Πάθη φωνημάτων
Συχνά, κατά τους συνδυασμούς των φωνημάτων, προκαλούνται διαφοροποιήσεις στους φθόγγους που πραγματώνουν τα φωνήματα, οι οποίες επηρεάζουν τη φωνολογική δομή είτε των μορφημάτων είτε και των λέξεων που έρχονται σε επαφή στον λόγο. Πρόκειται για φωνολογικά φαινόμενα, τα οποία ονομάζονται πάθη φωνημάτων. Διακρίνονται σε πάθη φωνηέντων και πάθη συμφώνων.
Πάθη φωνηέντων
Πρόκειται για φωνολογικές διαφοροποιήσεις φωνηέντων που επηρεάζουν και τη μορφολογική δομή των λέξεων. Με τις διαφοροποιήσεις αυτές αποφεύγεται συνήθως η χασμωδία, δηλαδή η ακολουθία δύο ή περισσότερων φωνηέντων. Τα πάθη των φωνηέντων είναι:
α) Η συνίζηση: η συμπροφορά δύο φωνηέντων σε ένα, π.χ. δύο → δυο, εννέα → εννιά.
β) Η συναίρεση: η ένωση δύο γειτονικών φωνηέντων σε ένα, π.χ. μιλάει → μιλά. Όταν τα φωνήεντα που έρχονται σε επαφή είναι ίδια, επικρατεί το ένα από τα δύο, ενώ, όταν είναι διαφορετικά, επικρατεί συνήθως το ισχυρότερο. Η σειρά ισχύος μεταξύ των πέντε φωνηέντων της νέας ελληνικής είναι η εξής [με το α το πιο ισχυρό και το ι (η, υ, ει, οι) το λιγότερο ισχυρό]: α, ο (ω), ου, ε (αι), ι (η, υ, ει, οι), π.χ. Θεοδώρα → Θοδώρα. Η συναίρεση στη νέα ελληνική δεν έχει τον συστηματικό χαρακτήρα που είχε στην αρχαία ελληνική.
γ) Η έκθλιψη: η αποβολή του τελικού φωνήεντος μιας λέξης, όταν η επόμενη αρχίζει από φωνήεν, π.χ. με άλλους → μ' άλλους. Την έκθλιψη τη συναντάμε συνήθως στον προφορικό λόγο και σε γραπτά κείμενα που έχουν στοιχεία προφορικότητας. Στη θέση π.χ. από όλους → απ' όλους. Οι πιο συνηθισμένες λέξεις που παθαίνουν έκθλιψη είναι τα άρθρα το, του, τα, τα μόρια θα, να, οι αντωνυμίες με, σε, το, τα και οι προθέσεις από, με, σε, για.
δ) Η αφαίρεση: η αποβολή του αρχικού φωνήεντος μιας λέξης, όταν η προηγούμενη τελειώνει σε φωνήεν. Στη θέση του γράμματος που αφαιρείται μπαίνει απόστροφος, π.χ. θα έρθει → θα 'ρθει.
ε) Η συγκοπή: η αποβολή ενός φωνήεντος ανάμεσα σε δύο σύμφωνα, π.χ. σιτάρι → στάρι.
στ) Η αποκοπή: η αποβολή του τελικού φωνήεντος μιας λέξης, όταν η επόμενη αρχίζει από σύμφωνο, π.χ. από την Αθήνα → απ' την Αθήνα.
ζ) Οι διαφοροποιήσεις των αρχικών φωνηέντων των λέξεων:
Η αποβολή, όταν χάνεται το αρχικό φωνήεν, π.χ. ημέρα → μέρα.
Η πρόταξη, όταν προστίθεται ένα φωνήεν στην αρχή της λέξης, π.χ. βδέλλα → αβδέλλα.
Η αλλαγή, όταν αλλάζει το αρχικό φωνήεν μιας λέξης, π.χ. εγγόνι → αγγόνι.
Η πρόταξη και η αλλαγή αποτελούν φαινόμενα που συναντάμε κυρίως στον ποιητικό λόγο και σε διαλέκτους της νέας ελληνικής.
Πάθη συμφώνων
Πρόκειται για φωνολογικές διαφοροποιήσεις συμφώνων που επηρεάζουν και τη μορφολογική δομή των λέξεων. Τα πάθη των συμφώνων είναι:
α) Η αποβολή (ή ανάπτυξη): η απώλεια (ή προσθήκη) του γ ανάμεσα σε δύο φωνήεντα, π.χ. έκαιγα και έκαια, αγέρας και αέρας.
β) Η αφομοίωση ως προς το σημείο άρθρωσης: η προσαρμογή του ρινικού συμφώνου στο σημείο άρθρωσης του συμφώνου που το ακολουθεί. Το φαινόμενο παρατηρείται σε κανονικό και γρήγορο ρυθμό ομιλίας ανάμεσα σε λέξεις που γειτονεύουν στον λόγο και συνδέονται συντακτικά στενά μεταξύ τους, καθώς και στο σημείο επαφής δύο λέξεων που συντίθενται σε μία, π.χ. τον μπαμπά (το ν του άρθρου αφομοιώνεται από το μπ που ακολουθεί), τον γκρεμό (το ν του άρθρου αφομοιώνεται από το γκ που ακολουθεί).
γ) Η αφομοίωση ως προς την ηχηρότητα: η μετατροπή των κλειστών άηχων π, τ, τσ και κ στα αντίστοιχα κλειστά ηχηρά μπ, ντ, τζ και γκ μετά από ρινικό σύμφωνο, καθώς και η μετατροπή του άηχου τριβόμενου σ σε ηχηρό τριβόμενο ζ πριν από άλλο ηχηρό σύμφωνο, π.χ. στον Πέτρο (το ν του άρθρου στον μετατρέπεται σε μ), της ζωής μου (το τελικό ς της λέξης ζωής μετατρέπεται σε ζ).
Περισσότερα φιλολογικά θέματα εδώ.
