Επιστήμη και προβλήματα της σύγχρονης εποχής
Είναι γεγονός πως η ειδίκευση είναι απαραίτητη, είναι αντικειμενική νομοτέλεια. Όσο μεγαλύτερη εμβάθυνση γίνεται σε έναν τομέα, τόσο μεγαλύτερο είναι το όφελος των ανθρώπων. Η μονόπλευρη όμως ενασχόληση με ένα αντικείμενο, με μια μόνο πλευρά του, μπορεί να οδηγήσει στην τυποποίηση, στη ρουτίνα, στην αποσπασματικότητα. Όταν η εξειδίκευση γίνεται αυτοσκοπός απογυμνώνεται το επιστημονικό έργο από την κοινωνική του ουσία, αποσυνδέεται από την κοινωνική του εφαρμογή. Μπορεί πολύ εύκολα να δικαιολογηθεί και η αντιανθρωπιστική χρήση της επιστήμης, η σύνδεσή της με μεγάλα οικονομικά συμφέροντα. Στο όνομα μιας τεχνοκρατικής αντίληψης απογυμνώνεται η επιστήμη απ' την ανθρωπιστική της ουσία. Ταυτόχρονα, καθώς ο ίδιος ο επιστήμονας αποξενώνεται πολύπλευρα απ' τους άλλους ανθρώπους, αποξενώνεται κι από τον ίδιο του τον εαυτό. Γίνεται μονοδιάστατος.
Αντίθετα, ο επιστήμονας που γνωρίζει την ουσία του έργου του έχει διαφορετικές απαιτήσεις και από τον ίδιο του τον εαυτό και από το αντικείμενο με το οποίο ασχολείται. Κοινωνικά ευαισθητοποιημένος συμβάλλει μέσα από την επιστήμη του στην κοινωνική εξέλιξη. Δεν εννοεί την πολύπλευρη μόρφωση ως αθροιστική ενασχόληση με διάφορες τέχνες ή με άλλους τομείς του επιστητού, αλλά ως ουσιαστική ανάγκη ζωής, ως προϋπόθεση για την πολύπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του, για την ιστορική δικαίωση του έργου του.
Χρειάζεται, όμως, εδώ να θίξουμε και μια άλλη πλευρά που έχει αναδείξει η ίδια η ανάπτυξη της επιστήμης σήμερα. Είναι γνωστό πως όσο μεγαλύτερη είναι η κατάκτηση ενός γνωστικού τομέα, τόσο πιο πολύ γίνεται φανερή η σύνδεσή του με άλλους τομείς της επιστήμης. Η τάση για εξειδίκευση μετατρέπεται στο διαλεκτικά αντίθετό της, στη γενίκευση μέσω της ανάπτυξης των σύνθετων επιστημών (π.χ. κυβερνητική, πληροφορική, βιοχημεία, αστροναυτική κ.λπ.).
Η παραδοσιακή αντίληψη για την εξειδίκευση έχει αρχίσει να ανατρέπεται μπροστά στα νέα δεδομένα. Για να μπορέσει ένας επιστήμονας να ανταποκριθεί στις νέες απαιτήσεις χρειάζεται να έχει επίγνωση της ενότητας της γνώσης και της πολυμορφίας της. Οι μεγάλες επιστημονικές ανακαλύψεις έχουν γίνει από ανθρώπους με ευρείς ορίζοντες σκέψης, πλούτο γνώσεων και ενδιαφερόντων. Ο Αϊνστάιν έλεγε πως ο Ντοστογιέφσκι τον ωφέλησε πολύ περισσότερο απ' όσο ο Γκάους.
Το βασικό στοιχείο της προσφοράς ενός επιστήμονα έγκειται στο να συμβάλει μέσα από το έργο του στην απελευθέρωση του ανθρώπου. Για να επιτευχθεί αυτό χρειάζεται πάνω απ' όλα η προσωπική συνειδητοποίηση και η ευθύνη του επιστήμονα για το κοινωνικό αποτέλεσμα του έργου του. Το επιστημονικό έργο δεν είναι κοινωνικά ουδέτερο.
Είναι σαφές, λοιπόν, ότι η πρώτη επιλογή αφορά τον ίδιο τον επιστήμονα. Είναι δική του ευθύνη το αν θα γίνει διαβασμένο ανδράποδο, υπάκουο σε κάθε λογής αντιανθρωπιστικές επιδιώξεις ή αν, μετουσιώνοντας τις ειδικευμένες γνώσεις του σε γνώση, συνδέσει τα όσα γνωρίζει με το κοινωνικό όφελος. Είναι δική του επιλογή αν θα υπηρετήσει με τις γνώσεις του ιδιοτελή συμφέροντα ή αν θα επιλέξει το δρόμο της υψηλής ευθύνης που διακρίνει τον άνθρωπο ο οποίος έχει συνείδηση της κοινωνικής προσφοράς του έργου του.
