Οι νομοθέτες που άλλαξαν τον κόσμο

Οι πολιτειακοί άρχοντες που επιφορτίζονται με την κατάρτιση ή την αναθεώρηση των νόμων έχουν έργο πολύ δύσκολο στα χέρια τους.

Αν είναι αλήθεια η ρήση ότι το Δίκαιο προϋποθέτει τη Δύναμη και τη δικαιώνει, τότε οι ισορροπίες των αντικρουόμενων συμφερόντων παραείναι εύθραυστες και οι κόκκινες γραμμές πρέπει να τηρηθούν κατά γράμμα.

Παρά ταύτα, δεν ήταν λίγοι οι νομοθέτες που τόλμησαν να εκσυγχρονίσουν τους νόμους του καιρού τους, γεννώντας έτσι δεδικασμένο που θα κυβερνούσε έκτοτε την οικουμένη (ή τουλάχιστον τη Δύση), αφήνοντας τον Νίτσε να διαμαρτύρεται ότι: «Να είσαι νομοθέτης είναι η πιο εκλεπτυσμένη μορφή τυραννίας».

Κι έτσι το Γραπτό Δίκαιο είναι αυτό που αναγνώρισε και εξασφάλισε προοδευτικά την ίση μεταχείριση σε όλα τα μέλη μιας κοινωνίας, αποδίδοντας στον καθένα το οφειλόμενο, την ίδια στιγμή που χωρίς Δίκαιο (το σύμφωνο με τους νόμους δηλαδή) δεν θα μπορούσε να γίνει λόγος για Δικαιοσύνη.

Με αυτά υπόψη, ας δούμε μια σειρά από φωτεινούς νομοθέτες που συνεισέφεραν στην ανθρωπότητα με τρόπο που ούτε οι ίδιοι θα περίμεναν. Κι όλα άρχισαν όταν προσπάθησαν απλώς να φέρουν τη δικαιοσύνη στους ομοεθνείς τους…

Χαμουραμπί
Πώς άλλαξε τον κόσμο: Ο αρχαιότερος γραπτός νομικός κώδικας της Ιστορίας

Ο παντοδύναμος βαβυλώνιος βασιλιάς «των τεσσάρων τετάρτων του κόσμου» και κατακτητής τρομερός έκανε τη μεσοποτάμια αυτοκρατορία του περιώνυμη στα πέρατα του τότε γνωστού κόσμου, την ίδια στιγμή που η μεγαλοπρεπής Βαβυλώνα μετατράπηκε στο απόλυτο πολιτισμικό και οικονομικό κέντρο του καιρού. Και τότε έκανε την κίνηση-ματ, ένα σύνολο νόμων δηλαδή που θα ρύθμιζαν ιδιωτικό, εμπορικό και δημόσιο Δίκαιο σε κάθε γωνιά της αχανούς αυτοκρατορίας του! Ο Κώδικας του Χαμουραμπί, η συλλογή των 282 νόμων δηλαδή, ήρθε στο φως το 1901 (από τον αρχαιολόγο Jacques Morgen) ως μια θεόρατη στήλη από βασάλτη που ανακαλύφθηκε στην αρχαία Σούσα.

Ο Κώδικας του Χαμπουραμπί προέρχεται από τον 17ο αιώνα π.Χ. (περί το 1750 π.Χ.) και είναι ένας από τους παλιότερους που έχουν βρεθεί μέχρι στιγμής, ανατρέποντας όσα ξέραμε για την αρχαιότητα. Εκεί γίνεται λόγος για πρώτη φορά για την «αρχή της ανταπόδοσης των ίσων» (το ιουδαϊκό «οφθαλμόν αντί αφθαλμού» και το «lex talionis» του Ρωμαϊκού Δικαίου), η ίδια η βάση δηλαδή κάθε ποινικού κώδικα (η τιμωρία να είναι ανάλογη του εγκλήματος). Ο Χαμουραμπί δηλώνει στην εισαγωγή ότι έχει σταλθεί από τους θεούς για να υπερασπιστεί τους αδύναμους και να επιβάλει το Δίκαιο, καθιερώνοντας έτσι ορισμένα δικαιώματα για τους οικονομικά και κοινωνικά ασθενέστερους που να τους προστατεύουν πια από την πλήρη εξαθλίωση. Ο Κώδικας βασίζεται στις απτές αποδείξεις ενοχής και όχι στην κρίση των θεών, την ίδια στιγμή που καμιά αναφορά δεν γίνεται στο φυλετικό-εθιμικό Δίκαιο (την αρχαιότερη μορφή Δικαίου).

