Τα επιρρήματα στα νέα ελληνικά

ΤΑ ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΑ

Χρήση και μορφή

Είδη (τοπικά, χρονικά, τροπικά κτλ.)

Παραθετικά

Ορισμός - Λειτουργία - Χρήση - Είδη

Τα επιρρήματα είναι άκλιτες λέξεις που προσδιορίζουν κυρίως ρήματα, αλλά και άλλα μέρη του λόγου(επίθετα, ουσιαστικά, αριθμητικά, άλλα επιρρήματα και ολόκληρες φράσεις) και δηλώνουν διάφορες σχέσεις, όπως χρόνο, τόπο, τρόπο κ.ά., π.χ. Πήγε πολύ μακριά. Ήρθε αρκετά νωρίς (το μακριά προσδιορίζει το ρήμα πήγε, ενώ το αρκετά προσδιορίζει το νωρίς). Σε ορισμένες περιπτώσεις τα επιρρήματα λειτουργούν ως κειμενικοί δείκτες (ή προτασιακά επιρρήματα), ως λέξεις δηλαδή που συνδέονται νοηματικά με το σύνολο της πρότασης όπου ανήκουν, π.χ. Φυσικά, με βοήθησε πολύ η γνώμη της Έφης. Ανάλογα με τη σημασία που έχουν διακρίνονται σε πέντε κατηγορίες: α) τοπικά, β) χρονικά, γ) τροπικά, δ)ποσοτικά και ε)βεβαιωτικά, διστακτικά, αρνητικά.

Τα τοπικά επιρρήματα δηλώνουν τόπο. Απαντούν στην ερώτηση πού; Τοπικά επιρρήματα είναι τα: αλλού, αυτού, βόρεια, δίπλα, εδώ, εκεί, εμπρός, εντός, έξω, κάτω, νότια, μέσα, παντού, πάνω, πίσω, πουθενά κ.ά.

Τα χρονικά επιρρήματα δηλώνουν χρόνο. Απαντούν στην ερώτηση πότε; Χρονικά επιρρήματα είναι τα: αμέσως, αργά, αύριο, γρήγορα, διαρκώς, έπειτα, μόλις, πέρυσι, ποτέ, σήμερα, τότε, τώρα, χθες, φέτος κ.ά.

Τα τροπικά επιρρήματα δηλώνουν τρόπο. Απαντούν στην ερώτηση πώς; Τροπικά επιρρήματα είναι τα: αλλιώς, διαρκώς, ειλικρινά / ειλικρινώς, ενστικτωδώς, έτσι, ευθέως, ευχάριστα / ευχαρίστως, καθέτως, καλά / καλώς, κακώς, λιανικώς, μαζί, μάταια, μόνο, πάντως, πλάγια / πλαγίως, σιγά κ.ά.

Τα ποσοτικά επιρρήματα δηλώνουν ποσότητα. Απαντούν στην ερώτηση πόσο; Ποσοτικά επιρρήματα είναι τα: αρκετά, λίγο, ολότελα, περίπου, πολύ, τόσο κ.ά. Τα βεβαιωτικά, διστακτικά και αρνητικά επιρρήματα δηλώνουν αντίστοιχα επιβεβαίωση, δισταγμό και άρνηση. Στην κατηγορία αυτή των επιρρημάτων συγκαταλέγονται τα βεβαιωτικά ναι, βέβαια, μάλιστα, τα διστακτικά ίσως, πιθανόν, άραγε και τα αρνητικά δε(ν), μη(ν), όχι.

Μορφολογία

α. Καταλήξεις

Οι δύο βασικές καταλήξεις των επιρρημάτων που προέρχονται από επίθετα είναι -α και -ως. Πολλά από τα επιρρήματα σχηματίζονται και με τις δύο καταλήξεις. Ένας μικρός αριθμός επιρρημάτων παρουσιάζει άλλες καταλήξεις, π.χ. λίγος → λίγο, πολύς → πολύ.

Κατάληξη σε -α έχουν κατά κανόνα τα επιρρήματα που παράγονται από επίθετα σε -ύς, -ιά, -ύ, -ης, -α,-ικο, π.χ. βαριά (βαρύς), τσαχπίνικα (τσαχπίνικο), μακριά (μακρύς).

Κατάληξη σε -ως έχουν κατά κανόνα τα επιρρήματα που παράγονται από επίθετα σε -ης, -ες και σε -ων,-ουσα, -ον, π.χ. ακριβώς (ακριβής), διαρκώς (διαρκής), προφανώς (προφανής), επειγόντως (επείγων).

Κατάληξη σε -α και σε -ως σχηματίζουν τα επιρρήματα που παράγονται από επίθετα σε -ος, -α, -ο, π.χ. βέβαια και βεβαίως, σπάνια και σπανίως, τελευταία και τελευταίως. Η χρήση του τύπου των επιρρημάτων αυτών προσδιορίζεται από υφολογικά κριτήρια. Ο τύπος σε -α εκφράζει ουδέτερο και οικείο ύφος, π.χ. Λέει πως τον τιμώρησαν άδικα, ενώ ο τύπος σε -ως χρησιμοποιείται σε τυπικό ύφος, π.χ. Θεωρεί ότι διώκεται αδίκως.

