Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΜΕ ΕΠΟΙΚΟΔΟΜΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΑΝΩΛΗΣ ΔΑΣΚΑΛΟΣ
TEACHING THE COURSE OF HISTORY IN THE ELEMENTARY SCHOOLCONSTRUCTIVE APPROACH.
CHRIS MANOLIS TEACHER
«Γενικός σκοπός διδασκαλίας της Ιστορίας είναι η ανάπτυξη της ιστορικής σκέψης και της ιστορικής συνείδησης. Η ανάπτυξη ιστορικής σκέψης αφορά την κατανόηση των ιστορικών γεγονότων μέσα από την εξέταση αιτίων και αποτελεσμάτων, ενώ η καλλιέργεια ιστορικής συνείδησης αφορά την κατανόηση της συμπεριφοράς των ανθρώπων σε συγκεκριμένες καταστάσεις και τη διαμόρφωση αξιών και στάσεων που οδηγούν στην εκδήλωση υπεύθυνης συμπεριφοράς στο παρόν και το μέλλον. Έτσι, με τη διδασκαλία της Ιστορίας ο μαθητής μπορεί να αποκτήσει την γνώση ότι ο σύγχρονος κόσμος αποτελεί συνέχεια του παρελθόντος. Ο σκοπός της ιστορικής σκέψης και της ιστορικής συνείδησης συνδέεται έτσι με το γενικότερο σκοπό της εκπαίδευσης που αναφέρεται στην προετοιμασία υπεύθυνων πολιτών».
Λέξεις κλειδιά : εποικοδομητική προσέγγιση, διδασκαλία, διδακτικό μοντέλο, διδακτική μεθοδολογία.
ABSTRACT
"The general purpose of teaching history is the development of historical thinking and historical consciousness. The development of historical thinking in the understanding of historical events by examining the causes and effects, and the cultivation of historical consciousness in understanding people's behavior in specific situations and the formation of values and attitudes that lead to the onset of responsible behavior in the present and the future. Thus, the teaching of history, the student can gain the knowledge that the modern world of the past.
The purpose of history and historical consciousness is thus linked to the broader purpose of education refers to prepare responsible citizens. "
Keywords: constructive approach, teaching, teaching model, teaching methodology.
1. Η διδασκαλία του μαθήματος της Ιστορίας.
Σύμφωνα με το αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών (2003) του μαθήματος της Ιστορίας στο δημοτικό επιδιώκεται :
- Η κατάκτηση ειδικών σκοπών.
- Η κατάκτηση των στόχων των επιμέρους θεματικών ενοτήτων των τάξεων με ανάλογες δραστηριότητες.
- Η σύνδεση του μαθήματος με άλλα μαθήματα (διαθεματικότητα), με διάφορα σχέδια εργασίας που προκύπτουν από τα ενδιαφέροντα των μαθητών.
- Η σωστή διδακτική μεθοδολογία, με περιορισμό του ρόλου του δασκάλου και αύξηση της ενεργητικής συμμετοχής των μαθητών στη μαθησιακή διαδικασία αυτό επιτυγχάνεται με ομαδική εργασία με μορφή ερευνητικού σχεδίου, η διατύπωση ερευνητικών ερωτημάτων, η οργάνωση ασκήσεων αναπαράστασης ιστορικών γεγονότων, η βιωματική και διαθεματική προσέγγιση και έρευνα των πηγών μέσα στην τάξη.
- Η αξιολόγηση ως μέσο ανατροφοδότησης, αφού πληροφορεί για την επιτυχία ή αποτυχία των επιδιωκόμενων σκοπών και στόχων, καθώς και για την αποτελεσματικότητα των ακολουθούμενων στρατηγικών (Α. Π. Σ., Φ. Ε. Κ. 303 / 2003, 3940 – 3943), (Δ. Ε. Π. Π. Σ., Φ. Ε. Κ. 303 / 2003, 3915)[i].
Η διδακτική πρόταση που παρουσιάζεται είναι η 12η ενότητα «Η εκπαίδευση στο Βυζάντιο» από το βιβλίο της Ιστορίας της Ε΄ δημοτικού.
Χρόνος διδασκαλίας : δύο 2ώρα.
Εποπτικά μέσα : ηλεκτρονικοί υπολογιστές.