Παρά το γεγονός ότι ακολουθεί το πνεύμα της πανάρχαιας εποχής (δουλεία, κοινωνικές διαφορές και κρατούσα θρησκεία), αποδεικνύεται κατάφωρα σύγχρονος σε πολλά άρθρα του: ενθαρρύνει τις συναλλαγές με απόδειξη και τις συμφωνίες με γραπτό συμβόλαιο, ενώ καθιερώνει πιθανότατα για πρώτα φορά στην Ιστορία και κατώτατο μεροκάματο! Αφού τακτοποιήσει λοιπόν ζητήματα ιδιοκτησίας και καλλιέργειας γης, κληρονομιές, προίκες, δάνεια, υποθήκες και συμβόλαια, ρυθμίζει επακριβώς τις σχέσεις μεταξύ πολιτών και πολιτείας. Κάνει ρητό λόγο ότι οι ισχυροί δεν πρέπει να καταπιέζουν τους αδύναμους και ότι οι νόμοι πρέπει να προστατεύουν τις χήρες και τα ορφανά και να είναι πάντα δίκαιοι απέναντι στους αδυνάτους. Αν και το σημαντικότερο όλων είναι ότι ο βαβυλωνιακός κώδικας καθιερώνει την ευθύνη του κράτους: ο δικαστής που λαθεύει εκτελείται! Και κάτι ακόμα: ο Χαμουραμπί διέταξε κατά τη βασιλεία του τέσσερις φορές τη διαγραφή των χρεών που είχαν οι πολίτες προς το κράτος και προς άλλους πιστωτές…

Λυκούργος ο Σπαρτιάτης
Πώς άλλαξε τον κόσμο: Ο νομοθέτης της Σπαρτιατικής Πολιτείας (Πολεμικό Δίκαιο)

Ο θρυλικός (μυθικός;) βασιλιάς της Σπάρτης αποφάσισε περί τα 800 π.Χ. να μεταρρυθμίσει τόσο την πολιτική της Λακεδαίμονας όσο και το σώμα των νόμων που την κυβερνούσαν. Ο θρύλος τον θέλει να εγκαταλείπει μάλιστα τη Σπάρτη για πάντα ώστε να μην αλλάξουν οι συμπολίτες του τη νομοθεσία που τους παρέδωσε, καθώς τους είχε βάλει να ορκιστούν πως θα το έκαναν μόνο αν ήταν ο ίδιος παρών. H αποδοχή του πολιτεύµατος του Λυκούργου από τους Σπαρτιάτες δεν υπήρξε φυσικά απρόσκοπτη και πολλοί ιστορικοί διατείνονται ότι αυτός ήταν ο πραγματικός λόγος που έφυγε από τη γενέτειρά του για πάντα: λόγω των μέτρων λιτότητας που επέβαλε και του πνεύµατος ισότητας , οι πλούσιοι αντέδρασαν βίαια, φτάνοντας μάλιστα να πάρουν µε τις πέτρες τον εισηγητή του!

Τα νομοθετήματα του Λυκούργου είχαν βέβαια ευρύτερη έννοια από το απλό νόημα του όρου «νόμος», καθώς περιλάμβαναν συνήθειες και έθιμα που έπρεπε ή δεν έπρεπε να τηρηθούν, ασχέτως κάποιες φορές αν δεν ορίζονταν από κάποια διάταξη ή δεν επιβάλλονταν από τη δημόσια αρχή. Οι συγκεκριμένοι νόμοι ήταν συχνά αλληλένδετοι τόσο με την παιδεία όσο και με τις παραδόσεις της Πολιτείας της Σπάρτης, αν και η ευνομία που προσέφερε το νομοθετικό έργο του Λυκούργου ήταν πρωτοφανής: συστήνει τα πολιτικά σώματα της Γερουσίας και της Αρχής των Εφόρων, θεσπίζει την Απέλλα, τη συνέλευση των πολιτών στην Αρχαία Σπάρτη σε περιοδικές συγκεντρώσεις (λαοσυνάξεις), καθιερώνει τον αναδασμό της γης και τα κρατικά συσσίτια και μεταμορφώνει άρδην τον οικονομικό και κοινωνικό τομέα.

