνισμα. Περίπου το ένα τρίτο των παιδιών που θυματοποιούνται αναπτύσσουν συμπτώματα ψυχολογικού στρες , όπως οι σωματικές εκδηλώσεις του άγχους και οι διαταραχές ύπνου. Σημαντικό ποσοστό παιδιών αναπτύσσει πλήρη ψυχοπαθολογία, όπως γενικευμένη αγχώδη διαταραχή, μετατραυματική διαταραχή στρες ή κατάθλιψη.
Και ποια σωματικά προβλήματα παρουσιάζονται; 
Τα προβλήματα σωματικής υγείας που σχετίζονται με θυματοποίηση συνδέονται είτε με τις συμπεριφορές υψηλού κινδύνου, όπως η κατάχρηση αλκοόλ, είτε με τη βιολογική απορρύθμιση του συστήματος στρες του οργανισμού.
Τι πρέπει να κάνουν οι γονείς; 
 Η γονεϊκή εμπλοκή έχει αποδειχθεί ότι προστατεύει τα παιδιά απο την έκθεση σε διαδικτυακούς κινδύνους. Μελέτες έχουν δείξει ότι τα παιδιά των οποίων οι γονείς επιβλέπουν τις διαδικτυακές δραστηριότητες είναι λιγότερο πιθανό να αποκαλύψουν προσωπικά τους δεδομένα στο διαδίκτυο, να αναζητούν ακατάλληλες ιστοσελίδες, να κάνουν διαδικτυακές συζητήσεις με αγνώστους, να σπαταλούν χρόνο στο διαδίκτυο. Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, υπάρχουν πολλοί τρόποι μεσολάβησης του γονέα στη χρήση του διαδικτύου, αλλά οι τεχνικές  που επικρατούν είναι οι εξής:
α) Περιοριστική μεσολάβηση του γονέα, δηλαδή περιορισμός του χρόνου που βρίσκεται το παιδί στο διαδίκτυο και των προγραμμάτων που παρακολουθεί και συμμετέχει. Λέγεται περιοριστική, γιατί δεν απαιτεί καθόλου την ενεργή συμμετοχή του παιδιού, είναι απόφαση του γονέα.
β) Αξιολογική μεσολάβηση, που σημαίνει ανοιχτή συζήτηση θεμάτων που σχετίζονται με τη χρήση του διαδικτύου, αξιολόγηση του περιεχομένου και απο κοινού δημιουργία κανόνων σχετικά με το τι επιτρέπεται και τι όχι, κατά τη χρήση του διαδικτύου.
 Αυτού του είδους η γονεϊκή μεσολάβηση περιλαμβάνει και την τοποθέτηση του υπολογιστή σε κοινόχρηστο χώρο στο σπίτι, που επιτρέπει στους γονείς να χρησιμοποιούν το διαδίκτυο μαζί με τα παιδιά τους και να είναι διαθέσιμοι για ερωτήσεις. Συνολικά, τα αποτελέσματα του συνόλου των μελετών δείχνουν ανάγκη για μεγαλύτερη εμπλοκή των γονέων, ώστε να μειωθούν οι κίνδυνοι απο τη χρήση του διαδικτύου στη διαπροσωπική επικοινωνία των νέων.

Περισσότερα θέματα για τον ηλεκτρονικό εκφοβισμό εδώ.