Οδηγός για την ορθή χρήση των μορίων, των συνδέσμων, των προθέσεων και των επιρρημάτων στα νέα ελληνικά

ΜΟΡΙΑ, ΣΥΝΔΕΣΜΟΙ, ΠΡΟΘΕΣΕΙΣ, ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΑ

Τα μόρια είναι μονοσύλλαβες λέξεις που χρησιμοποιούνται στη νέα ελληνική με διάφορες σημασίες. Τα μόρια αυτά είναι τα εξής: ας, για, θα, μα, να. Ο παρακάτω πίνακας δείχνει τα μόρια της νέας ελληνικής και τις σημασίες που εκφράζουν στον λόγο.

Μόριο	Φανερώνει	Ονομάζεται	Παραδείγματα
ας	προτροπή συγκατάθεση	προτρεπτικό	Ας φάμε τώρα. Ας γίνει όπως λες.
για	προτροπή	προτρεπτικό	Για πάμε μέχρι εκεί.
θα	κάτι που θα γίνει κάτι που θα μπορούσε να γίνει κάτι που είναι πιθανόν να έχει συμβεί	μελλοντικό δυνητικό πιθανολογικό	Θα σου πω. Δε σου άρεσε. Αλλιώς, θα έτρωγες. Μάλλον θα τελείωσε.
μα	επιβεβαίωση, όρκο	ορκωτικό	Μα την αλήθεια. Μα τον Θεό.
να	δείξη	δεικτικό	Να το χωριό μου.

Σύμφωνα με ορισμένες περιγραφές της νέας ελληνικής μόρια είναι και τα παρακάτω: ναι, όχι, δε(ν), μη(ν).

ΩΣ, ΣΑΝ, ΓΙΑ

Τα μόρια ως, σαν, για, αν και συγγενικά, έχουν διαφορετική χρήση. Το μόριο ως δηλώνει ιδιότητα ή αιτιολογική σχέση. Λέμε και γράφουμε:

απέτυχε ως δήμαρχος (δήλωση ιδιότητας)· ως άρρωστος πρέπει να κάνει δίαιτα (δήλωση αιτιολογικής σχέσης).

ΠΡΟΣΟΧΗ: Το ουσιαστικό, το οποίο εισάγεται με το ως και επέχει θέση κατηγορουμένου, παρακολουθεί την πτώση του προηγουμένου ουσιαστικού στο οποίο αναφέρεται.
Γράφουμε και λέμε:

οι πρωτοβουλίες του κυρίου Σουφλιά, ως υπουργού Παιδείας, (όχι: ως υπουργός Παιδείας) υπήρξαν εύστοχες.

Όταν δεν πρόκειται για ιδιότητα, με περιοριστική σημασία, αλλά για κατάσταση, το ως περιττεύει: Λέμε και γράφουμε:

η Ελλάς ανακηρύχτηκε κράτος ανεξάρτητο (να είναι κράτος ανεξάρτητο) - αλλά: η· Ελλάς ως κράτος ανεξάρτητο είναι μέλος του Ο.Η.Ε. (με την ιδιότητα του ανεξάρτητου κράτους).

Περιττεύει επίσης το ως με τη σημασία του για:
σκοπό της ζωής του είχε να υπηρετήσει την επιστήμη - όχι: ως σκοπό της ζωής του.

Το μόριο σαν δηλώνει παρομοίωση ή εξομοίωση. Λέμε και γράφουμε:

τρέχει σαν τρελός (όπως ένας τρελός)· είναι φιλότιμος σαν τον Γιάννη (όσο και ο Γιάννης).

Το ομοιωματικό σαν, όταν συνοδεύει αντωνυμία ή ουσιαστικό με άρθρο συντάσσεται με αιτιατική. Λέμε και γράφουμε:

είναι σαν εσένα· μαύρος σαν τον κόρακα - αλλά: μαύρος σαν κόρακας.
Το μόριο για δηλώνει: αμφίβολη ιδιότητα - περνά για άνθρωπος· σκοπό - τον είχε για σωματοφύλακα· καταλληλότητα - αυτός κάνει για δάσκαλος.
Η ορθότερη σύνταξη της καταχρηστικής πρόθεσης μέχρι είναι με γενική πτώση, όχι με αιτιατική. Λέμε και γράφουμε:

μέχρι της επομένης ημέρας - όχι: μέχρι την επόμενη ημέρα.
ΠΡΟΣΟΧΗ: Η σύνταξη του μέχρι με γενική είναι απαράβατη σε καθιερωμένες λόγιες εκφράσεις. Γράφουμε:

μέχρι τέλους - όχι: μέχρι το τέλος· μέχρι τελικής πτώσεως - όχι: μέχρι την τελική πτώση.