Αν και ο νοµικός χαρακτήρας της σπαρτιατικής πολιτείας έμεινε γνωστός ως ιδιαίτερα στρατιωτικός, µε την έννοια ότι η σπαρτιατική νοµοθεσία κατέτεινε στη συνεχή ενίσχυση της πολεµικής αρετής των Σπαρτιατών: σιδηρά πειθαρχία, κοινή μόρφωση αγοριών και κοριτσιών και σκληραγώγησή τους από την παιδική ηλικία, αλλά και η υποχρέωση της υποταγής των νεότερων στους γεροντότερους. Οι Σπαρτιάτες αποδέχτηκαν τελικά τους νόµους που αφορούσαν στον γάµο, την αγωγή και τη «ζωή της τιµής» καθώς συµφωνούσαν ότι η παραγωγή καλών στρατιωτών ήταν πάνω από τα προσωπικά συµφέροντα και τις απολαύσεις του ατόµου και της οικογένειας…

Δράκων ο Αθηναίος 
Πώς άλλαξε τον κόσμο: Ο πρώτος που κατέγραψε το Αθηναϊκό Δίκαιο

Όταν ανέλαβε τα καθήκοντά του ως τύραννος των Αθηνών, ήδη έξι άρχοντες (θεσμοθέτες) ήταν επιφορτισμένοι με την κατάρτιση άγραφων νόμων (αρχής γενομένης από το 683 π.Χ.). Η Αθηναϊκή Πολιτεία ήταν που του ζήτησε το 624 π.Χ. να καταγράψει το προφορικό Δίκαιο και έπειτα από τρία χρόνια ο τύραννος τούς παρέδωσε σε μαρμάρινες πλάκες που τοποθετήθηκαν σε κοινή θέα στην Αγορά τους διαβόητους για την αυστηρότητα και σκληρότητά τους «Δρακόντειους Νόμους» (Ο Πλούταρχος σημείωσε με νόημα όπως ξέρουμε ότι οι νόμοι του Δράκοντα γράφτηκαν με αίμα, όχι με μελάνι). Ο Δράκων συνειδητοποίησε την ανάγκη για γραπτό σώμα νόμων, μιας και η αριστοκρατία της πόλης-κράτους ερμήνευε το προφορικό Δίκαιο σύμφωνα με τα συμφέροντά της, κι έτσι οι Θεσμοί (ή Διατάξεις) του έμειναν γνωστοί ως ο πρώτος πολιτικός σταθμός στην ιστορία της πόλης από την εποχή του Θησέα ακόμα. Ο Δράκων εισήγαγε μια σειρά από μεταρρυθμίσεις στο αθηναϊκό πολίτευμα, όπως την Εκκλησία του Δήμου (στην οποία λάμβαναν μέρος όλοι οι στρατεύσιμοι κάτοικοι της Αθήνας και ήταν υποχρεωμένοι να παρίστανται σε όλες τις συνεδρίες της), την παραχώρηση πολιτικών δικαιωμάτων στη διοίκηση της πόλης σε όλους όσους στρατεύονταν σε περίπτωση πολέμου και την εκλογή των αρχόντων και των ταμιών της πόλης από όλους τους στρατεύσιμους άντρες (αν και εδώ έπαιζε ρόλο το εισόδημα του πολίτη).