Στην αίθουσα διδασκαλίας είναι απαραίτητη η ύπαρξη της λεγόμενης «γωνίας του υπολογιστή», με σύνδεση στο διαδίκτυο.
Διδακτικοί στόχοι : (πρώτο 2ώρο)
- Να γνωρίσουν οι μαθητές στοιχεία από τη βασική εκπαίδευση των παιδιών στο Βυζάντιο και να τη συγκρίνουν με τη σημερινή.
- Να διαπιστώσουν την προσφορά της Εκκλησίας στη βυζαντινή εκπαίδευση.
- Να κατανοήσουν τις κοινωνικές αντιλήψεις της εποχής σχετικά με την εργασία και την εκπαίδευση των παιδιών και να τις αντιπαραβάλουν με τις σημερινές. (Γλεντής, Μαραγκουδάκης, Νικολόπουλος, Νικολοπούλου, 2006, 54)[ii].
Μέθοδος διδασκαλίας : Ομαδοσυνεργατική.
Η τάξη στην οποία θα πραγματοποιηθεί η διδασκαλία της συγκεκριμένης ενότητας αποτελείται από 25 μαθητές, 12 αγόρια και 13 κορίτσια. Οι μαθητές είναι χωρισμένοι σε πέντε ομάδες εργασίας των πέντε ατόμων.
Για να μπορέσουμε ωστόσο να έχουμε αποτέλεσμα στην ομαδοσυνεργατική διδασκαλία πρέπει να προσέξουμε τα συστατικά σύνθεσής της όπως:
- Ανομοιογενείς ομάδες : Οι ομάδες πρέπει να είναι ανομοιογενείς ως προς την ικανότητα, το φύλο, τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας και την εθνική προέλευση των μαθητών. Για να δημιουργήσουμε ομάδες μικτής ικανότητας θα πρέπει πρώτα να διαπιστώσουμε τα επίπεδα των μαθητών μας και τη σχετική αναλογία υψηλής, μέσης και χαμηλής επίδοσης και με βάση αυτή την αναλογία να προχωρήσουμε στη σύνθεση των ομάδων, οι οποίες πρέπει να είναι όσο το δυνατό ισοδύναμες. Ένα δεύτερο κριτήριο που πρέπει να λάβουμε υπόψη είναι το φύλο των παιδιών. Συστήνεται η δημιουργία ομάδων μικτών ως προς το φύλο, για την ανάπτυξη καλύτερων διαφυλικών σχέσεων. Ένα τρίτο κριτήριο είναι τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας των μαθητών. Παιδιά εσωστρεφή, δειλά και συνεσταλμένα είναι καλά να κατανέμονται στις ομάδες. Σε τάξεις που υπάρχουν περισσότερα τέτοια παιδιά είναι φρόνιμο να κατανέμονται ώστε να διασφαλίζεται η ισοδυναμία και η λειτουργικότητα των ομάδων. Tέλος, ένα κριτήριο που πρέπει να λάβουμε υπόψη μας είναι η εθνική προέλευση των μαθητών. Μέσα στις πολυπολιτισμικές κοινωνίες μας η διαφορετικότητα στη σχολική τάξη θα παίρνει συνεχώς νέες διαστάσεις. Έτσι, τα παιδιά της ίδιας εθνότητας δεν πρέπει να αποτελούν χωριστή ομάδα αλλά να εντάσσονται στις κανονικές ανομοιογενείς ομάδες .
- Κοινό μαθησιακό έργο : Τα μέλη της ομάδας πρέπει να επιτελέσουν ένα κοινό μαθησιακό έργο ή να λύσουν ένα μαθησιακό πρόβλημα.
- Αλληλεξάρτηση : Το κλειδί της επιτυχίας της ομαδοσυνεργατικής διδασκαλίας είναι η αλληλεξάρτηση των μελών. Αλληλεξάρτηση υπάρχει όταν η ομάδα για να ολοκληρώσει το έργο της χρειάζεται τη συμβολή του κάθε μέλους.
- Κοινωνικές δεξιότητες : Για να λειτουργήσουν αποδοτικά οι ομάδες, οι μαθητές πρέπει να κατέχουν βασικές κοινωνικές δεξιότητες, όπως να μιλούν χαμηλόφωνα, να είναι καλοί ακροατές, να ασκούν το ρόλο του συντονιστή κ.ά. Οι δεξιότητες αυτές μπορούν να διδαχθούν από πριν ή να αποκτηθούν κατά τη διάρκεια της εφαρμογής της μεθόδου.
