Στις μέρες μας, το άγχος τείνει να αποτελεί τη νόσο που πλήττει μικρούς και μεγάλους. Συχνά χαρακτηρίζουμε αγχώδη τη συμπεριφορά ενός πολύ μικρού παιδιού, ενώ η συνήθης φράση που χρησιμοποιούν οι ενήλικες για το άγχος παιδιών και εφήβων είναι: «Μην έχεις άγχος», «Δε χρειάζεται να έχεις άγχος». Αναμφίβολα, το άγχος κατά την εφηβεία συχνά γίνεται κατακλυσμιαίο για διάφορους λόγους με βασικότερη αιτία τις εξετάσεις, την κρίσιμη αξιολόγηση των εφήβων με τη λήξη της σχολικής χρονιάς. Το άγχος κορυφώνεται κατά την περίοδο των εξετάσεων και ειδικά των πανελλαδικών, οι οποίες θα κρίνουν την μετέπειτα ακαδημαϊκή πορεία των εφήβων. Συχνά υποστηρίζεται ότι το λίγο άγχος είναι κάτι καλό και αυτό ισχύει. Το ελεγχόμενο άγχος είναι απολύτως λειτουργικό για όλους τους ανθρώπους και για όλες τις ηλικίες, αφού μας θέτει σε εγρήγορση και μας καθιστά μάχιμους. Το ελεγχόμενο άγχος βοηθά τους εφήβους να εστιάσουν στο στόχο τους και αποδώσουν το μέγιστο δυνατό στις εξετάσεις. Τι γίνεται όμως με το άγχος που ξεφεύγει από τον έλεγχο; Αναφερόμαστε στο κατακλυσμιαίο, στο καταστροφικό άγχος, που θέτει τον οργανισμό σε τόσο έντονη κατάσταση συναγερμού που παραλύει, άρα δεν μπορεί να εστιάσει στο στόχο και να αποδώσει. Συχνά το άγχος προϋπάρχει της περιόδου των εξετάσεων και φτάνει στο απόγειό του εκείνη την περίοδο. Άλλες φορές, ενώ κλιμακώνεται κατά τη διάρκεια όλης της χρονιάς, την περίοδο των εξετάσεων αποκτά μια πιο λειτουργική διάσταση. Είναι επίσης πιθανό το άγχος των εφήβων να υπάρχει όλη τη σχολική χρονιά, αλλά να μη γίνεται εμφανές, παρά μόνο την περίοδο των εξετάσεων. Είναι γεγονός ότι υπάρχουν πολλές διαβαθμίσεις άγχους και πολλές μορφές με τις οποίες αυτό εκδηλώνεται. Κάθε έφηβος είναι ξεχωριστή προσωπικότητα, όπως και κάθε οικογένεια.
Οι παράγοντες που συμβάλλουν στη διαμόρφωση και την κορύφωση του άγχους σε κάθε έφηβο είναι πολλοί και διαφορετικοί, μεταξύ των οποίων και ο ρόλος που διαδραματίζει το οικογενειακό πλαίσιο. Οι υπέρμετρες προσδοκίες και απαιτήσεις των γονέων και η υπερβολική τους επένδυση στην επίδοση των παιδιών τους αποτελεί βασικό παράγοντα διαμόρφωσης του κατακλυσμιαίου άγχους στους εφήβους. Συχνά οι γονείς βλέπουν το παιδί ως δική τους προέκταση και ως όχημα για την εκπλήρωση των δικών τους ανεκπλήρωτων επιθυμιών και αναγκών. Επιπλέον, οι διακρίσεις των παιδιών τους παρέχουν κάποιου είδους κοινωνικής ανάδειξης και καταξίωσης. Από την άλλη πλευρά, οι γονείς που έχουν άγχος οι ίδιοι, αποτελούν πρότυπο για μίμηση για τα παιδιά τους. Το άγχος είναι ιδιαιτέρως μεταδοτικό και πολύ περισσότερο από τους γονείς προς τα παιδιά. Ωστόσο, υπάρχουν και οι ανεκτικοί-αδιάφοροι γονείς, οι οποίοι, είτε με τη φυσική απουσία τους, λόγω πολύωρης καθημερινής εργασιακής απασχόλησης, είτε με τη συναισθηματική τους απουσία (η οποία συνιστά αδιαφορία) δεν παρέχουν ένα σταθερό πλαίσιο ασφάλειας και προβλεψιμότητας και δεν επιδεικνύουν εμπράκτως τη διαθεσιμότητά τους, είναι πολύ πιθανό να έχουν παιδιά ανήσυχα, αγχώδη και ανασφαλή. Τέλος, οι γονείς με τελειοθηρική τάση - οι οποίοι γι' αυτό και γίνονται ιδιαζόντως επικριτικοί - έχουν παιδιά αγχώδη. Οι τελειομανείς γονείς, συνήθως αποθαρρύνουν τα παιδιά τους αφού δύσκολα μένουν ικανοποιημένοι από αυτά.
Για την αντιμετώπιση του άγχους χρειάζεται πρώτ' απ' όλα οι γονείς να μπορέσουν να διαχειριστούν αποτελεσματικά το δικό τους άγχος, να έχουν ρεαλιστικές απαιτήσεις από τα παιδιά και να επιδεικνύουν άνευ όρων αποδοχή. Χρειάζεται να είναι ψύχραιμοι και σταθεροί. Ήρεμοι και με ενσυναίσθηση, όχι αδιάφοροι. Να είναι καλοί και υπομονετικοί ακροατές, επιδεικνύοντας διαθεσιμότητα. Να αφουγκράζονται τις ανάγκες των παιδιών τους.
Η πιο ανούσια φράση που μπορεί να πει κάποιος είναι: «Μην έχεις άγχος!». Αντ' αυτού, μπορεί να την επαναδιατυπώσει καταφατικά, ως εξής: «Έχεις άγχος. Θα ήθελες να το συζητήσουμε; Όποτε θελήσεις να μιλήσεις, να ξέρεις ότι είμαι εδώ για σένα. Για ό, τι χρειαστείς, είμαι εδώ». Έτσι, ο γονιός δείχνει στο παιδί ότι αποδέχεται το συναίσθημά του και επιδεικνύει διαθεσιμότητα σε συναισθηματικό αλλά και σε πρακτικό επίπεδο. Διαφορετικά, ο έφηβος παίρνει το μήνυμα ότι κακώς αισθάνεται έτσι όπως αισθάνεται και φυσικά, το άγχος του θα διογκωθεί!
Οι εξετάσεις αποτελούν μια δοκιμασία για όλη την οικογένεια. Οι γονείς δυσκολεύονται πολύ να διατηρήσουν την απαραίτητη ψυχραιμία και να κρατήσουν το σωστό συναισθηματικό τόνο. Αν αναλογιστούν ότι οι εξετάσεις αποτελούν μεν μια κρίσιμη δοκιμασία, ένα σταθμό, όχι όμως το τέρμα της διαδρομής, θα μπορέσουν να βάλουν τα πράγματα στη σωστή τους διάσταση, να ιεραρχήσουν εκ νέου τις προτεραιότητές τους και να βοηθήσουν ουσιαστικά τόσο τον εαυτό τους όσο και το παιδί τους.
Βασιλική Παππά, MSc, PhD,
Συμβουλευτική Ψυχολόγος,
Επιστημονικά Υπεύθυνη Σχολών Γονέων.
Περισσότερα θέματα για τις εξετάσεις εδώ.