Παρά το γεγονός ότι οι νόμοι του ήταν παροιμιωδώς αυστηροί σε πολλές περιπτώσεις, τιμωρώντας με βαριές και εξοντωτικές ποινές ακόμα και μικρά αδικήματα (ενώ σε άλλες διατάξεις τιμωρούνταν σοβαρά και ελαφρά αδικήματα με την ίδια ποινή), ο Δράκων ήταν ο πρώτος νομοθέτης που έκανε διάκριση μεταξύ φόνου εκ προθέσεως και φόνου εξ αμελείας, σταθερά πια κάθε σύγχρονου ποινικού συστήματος! Οι εκ προμελέτης ανθρωποκτονίες ήταν τώρα έργο του Αρείου Πάγου, ενώ οι εξ αμελείας φόνοι δικάζονταν από 51 δικαστές που όρισε. Ταυτοχρόνως, περιόρισε τις δικαιοδοσίες του Αρείου Πάγου στη διαφύλαξη των νόμων της πόλης, την ίδια στιγμή που οι πολίτες είχαν το δικαίωμα να καταγγέλλουν τις αποφάσεις του Αρείου Πάγου που θεωρούσαν άδικες!

Ο Δράκων εισήγαγε ακόμα αυστηρές μεταρρυθμίσεις και στις διατάξεις του ιδιωτικού Δικαίου, επιβάλλοντας αυστηρές ποινές στις περιπτώσεις παράβασης της ποινικής νομοθεσίας. Η δυσαρέσκεια των φτωχών από τους Δρακόντειους Νόμους έμεινε επίσης παροιμιώδης, αναγκάζοντας πολλούς να εγκαταλείψουν την Αττική Γη, αν και αργότερα οι Αθηναίοι θα αναφέρονταν στον Δράκοντα με σεβασμό, αναγνωρίζοντάς του την πρόθεση να περιορίσει την αθλιότητα των ανθρώπων και να ανακουφίσει τους φτωχούς και κατατρεγμένους. Η νομοθετική κληρονομιά του καταργήθηκε από τον Σόλωνα, ο οποίος διατήρησε ωστόσο τους λεγόμενους «φονικούς δεσμούς» του Δράκοντα…

Σόλων ο Αθηναίος
Πώς άλλαξε τον κόσμο: Ο πατέρας του επιστημονικού νομικού συστήματος

Αν εξαιρέσουμε τους νομοθέτες που έδρασαν πριν από τον σοφό Αθηναίο, όλοι οι κατοπινοί κοινωνικοί μεταρρυθμιστές επηρεάστηκαν βαθύτατα από το πνεύμα του έλληνα νομοθέτη, που παραμένει ένας από τους «πατέρες» του Δικαίου. Ο αθηναίος φιλόσοφος και ποιητής, ένας από τους λεγόμενους Εφτά Σοφούς του αρχαίου κόσμου, αντικατέστησε τους Δρακόντειους Νόμους με το νομοθετικό σώμα που θα γινόταν η βάση της λαμπρής Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Ο Σόλων κλήθηκε κοινή συναινέσει των αντιμαχόμενων πλευρών (ευγενείς-λαός) της Αθήνας να νομοθετήσει, διατηρώντας αυξημένες εξουσίες στη διακυβέρνησή του.

Όσο για τις προοδευτικές και νομοθετικά τολμηρές διατάξεις του, που θεσπίστηκαν το 592 π.Χ., αντικατοπτρίζουν το μέγεθος της διχαστικής κρίσης που ξέσπασε στην πολιτεία και εκείνες ήρθαν να θεραπεύσουν. Το πνεύμα κατευνασμού που διέπει τη νομοθεσία του βασιζόταν μάλιστα στην αρχή της ανισότητας (και όχι της ισότητας) προσπαθώντας να εξισορροπήσει τις αντίρροπες δυνάμεις των αντικρουόμενων συμφερόντων. Το κυριότερο από τα νομοθετικά μέτρα που έλαβε ο Σόλων ήταν η περίφημη Σεισάχθεια, ο νόμος που καταργούσε τα χρέη από δανεισμό με υποθήκη ακίνητης περιουσίας και «επί σώμασι», δηλαδή τα χρέη των αγροτών κυρίως οι οποίοι μη μπορώντας να τα ξεπληρώσουν είχαν χάσει το βιος τους και πουλήθηκαν δούλοι εντός και εκτός Αττικής.