· Προσωπική ευθύνη : Μέσα στην ομάδα το κάθε μέλος πρέπει να αισθάνεται υπεύθυνο και απέναντι στον εαυτό του και απέναντι στα άλλα μέλη της ομάδας του. Μ’ άλλα λόγια το «εγώ» δεν χάνεται μέσα στο «εμείς».
- Συλλογική ευθύνη : Η ευθύνη για το ομαδικό αποτέλεσμα ή το ομαδικό προϊόν είναι συλλογική και δεν αποδίδεται σε ένα ή ορισμένα άτομα. Στην ομαδοσυνεργατική διδασκαλία εφαρμόζεται το «ο καθένας για όλους και όλοι για τον καθένα».
- Αλληλεξάρτηση ρόλων : Η κατανομή ρόλων σε όλα τα μέλη της ομάδας και η σωστή άσκησή τους αυξάνει τις πιθανότητες συνεργασίας και αλληλεξάρτησης. Γι’ αυτό, συστήνεται σε κάθε μέλος να έχει το δικό του ρόλο, γεγονός που το κάνει περισσότερο υπεύθυνο και συμμετοχικό.
Οι κυριότεροι ρόλοι των μελών μιας ομάδας είναι οι πιο κάτω :
- Συντονιστής : Είναι υπεύθυνος για το συντονισμό της συζήτησης μέσα στην ομάδα. Αυτός δίνει και αφαιρεί το λόγο, κατανέμει το χρόνο που θα μιλήσει ο καθένας, φροντίζει να μένουν μέσα στο θέμα, ζητά τη γνώμη των μελών της ομάδας, συνοψίζει ή ανακεφαλαιώνει.
- Γραμματέας : Καταγράφει τα κύρια σημεία της συζήτησης που γίνεται στην ομάδα και τις αποφάσεις που λαμβάνονται. Στο τέλος της ομαδικής συνεργασίας διαβάζει στα άλλα μέλη τα πρακτικά της συζήτησης. Είναι υπεύθυνος για την ανακοίνωση των πορισμάτων κατά τη γενική συζήτηση που γίνεται στο τέλος με την ολομέλεια της τάξης. Δεν περιμένει να του υπαγορεύουν για να γράφει αλλά παρακολουθεί τη συζήτηση και κρίνει ο ίδιος ποια είναι τα ουσιώδη και ποια τα επουσιώδη.
- Αναγνώστης : Είναι υπεύθυνος να διαβάζει τις γραπτές οδηγίες στην ομάδα του ή το πρόβλημα που τίθεται για λύση ή το κείμενο που έχει να επεξεργαστεί η ομάδα.
- Χρονομέτρης : Είναι υπεύθυνος για την τήρηση του χρόνου. Παρακολουθεί το ρολόι και καθορίζει το ρυθμό με τον οποίο πρέπει να εργαστεί η ομάδα. Υπενθυμίζει το χρόνο που υπολείπεται για ολοκλήρωση μέρους ή ολόκληρου του έργου.
- Προμηθευτής ή πληροφοριοδότης : Είναι υπεύθυνος για την προμήθεια της ομάδας με το εκπαιδευτικό υλικό, τη πληροφορία, τα μέσα και τις πηγές, που χρειάζονται για τη διεκπεραίωση του έργου της (Bentley & Watts, 1992).
Διδακτικό μοντέλο : Μετά τη σύνθεση των ομάδων σύμφωνα με τον παραπάνω τρόπο, εφαρμόζουμε για το κύριο μέρος της διδασκαλίας το διδακτικό μοντέλο του εποικοδομητισμού, σύμφωνα με το οποίο υπάρχουν πέντε φάσεις : (Ollerenshaw & Ritchie, 1993)[iii], (Κόκκοτας, 1997)[iv].