ΩΣ (ΕΩΣ)

Το ώς τονίζεται, όταν επέχει θέση πρόθεσης και συντάσσεται με αιτιατική. Δεν τονίζεται, όταν είναι αναφορικό ή παρομοιαστικό μόριο. Γράφουμε:

θα σε περιμένω ώς τις πέντε· η αναστολή των εχθροπραξιών θα κρατήσει ώς την επόμενη εβδομάδα - αλλά: ως άνθρωπος οφείλω να υπερασπιστώ την τιμή μου.

ΥΠΕΡ-ΚΑΤΑ

Οι λέξεις υπέρ και κατά χρησιμοποιούνται στον δόκιμο νεοελληνικό λόγο και ως επιρρήματα και ως προθέσεις (οπότε συντάσσονται με γενική). Λέμε και γράφουμε:

είστε υπέρ ή κατά· εψήφισε υπέρ· εδήλωσε κατά.
Ως προθέσεις οι λέξεις υπέρ και κατά διατηρούν τη λόγια χρήση τους και συμπαρασύρουν σε λόγια μορφή και τη γενική του ουσιαστικού με την οποία συνάπτονται. Λέμε και γράφουμε:

η στρατιωτική αυτή τακτική αποδείχτηκε υπέρ των αντιπάλων· οι χερσαίες δυνάμεις προχώρησαν κατά των εχθρικών θέσεων· υπέρ πίστεως και πατρίδος· υπέρ βωμών και εστιών· κατά παντός υπευθύνου· εξαπέλυσε μύδρους κατά της κυβερνήσεως.

ΕΝΑΝΤΙΟΝ - ΕΝΑΝΤΙ - ΕΝΑΝΤΙΑ

Στον δόκιμο νεοελληνικό λόγο οι λέξεις εναντίον (κατά) και έναντι (απέναντι) χρησιμοποιούνται ως προθέσεις και συντάσσονται με γενική. Λέμε και γράφουμε:

εναντίον μου, εναντίον των αντιπάλων, εναντίον της κυβερνητικής πολιτικής· έναντι της συνεχιζόμενης οικονομικής κρίσης η κυβέρνηση έπρεπε να πάρει τα κατάλληλα μέτρα· έναντι των υφισταμένων όρων της εξωτερικής μας πολιτικής με την Τουρκία, επιβάλλεται ιδιαίτερη προσοχή.

Η λέξη ενάντια κανονικώς χρησιμοποιείται μόνον ως επίρρημα και σημαίνει αντιθέτως. Λέμε και γράφουμε:

μου μίλησε ενάντια· ψήφισε ενάντια.
ΠΡΟΣΟΧΗ: Δεν συντρέχει λόγος να αντικαθίσταται το εναντίον (με τη σημασία του κατά) από το ενάντια. Λέμε και γράφουμε:

εναντίον της οικονομικής λιτότητας - όχι: ενάντια στην οικονομική λιτότητα.

ΠΡΟΤΟΥ

Το μόριο προτού συντάσσεται με υποτακτική αορίστου, δίχως την παρεμβολή του να. Λέμε και γράφουμε:

προτού μιλήσεις, να σκεφτείς καλά - όχι: προτού να μιλήσεις.

Λιγότερο δόκιμη κρίνεται η αντικατάσταση του προτού + ρήμα από το πριν να + ρήμα. Λέμε και γράφουμε:

έλα να με δεις προτού φύγεις - αντί: έλα να με δεις πριν να φύγεις.

ΣΥΝΤΑΞΗ ΤΟΥ ΠΡΙΝ

Η πρόθεση πριν συντάσσεται στον νεοελληνικό λόγο με από και αιτιατική, όχι με απλή αιτιατική. Λέμε και γράφουμε:

γύρισε πριν από ένα μήνα - όχι: πριν ένα μήνα.