Με τη Σεισάχθεια ο Σόλων αλάφρυνε το άχθος από τους ώμους των ασθενέστερων οικονομικά πολιτών, οι οποίοι είχαν περιέλθει σε κατάσταση κοινωνικής εξαθλίωσης. Όσοι μάλιστα είχαν πουληθεί δούλοι για χρέη απελευθερώθηκαν και επέστρεψαν στα σπίτια τους, ενώ πλέον απαγορευόταν να δανείζεται κανείς με εγγύηση την προσωπική του ελευθερία! Το δεύτερο μέτρο που πήρε ο Σόλων ήταν να χωρίσει τους πολίτες της Αθήνας σε κοινωνικές τάξεις ανάλογα με την οικονομική τους κατάσταση και όχι με βάση την καταγωγή, όπως γινόταν ως τότε. Το σύστημα ήταν «τιμοκρατικό», από το τίμημα, δηλαδή το πόσο μπορούσε να αποτιμηθεί ο πολίτης με βάση την περιουσία του και ανάλογα ρυθμίστηκε και η φορολογία (εισφορές). Με τον Σόλωνα αρχίζει και το δικαίωμα της διαθήκης: ως τότε την περιουσία όποιου πέθαινε άτεκνος την κληρονομούσαν οι συγγενείς του. Στο εξής ο πολίτης χωρίς παιδιά μπορούσε να κληροδοτήσει τα υπάρχοντά του σε όποιον ήθελε. Ο Σόλων ξανάδωσε την ελευθερία σε πολλούς Αθηναίους και όρισε ανώτατο όριο εδαφικής ιδιοκτησίας που θα μπορούσε να κατέχει κανείς, αν και δεν προχώρησε τελικά σε αναδασμό της γης.

Επιπλέον, ενίσχυσε την εξουσία της Εκκλησίας του Δήμου, ίδρυσε την αντιπροσωπευτική Βουλή των Τετρακοσίων και το λαϊκό δικαστήριο της Ηλιαίας και κατάρτισε νόμους για την υποχρεωτική συμμετοχή των πολιτών στα κοινά, καθώς για τον αρχαίο σοφό το μεγαλύτερο παράπτωμα ήταν η αδιαφορία του πολίτη για τον δημόσιο βίο (στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων όσων δεν συντάσσονταν με κάποια από τις αντίπαλες πολιτικές παρατάξεις). Μολονότι ο Σόλων δεν πρόσφερε στην Αθήνα την απόλυτη κοινωνική δικαιοσύνη και πολιτική σύμπνοια, η νομοθεσία του κατόρθωσε να περιορίσει την κοινωνική αδικία και να δώσει στην Αθήνα μια βάση για αντιπροσωπευτικότερο πολιτικό σύστημα…

Κικέρων
Πώς άλλαξε τον κόσμο: Η κλασική μορφή του Ρωμαϊκού Δικαίου

Ο Μάρκος Τύλλιος Κικέρων, φιλόσοφος, δικηγόρος, πολιτικός, ρήτορας και συνταγματολόγος, ένας από τους διαπρεπέστερους Ρωμαίους που έζησαν ποτέ, μπορεί να μας είναι γνωστός για τη φράση του «Αν οι θεοί μιλούν, τότε χρησιμοποιούν σίγουρα τη γλώσσα των Ελλήνων», ο ίδιος ήταν ωστόσο πολλά περισσότερα από λάτρης του σπουδαίου αρχαιοελληνικού πολιτισμού.

Το σώμα του έργου του απαρτίζει ένα από τα εντυπωσιακότερα σύνολα ιστορικών, νομικών και φιλοσοφικών πονημάτων σε ολόκληρη την αρχαιότητα, την ίδια στιγμή που η νομοθετική του κληρονομιά παραμένει κεφαλαιώδους σπουδαιότητας για την εποχή της. Από τους εντυπωσιακότατους σε αριθμό αλλά και ρητορική δεινότητα 107 πολιτικούς και δικανικούς λόγους του (αν και σώζονται μόλις 57) αποκαλύπτεται η προοδευτική νομοθετική του ματιά: «Η διοίκηση μιας κυβέρνησης, καθώς και μιας κηδεμονίας, πρέπει να αποβλέπει στο καλό αυτού που κηδεμονεύεται και όχι στο καλό του κηδεμόνα».