1. Η φάση του προσανατολισμού : στη φάση αυτή θα προσπαθήσουμε να κεντρίσουμε το ενδιαφέρον και τη περιέργεια των μαθητών και να τους εξηγήσουμε τι θα ακολουθήσει προετοιμάζοντάς τους έτσι για τις δραστηριότητες που θα ακολουθήσουν. Σκόπιμο είναι λοιπόν να τους διαβάσουμε τον προοργανωτή του σχολικού βιβλίου « Τα σχολεία στο Βυζάντιο ήταν εκκλησιαστικά και ιδιωτικά. Σ’ αυτά πήγαιναν μόνο τα αγόρια των γονιών που μπορούσαν να πληρώνουν. Τα κορίτσια έμεναν στο σπίτι. Τα πιο πολλά παιδιά μάθαιναν τέχνες κοντά σε ειδικούς τεχνίτες. » (Γλεντής, Μαραγκουδάκης, Νικολόπουλος, Νικολοπούλου, 2008, Β. Μ., 38)[v] και να τους προτρέψουμε να :
· περιγράψουν την εικόνα 1.
· προσπαθήσουν να υποθέσουν σε ποιους χώρους λειτουργούσαν σχολεία.
· προσπαθήσουν να υποθέσουν ποια ιδιότητα είχαν οι βυζαντινοί δάσκαλοι.
Με την παραπάνω δραστηριότητα στη φάση αυτή προσδοκούμε να πετύχουμε τον δεύτερο διδακτικό στόχο. Η έννοια και ο όρος εκκλησιαστικά στον προοργανωτή βοηθούν τους μαθητές να υποθέσουν ότι οι δάσκαλοι ήταν κληρικοί και γι’ αυτό ίσως τα σχολεία ονομάστηκαν εκκλησιαστικά. Εκτιμώμενος χρόνος 10 λεπτά.
2. Η φάση της ανάδειξης των ιδεών των μαθητών : στη φάση αυτή θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε τις καινούριες ιδέες των μαθητών τις οποίες θα συγκρίνουμε με τις απαντήσεις των δραστηριοτήτων της φάσης του προσανατολισμού. Αφού ακούσουμε τις απαντήσεις των παιδιών τους εξηγούμε ότι οι χώροι διδασκαλίας ήταν βοηθητικοί χώροι εκκλησιών, ιδιωτικά σπίτια ή και μοναστήρια. Εκτιμώμενος χρόνος 10 λεπτά.
3. Η φάση της αναδόμησης των ιδεών των μαθητών : στη φάση αυτή οι μαθητές με μια σωστή καθοδηγούμενη ανακαλυπτική προσέγγιση, θα αντικαταστήσουν τις αρχικές τους ιδέες με καινούρια δεδομένα που αυτοί ανακάλυψαν. Η φάση αυτή είναι πολύ σημαντική, πρέπει να βοηθήσουμε και να καθοδηγήσουμε τα παιδιά σωστά ώστε να προχωρήσουν πιο πέρα από μια απλή ανακοίνωση αποτελεσμάτων και να νοιώσουν σιγουριά γι’ αυτά που θα ανακαλύψουν. Η έρευνα και η συζήτηση που θα ακολουθήσει μεταξύ των ομάδων, πρέπει να γίνει μέσα σ’ ένα κλίμα παιδαγωγικά «δημοκρατικό».
Δραστηριότητα 1η : Δίνουμε στους μαθητές της κάθε ομάδας το πρώτο φύλλο εργασίας με τις πηγές 5 «Στο βυζαντινό σχολείο», 7 «Ο μη δαρείς ου παιδεύεται» τις εικόνες – πηγές 2 και 6 καθώς και τις ερωτήσεις « Πως κρίνετε το βυζαντινό σύστημα εκπαίδευσης; Τι ισχύει σήμερα;», «Η βασική εκπαίδευση είναι υποχρεωτική ή προεραιτική» του Β. Μ. (διαθεματικότητα, σύνδεση του μαθήματος της Ιστορίας με το μάθημα της Κ. Π. Α.). Οι μαθητές αφού διαβάσουν προσεκτικά τις συγκεκριμένες πηγές θα εργαστούν ομαδοσυνεργατικά και για περισσότερες πληροφορίες τους προτρέπουμε να αναζητήσουν πληροφορίες από το διαδίκτυο είτε σε συγκεκριμένους ιστοχώρους (Υπουργείο Παιδείας, Υπουργείο Πολιτισμού, Ίδρυμα Μείζονος Πολιτισμού), είτε πληκτρολογώντας λέξεις κλειδιά σε μηχανές αναζήτησης (Google). (Honey & Henriguez, 1993)[vi], (Βρύζας, 1990)[vii]
Κατά τη περιγραφή των εικόνων μπορεί να επισημανθούν τα στοιχεία τόπου, χρόνου, τρόπου και προσώπων που σχετίζονται μ’ αυτές, έτσι μπορούμε να προχωρήσουμε στην αναζήτηση και άλλων στοιχείων που δε φαίνονται αλλά αναφέρονται στο κείμενο και ενδιαφέρουν τους μαθητές, όπως :
· Ποια μαθήματα διδάσκονται στα βυζαντινά σχολεία;
· Ποια από αυτά διδάσκονται και σήμερα;
Με την παραπάνω δραστηριότητα στη φάση αυτή προσδοκούμε να πετύχουμε τον πρώτο διδακτικό στόχο. Εκτιμώμενος χρόνος 20 λεπτά.