Είναι όμως και θέμα γενικότερο το πώς θα δημιουργηθούν εκείνοι οι κοινωνικοί όροι οι οποίοι θα διευκολύνουν τις επιλογές ενός επιστήμονα και θα εξουδετερώσουν τις πιέσεις οι οποίες πιθανόν ασκούνται πάνω του.
(Κείμενο της Αιμιλίας Καραλή, από το βιβλίο Λόγος, τεχνική και τέχνη στην έκθεση, εκδόσεις Στάχυ, 1993, συντομευμένο και ελαφρώς διασκευασμένο)
Παρατηρήσεις
1. Να γράψετε την περίληψη του κειμένου σε 80-100 λέξεις.
2. Να αναπτύξετε σε μια παράγραφο 80-100 λέξεων την άποψη: «Το βασικό στοιχείο της προσφοράς ενός επιστήμονα έγκειται στο να συμβάλει μέσα απ' το έργο του στην απελευθέρωση του ανθρώπου. Για να γίνει αυτό κατορθωτό χρειάζεται πρώτα απ' όλα η προσωπική συνειδητοποίηση και η ευθύνη του επιστήμονα για το κοινωνικό αποτέλεσμα του έργου του».
3. Να βρείτε τη συλλογιστική πορεία της τέταρτης (4ης) παραγράφου (Η παραδοσιακή αντίληψη … Γκάους). Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.
4. Να εντοπίσετε τους τρόπους συνοχής ανάμεσα στην 1η και τη 2η παράγραφο του κειμένου.
5. Σε επιστολή που θα αποστείλετε σε διακεκριμένο επιστήμονα του καιρού μας αναφέρεσαι στην ευθύνη που αναλαμβάνουν οι επιστήμονες τόσο απέναντι στην επιστήμη όσο και απέναντι στην κοινωνία. Ειδικότερα αναφέρεσαι στα εφόδια, επιστημονικά και ηθικά, που οφείλουν να διαθέτουν οι επιστήμονες, ώστε να μπορούν να συνεισφέρουν στην επίλυση των σημαντικών προβλημάτων τους καιρού μας (500-600 λέξεις).
Απαντήσεις
1. Περίληψη
Η επιστημονική ειδίκευση είναι αναγκαία και χρήσιμη στο βαθμό που δεν καθίσταται αυτοσκοπός, αφού το έργο του συνειδητοποιημένου επιστήμονα προσανατολίζεται στο κοινό καλό. Όσο βαθύτερα όμως αυτός διερευνά έναν γνωστικό τομέα, τόσο ευκρινέστερα διακρίνει τη διασύνδεσή του με άλλους επιστημονικούς τομείς. Έτσι, προωθείται η διεπιστημονική έρευνα και δημιουργούνται σύνθετες επιστήμες, ενώ το αίτημα της ειδίκευσης συμπληρώνεται από αυτό της γνωστικής ενότητας, αφού για τις νέες ανακαλύψεις απαιτούνται διευρυμένοι γνωστικοί ορίζοντες. Επομένως, χρέος του επιστήμονα είναι να λειτουργεί ως ολοκληρωμένη προσωπικότητα που θα συμμετέχει στην κοινωνική ζωή και θα στοχεύει στην ανθρώπινη απελευθέρωση και όχι αποκλειστικά ως φορέας γνώσεων, χρήσιμος και εξαγοράσιμος,
2. Ανάπτυξη παραγράφου
Αναγκαίος όρος για να συμβάλει ο επιστήμονας στην απελευθέρωση των ανθρώπων από παράγοντες που τους καταδυναστεύουν είναι η συνειδητοποίηση και της κοινωνικής του αποστολής. Η καταπολέμηση της άγνοιας και του σκοταδισμού, των δεισιδαιμονιών, των ασθενειών, του φόβου και των ανισοτήτων είναι από τις βασικές προτεραιότητες του έργου του. Για να συμβεί όμως αυτό, οφείλει να συνειδητοποιήσει βαθιά την ευθύνη που έχει αναλάβει απέναντι στο κοινωνικό σύνολο και να εργάζεται μόνο για το κοινό όφελος, χωρίς να προτάσσει το προσωπικό του συμφέρον ή την φιλοδοξία του. Καθήκον του πρέπει να είναι να θέτει τις γνώσεις του και την εμπειρία του στην υπηρεσία της ανθρωπότητας και να λειτουργεί αποβλέποντας στην πρόοδο και την ευημερία της. Η συνειδητοποίηση αυτής της τεράστιας ευθύνης του απέναντι στην κοινωνία, την εθνική και την παγκόσμια, είναι μονόδρομος για την ορθή άσκηση του έργου του.
3. Συλλογιστική πορεία της τέταρτης (4ης) παραγράφου
Η συλλογιστική πορεία της παραγράφου είναι παραγωγική. Η συντάκτρια διατυπώνει στην αρχή μια γενική διαπίστωση (η παραδοσιακή αντίληψη για την εξειδίκευση αρχίζει να ανατρέπεται μπροστά στα νέα δεδομένα) και προχωρεί τον συλλογισμό της επεξηγώντας αυτή τη βασική-γενική διατύπωση (ο επιστήμονας πρέπει να έχει επίγνωση της ενότητας της γνώσης). Επίσης, επικαλείται και το συγκεκριμένο παράδειγμα του Αϊνστάιν.