Με την ίδια καθαρότητα ξεδιάλυνε και το τοπίο στον ποινικό Κώδικα («Το έγκλημα δεν πρέπει να μετριέται από τις συνέπειές του, μα από την κακή πρόθεση με την οποία εκτελείται»), αν και κράτησε το καλύτερο για το τέλος: «Περισσότεροι νόμοι, λιγότερη δικαιοσύνη». Το μεταρρυθμιστικό του έργο στην πολιτική σκηνή και το νομικό σύστημα απαθανατίστηκε σε πλήθος επιστολών του, με τον ίδιο να παραμένει πάντα υπέρμαχος της ελεύθερης πολιτείας και του φιλελευθερισμού…

Τσεζάρε Μπεκαρία
Πώς άλλαξε τον κόσμο: Αναμόρφωσε το ποινικό σύστημα προς όφελος του πολίτη (Ανθρωπιστικός Ποινικός Κώδικας)

Είναι αρκετά ασφαλές να ειπωθεί ότι πριν από τον περίφημο ιταλό ποινικολόγο ο νόμος είχε περισσότερο τιμωρητική χροιά παρά έψαχνε να σωφρονίσει τον παραβάτη και να τον επαναφέρει έτσι εντός κοινωνίας. Και ήταν ακριβώς ο σπουδαίος Διαφωτιστής με το έργο του «Περί Εγκλημάτων και Ποινών» (1764) που θα άλλαζε τον τρόπο που λειτουργεί το σύγχρονο δικαστικό σύστημα, δίνοντάς του τις ίδιες τις βάσεις του.

Αφού καταδίκασε τα βασανιστήρια και τη θανατική ποινή, διατύπωσε στην κολοσσιαία σε επίδραση πραγματεία του το πρώτο ουσιαστικά ολοκληρωμένο έργο ποινικολογίας, συντάσσοντας τις προτάσεις του για την αναθεώρηση του ποινικού συστήματος. Στην πρώτη ποτέ μελέτη που υποδείκνυε ότι η ποινική δικαιοσύνη όφειλε να υπακούει σε λογικές αρχές, ο Μπεκαρία έθεσε με σαφήνεια το πρόβλημα του άδικου δικονομικού συστήματος καλώντας σε εξορθολογισμό των νόμων. Τι κήρυξε; Ότι η τιμωρία πρέπει να έχει προληπτική και όχι ατιμωτική λειτουργία, ότι η ποινή πρέπει να είναι ανάλογη του διαπραχθέντος αδικήματος, ότι η βεβαιότητα της τιμωρίας (και όχι η αυστηρότητά της) είναι που οδηγεί στην πρόληψη και τέλος ότι για να είναι αποτελεσματική, η τιμωρία οφείλει να είναι άμεση. Και βέβαια οι δικαστικές διαδικασίες να είναι δημόσιες.

Σκοπός της ποινής, γράφει ο Μπεκαρία, δεν είναι η εκδίκηση, αλλά ο σωφρονισμός αυτού που διέπραξε το αδίκημα και ο παραδειγματισμός των άλλων. Άρα ο σκοπός της ποινής είναι η πρόληψη υπό δύο έννοιες: γενική πρόληψη του κακού, δηλαδή να αποτρέψει πολλούς άλλους από το να θελήσουν να αδικήσουν, και ειδική πρόληψη, να αποτρέψει δηλαδή το συγκεκριμένο άτομο από το να ξαναεγκληματήσει (σωφρονισμός). Το πόνημα του Διαφωτισμού γνώρισε από την πρώτη στιγμή αμέτρητες εκδόσεις και μεταφράσεις, ενώ όταν κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ, τόσο ο Τζον Άνταμς όσο και ο πρόεδρος τότε Τόμας Τζέφερσον το αποκάλεσαν «Δεύτερη Βίβλο»…