Δραστηριότητα 2η : Δίνουμε στους μαθητές της κάθε ομάδας το δεύτερο φύλλο εργασίας με την εικόνα – πηγή 3 και την ερώτηση «Τα κορίτσια είχαν τις ίδιες ευκαιρίες με τα αγόρια για εκπαίδευση; Πως κρίνετε αυτή τη διαφορά;» του Β. Μ. Οι μαθητές δουλεύοντας ομαδοσυνεργατικά, περιγράφουν την εικόνα – πηγή και σχολιάζουν κριτικά το δεύτερο ερώτημα, αντλώντας παράλληλα πληροφορίες από το διαδίκτυο από συγκεκριμένες ιστοσελίδες ή πάλι με λέξεις κλειδιά σε κάποια μηχανή αναζήτησης πληροφοριών. Με την παραπάνω δραστηριότητα προσδοκούμε να πετύχουμε τον τρίτο διδακτικό στόχο. Ωστόσο μπορούμε να εμβαθύνουμε ακόμη περισσότερο και να γίνει μία συζήτηση για τη θέση των δύο φύλλων στην κοινωνία (διαθεματική προσέγγιση με το μάθημα της Κ. Π. Α.). Η αναζήτηση πηγών μπορεί να γίνει με άντληση πληροφοριών από συγκεκριμένες ιστοσελίδες στο διαδίκτυο ή με έναν εναλλακτικό τρόπο όπως μια μικρή έρευνα σε σχολικό επίπεδο των δύο τελευταίων τάξεων με θέμα «η ισότητα των δύο φύλων και η θέση της γυναίκας στη κοινωνία». Η επεξεργασία των αποτελεσμάτων της έρευνας μπορεί να γίνει με τη βοήθεια κατάλληλου υπολογιστικού προγράμματος όπως π. χ. το Excel της Microsoft. (διαθεματική προσέγγιση με το μάθημα των μαθηματικών). Εκτιμώμενος χρόνος 20 λεπτά.
Δραστηριότητα 3η : Δίνουμε στους μαθητές της κάθε ομάδας το τρίτο φύλλο εργασίας με την εικόνα – πηγή 4 και την ερώτηση «Σήμερα επιτρέπεται η παιδική εργασία;» του Β. Μ (διαθεματική προσέγγιση με το μάθημα της Κ. Π. Α. της Γεωγραφίας και της γλώσσας). Οι μαθητές μετά από πληροφορίες που συνέλλεξαν από το διαδίκτυο κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η παιδική εργασία απαγορεύεται ρητά από το νόμο αφού τα ανήλικα παιδιά προστατεύονται από πολλούς διεθνείς οργανισμούς. Ωστόσο όμως σε πολλά κράτη της γης, η εκμετάλλευση της παιδικής εργασίας γίνεται συστηματικά και με αμείωτους ρυθμούς. Σε μάστιγα έχει εξελιχθεί η παιδική εργασία όμως και στην χώρα μας, αφού τα τελευταία στοιχεία που έρχονται στο φως της δημοσιότητας είναι απογοητευτικά. Όλα αυτά έγιναν η αφορμή για να γράψουν οι μαθητές της Τάξης ένα κείμενο διαμαρτυρίας το οποίο θα δημοσιευτεί στο διαδίκτυο (στο ιστολόγιο της Τάξης), καθώς και σε τοπική εφημερίδα του δήμου μας, ενόψει της παγκόσμιας ημέρας κατά της παιδικής εργασίας στις 12 Ιουνίου. Με την παραπάνω δραστηριότητα προσδοκούμε να πετύχουμε τον τρίτο διδακτικό στόχο. Εκτιμώμενος χρόνος 20 λεπτά.