Το επίρρημα πριν (πρωτύτερα) ακολουθεί την επιρρηματικη έκφραση στην οποία αναφέρεται. Λέμε και γράφουμε:

πέντε μήνες πριν, μου υποσχέθηκε πως θα γυρίσει.
Ο σύνδεσμος πριν (προτού) συντάσσεται με απλό ρήμα, όταν δηλώνει γεγονός που έγινε στο παρελθόν ή θα γίνει οπωσδήποτε στο μέλλον. Λέμε και γράφουμε:

πριν φύγει, έκλαψε· πριν καλοκαιριάσει, θα έχω ειδήσεις του.
ΑΡΧΑΙΕΣ ΠΡΟΘΕΣΕΙΣ

Όλες οι αρχαίες προθέσεις (εξαιρούνται κάποιες καταχρηστικές: άχρι, ένεκα κτλ.) είναι οικείες και στον νεοελληνικό λόγο, καθώς απαντούν σε αναρίθμητες σύνθετες λέξεις κοινής χρήσης.

Εισβάλλω, έννοια, εξασφαλίζω, εκπομπή, προτείνω, προσβολή, ανατρέφω, διαταγή, καταδικάζω, μετακίνηση, παρατάσσω, αντίπαλος, αμφιρρέπω, επιστήμη, περιέχω, αποβάθρα, υποτιμώ, υπέροχος.

ΠΡΟΣΟΧΗ: Η πρόθεση εξ δεν παίρνει έκθλιψη, προφανώς επειδή δεν έχει εκπέσει κανένα τελικό φωνήεν.

Οι κυριότερες αρχαίες προθέσεις επιβίωσαν στον νεοελληνικό λόγο αναλλοίωτες και στη σύνταξη τους με πλάγια πτώση. Αυτού του τύπου τα εμπρόθετα είτε έχουν αφομοιωθεί από τον νεοελληνικό λόγο είτε πέρασαν (στην καθημερινή ομιλία, στην ειδική ορολογία της δημόσιας ζωής και στην επιστημονική έκφραση) με τη μορφή απολιθωμένων λεκτικών σχημάτων. Λέμε και γράφουμε:

προς θεού, μετά χαράς - αλλά και: ανά ώρα, διά βοής, υπό παρακολούθηση, υπό επιτήρηση, περί Ποιητικής, διά της τεθλασμένης, υπό την έννοια κτλ.

Αρχαιόμορφα εμπρόθετα αποδεικνύονται πολλές φορές αναντικατάστατα στον ελληνικό λόγο, όταν εξασφαλίζουν την απαιτούμενη οικονομία και την τυπική διατύπωση· την ειρωνεία, την αδρότητα, την κομψότητα της έκφρασης- τη διάκριση προφορικού και γραπτού λόγου. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η χρήση των αρχαιόμορφων εμπρόθετων είναι θεμιτή, στον βαθμό που δεν αλλοιώνει την υφή του νεοελληνικού λόγου. Λέμε και γράφουμε:

του ευχήθηκα εις ανώτερα και έφυγα· εν ονόματι του νόμου σε συλλαμβάνω- προ μηνός έγινε στον Ειρηνικό νέα πυρηνική δοκιμή· πέθανε ταξιδεύοντας προς Θεσσαλονίκη· ένα συν ένα κάνουν δύο- έγινε γνωστός ανά την υφήλιο· η επίθεση κατά των Τούρκων· κατά κανόνα δεν αντιδρά στις προκλήσεις- παρά τους όρους της συνθήκης οι Αμφιπολίτες θέλησαν να κρατήσουν την αυτονομία τους· αντ’ αυτού επέτυχε να καταδικαστεί ερήμην-ε:
Καποδίστρια καταργήθηκε η αυτοδιοίκηση- η πραγματεία περί εξουσίας διαβάστηκε πολ το 5230 από κτίσεως κόσμου- ζούσε υπό παρακολούθηση· υπήρξε υπέρ το δέον σοβαρό:

ΠΡΟΣΟΧΗ: Στα εμπρόθετα αυτής της κατηγορίας το ουσιαστικό που παρακολουθεί την πρόθεση προσαρμόζεται κατά κανόνα στο νεοελληνικό κλιτικό και τονικό σύστημα. Λέμε και γράφουμε:

κατά την παράδοση της πόλης· παρά φύση· υπό έλεγχο· υπό συζήτηση· ανά τους αιώνες· κατά τύχη· κατ’ εξαίρεση· κατ’ αντιμωλία· παρά πάσα προσδοκία.
Το ουσιαστικό διατηρεί την αρχαία κλίση του και τον τόνο του αμετάθετο, μόνον όπου η εμπρόθετη έκφραση λογίζεται ως άκλιτο μονολεκτικό ή περιφραστικό επίρρημα. Λέμε και γράφουμε:

εντούτοις, κατευθείαν, κατεξοχήν, εις υγείαν, παρά πόδας, υπ’ αριθμόν, διά θαλάσσης, εξ αποστάσεως, υπό τας διαταγάς του, διά πυρός και σιδήρου, δι’ ανατάσεως χειρών, εξ όλης καρδίας.
Παραδείγματα με αρχαιόμορφα εμπρόθετα, κοινόχρηστα ή απολιθωμένα:

εις: εις πολλά έτη, εις βάρος μου, εις επήκοον, εις το διηνεκές, εις τον τύπον των ήλων.

εν: εν μέρει, εν όλω, εν σχέσει, εν γένει, ενόψει, εν συνεχεία, εν είδει, εν πάση περιπτώσει, εν αποστρατεία, εν στάσει, εν εναντία περιπτώσει, εν πρώτοις, εν αντιθέσει, ο εν λόγω.

εξ (εκ): εξάλλου, εξαρχής, εξίσου, εξάπαντος, εξανάγκης, εκ του προχείρου, εκ του φυσικού, εκ Θεού, εξ αίματος, εξ ουρανού, εξ αδιαιρέτου, εκ περιτροπής, εκ περισσού, εκ των προτέρων, εκ των υστέρων, εκ πρώτης όψεως.

προ: προπάντων, προπαντός, προ ολίγου, προ μηνός, προ εβδομάδος, προ έτους,-προ του κινδύνου, προ καιρού, προ του φαγητού.
προς: προσώρας, προς νερού του, προς το βουνό, προς τα ξημερώματα, προς το άγνωστο, προς τα ύψη, προς τα μέσα, προς τα έξω, προς Λάρισα, αναλόγως προς την ηλικία του, ίσος προς ίσο, ένας προς ένα, ως προς αυτό, προς όφελος του, προς βλάβη του, προς το συμφέρον του, προς το παρόν, η αγάπη προς την πατρίδα, ο σεβασμός προς τους ηλικιωμένους, προς τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας.

συν: δέκα συν δέκα, συνδυό-συντρείς, αυτός έχει τα συν και τα πλην του, συν Αθηνά και χείρα κίνει.

ανά: ανά τον κόσμο, ανά τους αιώνες, ανά πάσα στιγμή.

διά: διά βίου, διαμέσου, διαμιάς, διά δέκα, διά ξηράς, διά θαλάσσης.

κατά: καταγής, κατά μέρος, καταπού, καταπώς, κατά το ποτάμι, κατά τον Νότο, κατά τα χαράματα, κατά λάθος, κατά τύχη, κατά τάξεις, κατά στίχο, κατ’ αντιπαράσταση, κατά πρόσωπο, κατά τα έργα τους.

μετά: μετά βίας, μετά φόβου, μετά μουσικής, μετά φανών και λαμπάδων.

παρά: παρά λίγο, παρά τρίχα, παρά τέταρτο, παρ’ όλα αυτά, παρά ταύτα, παρά τον κανόνα.

αντί: άλλα αντικείμενο· άλλων, αντί της καθιερωμένης σύνταξης.

επί: επιτόπου, επιτέλους, επί μέρους, επί δημοκρατίας, επί Θεοτόκη, επί δύο, επί τάπητος, επί τη βάσει, επί τετρακόσια χρόνια.

περί: περί τίνος πρόκειται, περί διαγραμμάτων, περί ανέμων και υδάτων, περί Ρητορικής, περί συλλογικής εργασίας, περί αρχής.

από: απαρχής, απεναντίας, απευθείας, αφότου, αφ’ υψηλού, από γεννησιμιού του, από καρδιάς, από καταβολής κόσμου, αφενός, αφετέρου.

υπό: υπόψη, υπό τον ήλιο, υπό δοκιμασία, υπό έλεγχο, υπό κράτηση, υπό τας διαταγάς, υπό μορφή.

υπέρ: υπέρ τρίτου, υπέρ πατρίδος, υπέρ ανεξαρτησίας, έχει πολλά υπέρ αυτού, υπέρ βωμών και εστιών.

μέχρι: μέχρι τέλους, μέχρι θανάτου, μέχρι αναισθησίας, μέχρι αηδίας.

άνευ: υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου.

πλην: δέκα πλην δέκα, πλην Λακεδαιμονίων.