Ούγκο Γκρότιους 
Πώς άλλαξε τον κόσμο: Ο πατέρας του Διεθνούς Δικαίου

Ο ολλανδός φιλόσοφος, θεολόγος και νομομαθής ήταν ο πρώτος που διέκρινε διάφορα είδη Δικαίου, αν και θα άφηνε βαθιά το χνάρι του στο λεγόμενο Διεθνές Δίκαιο, ως ο πρώτος που ασχολήθηκε με το πεδίο. Ο σπουδαίος ουμανιστής απαθανάτισε στο σύγγραμμά του «De jure belli ac pacis» του 1625 τις βασικές αρχές αυτού που ονόμαζε Σύστημα Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου, αφήνοντας γερή παρακαταθήκη στον σύγχρονο κόσμο που ερχόταν ολοταχώς μέσα από τη δουλειά τέτοιων οραματιστών.

Ο ολλανδός λόγιος διέκρινε το φυσικό Δίκαιο, που πηγάζει από το κοινωνικό ορμέμφυτο και έγκειται στη συμφωνία του έλλογου με την ανθρώπινη φύση («Το φυσικό Δίκαιο είναι τόσο αμετάβλητο ώστε και αυτός ο Θεός να μην μπορεί να το αλλάξει ... Όπως δεν μπορεί να κάνει ώστε 2x2 να μην είναι 4, έτσι δεν μπορεί να κάνει αυτό που λόγω της φύσης του είναι κακό, να μην είναι κακό»), από το θετικό Δίκαιο, με το κράτος, το οποίο στη σκέψη του ιδρύθηκε από τη βούληση των ατόμων, να είναι ο απόλυτος εγγυητής και προστάτης του Δικαίου.

Το Δίκαιο όμως είναι ανεξάρτητο από το κράτος και προηγείται στην ουσία του κράτους, όπως η φύση προηγείται της κοινωνίας, και γι’ αυτό ισχύει και πέραν της κρατικής επικράτειας. Με τον τρόπο αυτό ο Γκρότιους προχώρησε στην επεξεργασία του διεθνούς Δικαίου και η αντίληψή του ότι το κράτος συγκροτήθηκε με τη συμφωνία των ανθρώπων (μέσω ενός κοινωνικού συμβολαίου) επικράτησε στην πολιτική σκέψη του 18ου αιώνα. Έκανε όμως και το άλλο: αντιμετώπιζε για πρώτη φορά συγκεκριμένα προβλήματα της διεθνούς ζωής κάτω από το πρίσμα της νομικής επιστήμης, χωρίς παρεμβολές θρησκευτικών ή ηθικολογικών απόψεων. Διαπνεόμενος από φιλελεύθερες ιδέες και λάτρης του ιδανικού της δικαιοσύνης και της ανεξιθρησκίας, απέβλεπε στην ανασύνθεση και βελτίωση του υπάρχοντος νομικού υλικού…

Jean Jacques Regis de Cambaceres
Πώς άλλαξε τον κόσμο: Συνέταξε τον Ναπολεόντειο Κώδικα

Ο διαπρεπής γάλλος πολιτειακός άρχοντας και εξέχων νομομαθής, δεξί χέρι του Βοναπάρτη και δεύτερος ύπατος της αυτοκρατορίας, ήταν ο εντεταλμένος σύμβουλος του στρατηλάτη σε όλες τις νομοθετικές μεταρρυθμίσεις μεταξύ 1800-1814, ο ιθύνων νους πίσω από τη θέσπιση του Ναπολεόντειου Κώδικα (Αστικός Κώδικας του 1804) και όλων των κατοπινών αναθεωρήσεών του.

Ο άνθρωπος που υπέγραψε ουσιαστικά τον Αστικό Κώδικα των Γάλλων επηρέασε αμετάκλητα την εποχή του αλλά και το μέλλον της Δύσης, καθώς όπως ξέρουμε ο Ναπολεόντειος Κώδικας αποτέλεσε τη βάση των αστικών Κωδίκων των περισσότερων ευρωπαϊκών και δυτικών τελικά εθνών (ακόμα και των ΗΠΑ). Υπέρμαχος των αρχών της Γαλλικής Επανάστασης, ο Cambaceres είναι που καθιέρωσε στη Γαλλία και τελικά στην Ευρώπη την αρχή της ισότητας όλων των πολιτών έναντι του νόμου, ενσωματώνοντας στην κρατική οντότητα τις αρχές της ελευθερίας του ατόμου, της ελευθερίας επιλογής εργασίας, καθώς και την αρχή του κοσμικού κράτους.