Ορισμένες φορές οι τύποι σε -ως και -α διαφοροποιούν το επίρρημα σημασιολογικά. Για παραδείγματα βλ. στον παρακάτω πίνακα.

αμέσως = πολύ γρήγορα, χωρίς καθυστέρηση, π.χ. Θα σου τηλεφωνήσω αμέσως απλώς = μόνο, π.χ. Δεν είπε τίποτε. Απλώς, τον χαιρέτησε ευχαρίστως = με ευχαρίστηση, π.χ. Αν θέλει, ευχαρίστως να έρθει

άμεσα = απευθείας, χωρίς μεσολάβηση, π.χ. Ο κ. Γεωργίου απευθύνεται άμεσα στους υφισταμένους του απλά = με απλό τρόπο, π.χ. Η Μαρία τα λέει απλά και κατανοητά ευχάριστα = με ευχάριστο τρόπο, π.χ. Ο χρόνος μας εδώ περνάει ευχάριστα

β. Τα παραθετικά των επιρρημάτων

Τα επιρρήματα, όπως και τα επίθετα, έχουν τρεις βαθμούς. Οι τρόποι σχηματισμού τους είναι δύο: ο μονολεκτικός και ο περιφραστικός. Κατά τον μονολεκτικό σχηματισμό η μορφή του επιρρήματος και στους τρεις βαθμούς είναι ίδια με τον τύπο του επιθέτου στην ονομαστική πληθυντικού του ουδετέρου του αντίστοιχου βαθμού. Κατά τον περιφραστικό σχηματισμό χρησιμοποιείται για τον σχηματισμό του συγκριτικού βαθμού το πιο + ο τύπος του θετικού βαθμού του επιρρήματος, ενώ για τον υπερθετικό βαθμό το πολύ + ο τύπος του θετικού βαθμού.

ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΥ ΠΑΡΑΘΕΤΙΚΩΝ

Θετικός	Συγκριτικός	Yπερθετικός
καλά	καλύτερα πιο καλά	άριστα πολύ καλά
ψηλά	ψηλότερα πιο ψηλά	— πολύ ψηλά
χαμηλά	χαμηλότερα πιο χαμηλά	χαμηλότατα πολύ χαμηλά
επιεικώς	επιεικέστερα πιο επιεικώς	επιεικέστατα πολύ επιεικώς

Ανώμαλα παραθετικά

Θετικός	Συγκριτικός	Yπερθετικός
μπροστά	μπροστύτερα/πιο μπροστά	πολύ μπροστά
νωρίς	νωρίτερα/πιο νωρίς	πολύ νωρίς
πρώτα	πρωτύτερα	πρώτιστα/πρωτίστως
ύστερα	υστερότερα/πιο ύστερα	—
λίγο	λιγότερο/πιο λίγο	ελάχιστα
πολύ	περισσότερο/πιο πολύ	το πιο πολύ

Παρατηρώ και... καταλαβαίνω...

Η διαφορά στη μορφολογία ορισμένων επιρρημάτων διαφοροποιεί και τη σημασία τους μέσα στον λόγο. Αυτή η μορφολογική διαφορά βρίσκεται πάντα στην κατάληξη, η οποία μπορεί να είναι -ως ή -α. Παρατηρήστε τις παρακάτω εκφράσεις, που περιέχουν και τους δύο μορφολογικούς τύπους.

1. Ο Ηρακλής περνούσε τις μέρες του ευχάριστα στην εξοχή. Γι' αυτό έκανε ευχαρίστως ό,τι του ζητούσαν οι γονείς του.
2. Η Καίτη ήταν τελείως συνεπής στις υποχρεώσεις της και γι' αυτό τα πήγαινε τέλεια με τους προϊσταμένους της.
3. Ο κύριος Φιλίδης μιλούσε απλά και αργά και όλοι τον καταλάβαιναν. Απλώς, όταν δίδασκε σε μεγάλα ακροατήρια, δεν ακουγόταν.
4. Αγαπητή Ζωή, καλώς όρισες στο νησί μας. Σου ευχόμαστε να περάσεις καλά και ευχάριστα.

Στη φράση (1) το ευχάριστα σημαίνει πολύ καλά, ενώ το ευχαρίστως σημαίνει με ευχαρίστηση, πρόθυμα, στη φράση (2) το τελείως σημαίνει εντελώς, ενώ το τέλεια σημαίνει πολύ καλά, αρμονικά, στη φράση (3) το απλά σημαίνει με απλό τρόπο, ενώ το απλώς σημαίνει μόνο και στη φράση (4) το καλώς αποτελεί μέρος ευχής, ενώ το καλά δηλώνει τον τρόπο.

Περισσότερα φιλολογικά θέματα εδώ.