4. Οι τρόποι συνοχής ανάμεσα στην 1η και τη 2η παράγραφο του κειμένου.
Η συνοχή ανάμεσα στην 1η και τη 2η παράγραφο εξασφαλίζεται με τους εξής τρόπους:
α) με τη χρήση της διαρθρωτικής λέξης αντίθετα, που πιστοποιεί και τη νοηματική αντίθεση ανάμεσα σε αυτές τις δύο παραγράφους. και
β) με την επανάληψη λέξεων - φράσεων κλειδιών: επιστήμονας, επιστήμη, κοινωνική-κοινωνικά.
5. Παραγωγή λόγου
Προσφώνηση: Αξιότιμε κ. Χ.
Πρόλογος: Σύντομη αναφορά στα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο σύγχρονος κόσμος: πόλεμος σε διάφορα σημεία του πλανήτη, συστηματική, πολύμορφη, απροκάλυπτη ή συγκαλυμμένη παραβίαση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, οξυμμένες κοινωνικές ανισότητες, οικολογική καταστροφή.
Κύριο Μέρος
α) Τα επιστημονικά εφόδια του επιστήμονα
Τα επιστημονικά εφόδια που οφείλει να συγκεντρώνει ο επιστήμονας για την επίλυση των προβλημάτων αυτών.
● Άψογη επιστημονική κατάρτιση. Ο ικανός επιστήμονας οφείλει να κατακτά στο βαθμό που αυτό είναι εφικτό την αναγκαία για την επίτευξη του επιστημονικού του έργου γνώση.
● Συστηματική και εις βάθος παρακολούθηση των εξελίξεων που σημειώνονται στον κλάδο του. Σε μια εποχή που η γνώση πολλαπλασιάζεται συνεχώς και νέα επιστημονικά και τεχνολογικά δεδομένα προστίθενται στα υπάρχοντα, η συμμετοχή των επιστημόνων σε συνέδρια, η ενημέρωση από τη σχετική βιβλιογραφία ή από το διαδίκτυο κρίνεται βαρύνουσας σημασίας.
● Συνεργασία με συναδέλφους του επιστήμονες άλλων κλάδων και ειδικοτήτων. Η σύγχρονη προσέγγιση της γνώσης απαιτεί τη σύνδεση, την αλληλοσυμπλήρωση και την αλληλοτροφοδότηση των επιστημονικών κλάδων για την εξαγωγή πολύτιμων συμπερασμάτων. Υποχρέωση του σύγχρονου επιστήμονα είναι να συνεργάζεται με επιστήμονες άλλων χωρών και άλλων ειδικοτήτων.
● Συμβολή με τις γνώσεις, το ερευνητικό του έργο του και την εμπειρία του στη συνεχή πρόοδο της επιστήμης.
β) Τα ηθικά εφόδια του επιστήμονα
● Συναίσθηση της κοινωνικής αποστολής που αναλαμβάνει ο επιστήμονας λόγω της δύναμης που του εξασφαλίζει η κατοχή της γνώσης και η εφαρμογή αυτής.
● Ανθρωπιστικοί προσανατολισμοί. Ο ανθρωπιστής επιστήμονας οφείλει να θέτει στο κέντρο της έρευνας και του έργου του την εξυπηρέτηση του ανθρώπου και του κοινωνικού συνόλου, την ανακούφιση του πόνου, τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, την αντιμετώπιση μορφών κοινωνικής αδικίας.
● Απόρριψη της φανατικής και μισαλλόδοξης στράτευσης σε πολιτικές ιδεολογίες ή της εξυπηρέτησης οικονομικών σκοπιμότητων. Αγωνιστικότητα για την προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων σε όποιο σημείο του πλανήτη και με όποια μορφή αυτά παραβιάζονται.
● Λειτουργία του τεχνοκράτη επιστήμονα (και) ως πνευματικού ανθρώπου. Ο σύγχρονος επιστήμονας οφείλει να ευαισθητοποιείται στα μηνύματα και τις ανησυχίες της κοινωνίας, να αντιλαμβάνεται τα προβλήματά της και να συμβάλει με το έργο του στην επίλυσή τους.
Επίλογος Η ανθρωπότητα προσδοκά από τους επιστήμονες τη συμβολή τους στην αντιμετώπιση των πολλών και οξυμένων προβλημάτων που αντιμετωπίζει. Αυτό προϋποθέτει όχι μόνο την κατοχή γνώσης αλλά και η ηθική τους συγκρότηση.
Σας ευχαριστώ που με ακούσατε.
Περισσότερο πλούσιο εκπαιδευτικό υλικό για το Λύκειο εδώ.