Ο Ναπολεόντειος Κώδικας, που εμφορείται από τα ιδεώδη της Γαλλικής Επανάστασης (παρά τον συχνά συμβιβαστικό του τόνο με το παλαιό καθεστώς), διακρίνεται για τη σαφήνεια και την ακρίβεια των διατάξεών του, με τις βασικές τοποθετήσεις του να διατηρούνται σχεδόν απαράλλακτες έως σήμερα (θεσμοθέτηση της υπεροχής του γραπτού έναντι του εθιμικού Δικαίου, κατάργηση ταξικών διαφορών στην εφαρμογή των νόμων, εδραίωση της ατομικής ιδιοκτησίας κ.ά.). Ο γάλλος νομοθέτης έριξε τα θεμέλια της νομικής ιδεολογίας των σύγχρονων κρατών…

Paul Johann Anselm Ritter von Feuerbach
Πώς άλλαξε τον κόσμο: Καθιέρωσε το τεκμήριο της αθωότητας

«Δεν υπάρχει έγκλημα και ως εκ τούτου δεν πρέπει να υπάρχει τιμωρία αν κατά τη στιγμή της τέλεσης δεν ήταν σε ισχύ ποινικό Δίκαιο». Με την περίφημη αυτή φράση (Nullum crimen nulla poena sine lege), που στην εκσυγχρονισμένη εκδοχή της ενέπνευσε το τεκμήριο της αθωότητας των πολιτών έναντι του νόμου, έβαλε σκοπό ο γερμανός νομοθέτης να μεταρρυθμίσει το ποινικό σύστημα της Βαυαρίας, εκσυγχρονίζοντας ταυτοχρόνως τους ποινικούς Κώδικες της Δύσης.

Παρά το γεγονός ότι η επαναστατική ιδέα ήταν στα σπάργανα των νομοθεσιών της αρχαιότητας και τη συναντάμε ακόμα και στο Ρωμαϊκό Δίκαιο, η αλήθεια είναι ότι δεν θα αποκτούσε την καθολική και αμετάκλητη ισχύ της παρά από την καινοτόμα νομοθετική δουλειά του γερμανού ανθρωπιστή. Σε όρους αναθεώρησης του ποινικού Κώδικα των κρατών της Δύσης, παραμένει μια από τις κυρίαρχες φυσιογνωμίες του χώρου. Ήταν το 1804 όταν τον εξουσιοδότησε ο βασιλιάς της Βαυαρίας να θεσπίσει το ποινικό σύστημα του βασιλείου του (Strafgesetzbuch fur das Konigreich Bayern), το οποίο έκανε όσο πιο προοδευτικό γινόταν ο ακαδημαϊκός Feuerbach, αποτινάζοντας μάλιστα την πρακτική κάθε είδους βασανισμού.

Η ματιά του ήταν τόσο προωθημένη που το 1811 έφτασε να δηλώσει ότι η ετυμηγορία των ενόρκων δεν αποτελεί καν επαρκή νομική απόδειξη για την τέλεση του εγκλήματος! Όταν τελικά υιοθετήθηκε η επαναστατική ματιά του Διαφωτιστή στον ποινικό Κώδικα της Βαυαρίας, η επίδρασή της ήταν άμεση: πολλά γερμανικά κρατίδια τον ενστερνίστηκαν αμέσως, μεταφράστηκε στα σουηδικά και έγινε νόμος του κράτους με εντολή του ίδιου του βασιλιά, ενώ και πολλά ελβετικά καντόνια συμμόρφωσαν τα δικά τους ποινικά συστήματα με τον Κώδικα του Feuerbach…

Περισσότερα αφιερώματα εδώ.