ΠΡΟΣΟΧΗ: Συχνά, εκ παραλλήλου προς το αρχαιόμορφο εμπρόθετο, υπάρχει και αντίστοιχος δημοτικός τύπος· στην περίπτωση αυτή η χρήση του ενός ή του άλλου τρόπον εξαρτάται κάθε φορά από τα συμφραζόμενα, γενικότερα από το είδος και το ύφος του λόγου. Λέμε και γράφουμε:

τον συμπάθησε με την πρώτη ματιά - αλλά: εκ πρώτης όψεως ίσως φαίνεται το θέμα ανώδυνο· πριν από ένα χρόνο, τέτοιον καιρό ήμουν άρρωστος - αλλά: πέθανε προ έτους από καρδιακή προσβολή· βρίσκεται σε απομόνωση - αλλά: τελεί υπό κράτηση· «Στον καιρό του Βουλγαροκτόνου» - αλλά: επί Μεταξά η Βουλή έμεινε κλειστή.

ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΑ ΣΕ -ΩΣ
Στον νεοελληνικό λόγο επικρατούν συνήθως επιρρήματα με κατάληξη σε -α.
Λέμε και γράφουμε:

πέρασα καλά· είμαι άσχημα· έφτασε αργά· καλά και άγια· πέθανε ανώδυνα· κύλησε το βράδυ ευχάριστα· και βέβαια δεν έχεις δίκαιο· μίλησε απλά.Παρά ταύτα διατηρούν στον νεοελληνικό λόγο ορισμένα επιρρήματα την αρχαιόμορφη κατάληξη τους σε -ως σε τυπικές εκφράσεις και εκεί όπου ενδέχεται να δημιουργηθεί παρεξήγηση ότι πρόκειται για επίθετο και όχι για επίρρημα. Λέμε και γράφουμε:

πήρε το πτυχίο του με λίαν καλώς· καλώς ή κακώς, έτσι έχει το πράγμα· υπολόγισε τη στάθμη του ύδατος επακριβώς· ισχύει ό,τι είπα προηγουμένως - ποτέ: ό,τι είπα προηγούμενα· ενδεχομένως θα αργήσω απόψε - ποτέ: ενδεχόμενα θα αργήσω απόψε· το επικινδύνως ζην - ποτέ: το επικίνδυνα ζην τα είπε βεβαίως καλά, αλλά με ενοχλητική εμπάθεια-ανάλογα με τις συνήθειες του - αλλά: αναλόγως προς τον πληθυσμό της χώρας.

Ορισμένες φορές, αναλόγως προς την κατάληξη του επιρρήματος, διαφοροποιείται και η σημασία του. Λέμε και γράφουμε:

τα πούλησε ακριβά - αλλά: υπολογίζω το εισόδημα μου ακριβώς (ή με ακρίβεια)· μιλώ απλά – αλλά: απλώς και μόνον δεν ήμουν σε καλή διάθεση .

ΠΑΝΤΑ - ΠΑΝΤΟΤΕ

Το πάντα δηλώνει χρονική συνέχεια. Λέμε και γράφουμε:

ήταν πάντα καλός (σε όλη του τη ζωή, χωρίς διακοπή)· πάντα τον εκτιμούσε (σε όλη τη διάρκεια της γνωριμίας τους)· τον θεωρούσε πάντα σοβαρό άνθρωπο.

Το πάντοτε δηλώνει επανάληψη, Λέμε και γράφουμε:

κρατούσε πάντοτε στάση γενναία· παντού και πάντοτε.
ΕΠΑΝΩ - ΠΑΝΩ

- Όταν το επάνω χρησιμοποιείται ως τοπικό επίρρημα, αντικαθίσταται και με το πάνω. Λέμε και γράφουμε:

επάνω στο τραπέζι - αλλά και: πάνω στο τραπέζι.

- Όταν το πάνω δηλώνει αναφορά, χρόνο, ποσό, δεν αντικαθίσταται με το επάνω. Λέμε και γράφουμε:

δούλεψε πάνω από τρεις ώρες (ποτέ: δούλεψε επάνω από τρεις ώρες)· πάνω-κάτω (ποτέ: επάνω-κάτω).
ΠΡΟΣΟΧΗ: Σε πολλές περιπτώσεις η χρήση του πάνω είναι περιττή: κάθισε στην καρέκλα - όχι: επάνω στην καρέκλα.

Περισσότερα φιλολογικά θέματα εδώ.