4. Η φάση της εφαρμογής : Για να αξιολογήσουμε αν οι μαθητές μας είναι σε θέση να κατανοήσουν τι σχέση έχουν όλα όσα έμαθαν και ανακάλυψαν, με τις εμπειρίες της καθημερινής ζωής, τους αναθέτουμε την εργασία 5 από το Τ. Μ. (διαθεματική προσέγγιση με το μάθημα της γλώσσας χρήση επικοινωνιακού και επιχειρηματολογικού λόγου, μετατροπή από πλάγιο σε ευθύ λόγο και το αντίστροφο). Οι μαθητές με την εργασία αυτή και μετά τις συνεντεύξεις που θα πάρουν, θα είναι σε θέση να συγκρίνουν το σχολείο του «χθες» με το σχολείο του «σήμερα» καθώς και μ’ αυτό του Βυζαντίου. Επίσης μπορούν ακόμη να διατυπώσουν τις προτάσεις τους για το σχολείο του «μέλλοντος» όπως αυτοί το φαντάζονται. Η εργασία αυτή θα παρουσιαστεί από τους εκπροσώπους (Γραμματείς) των ομάδων στην ολομέλεια της Τάξης το δεύτερο διδακτικό 45λεπτο του δεύτερου 2ωρου. Επίσης η εργασία θα δημοσιευτεί στο διαδίκτυο μέσω του ιστολογίου και της ηλεκτρονικής εφημερίδας της Τάξης μας.
5. Η φάση της ανασκόπησης : στη φάση αυτή οι μαθητές ανακοινώνουν τα αποτελέσματα των δραστηριοτήτων στην ολομέλεια της Τάξης μέσω των αντιπροσώπων τους (Γραμματείς) και διαπιστώνουν ύστερα από συζήτηση ότι οι πληροφορίες που αναζήτησαν και επεξεργάστηκαν ήταν εφάμιλλες του πληροφοριακού υλικού του Β. Μ. Στην συνέχεια οι μαθητές έπειτα από την γενική ανασκόπηση των αποτελεσμάτων αλλά και την αξιολόγηση των ομάδων, αποφάσισαν να δημοσιεύσουν τις εργασίες τους στο ιστολόγιό τους που φιλοξενείται από το www.sch.gr, καθώς και στον διαδραστικό ιστοχώρο www.livepedia.gr - αφού διαπίστωσαν κατά την αναζήτηση πληροφοριών ότι το λήμμα «εκπαίδευση στο Βυζάντιο» δεν παρείχε πληροφορίες - δίνοντας έτσι αξία και σπουδαιότητα σ’ όλα αυτά που ανακάλυψαν. Η φάση της ανασκόπησης ολοκληρώνεται το πρώτο διδακτικό 45λεπτο του δεύτερου 2ωρου.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
[i] ΥΠ. Ε. Π. Θ. ( 2003 ). Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Σπουδών Προγραμμάτων Σπουδών και Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών για την υποχρεωτική εκπαίδευση, ( Φ.Ε.Κ. τεύχος Β΄ αρ. φύλλου 303/13-3-03 ) Αθήνα : Εφημερίδα της κυβέρνησης, Ελλάδα : Εθνικό τυπογραφείο.
[ii] Γλεντής, Μαραγκουδάκης, Νικολόπουλος, Νικολοπούλου ( 2006 ). Ιστορία Ε΄ Δημοτικού Στα Βυζαντινά Χρόνια, Βιβλίο του Δασκάλου. Αθήνα : Ο. Ε .Δ. Β.
[iii] Ollerenshaw C. & Ritchle R. (1993). Primary Science : Making it Work. London
[iv] Κόκκοτας Π. ( 1997 ). Σύγχρονες προσεγγίσεις στη διδασκαλία των Φυσικών επιστημών. Η εποικοδομητική προσέγγιση της διδασκαλίας και της μάθησης. Αθήνα.
[v] Γλεντής, Μαραγκουδάκης, Νικολόπουλος, Νικολοπούλου ( 2008 ). Ιστορία Ε΄ Δημοτικού Στα Βυζαντινά Χρόνια. Αθήνα : Ο. Ε .Δ. Β.
[vi] Honey, M., & Henriguez, A. (1993), Telecommunications and K-12 Education: Findings from a National Survey. N. York: Center for Technology in Education, Bank Street College