Περιεχόμενα
1. Κανόνες μονοτονικού συστήματος
2. Συλλαβισμός
3. Γράφονται με μια λέξη
4. Το τελικό -ν
5. Ξενικές λέξεις
6. Ουσιαστικά
7. Επίθετα
8. Παραθετικά
9. Μετοχές
10. Ρήματα
11. Ορθογραφία συγκεκριμένων λέξεων
12. Σωστό - λάθος: Σωστή και λανθασμένη χρήση των λέξεων
Ανάπτυξη
1. ΚΑΝΟΝΕΣ ΜΟΝΟΤΟΝΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ (ΕΠΙΛΟΓΗ)
α. Δεν παίρνουν τόνο οι μονοσύλλαβες λέξεις
i) Παίρνουν τόνο οι λέξεις που παρουσιάζονται μονοσύλλαβες ύστερα από έκθλιψη ή αποκοπή
π.χ. είν’ ανάγκη, κοψ’ το
ii) Θεωρούνται μονοσύλλαβοι και δεν παίρνουν τόνο, οι συνιζημένοι τύποι (συνεκφορά δυο φωνηέντων σε μια συλλαβή)
π.χ. γεια, μια, για, πια, ποιος - ποια- ποιο.
iii) Προσοχή στις διαφορές:
μια ¹ μία, δυο ¹ δύο, ποιον ¹ (το) ποιόν, το βιος ¹ ο βίος
β. Εξαιρούνται και παίρνουν τόνο
i) ο διαζευκτικός σύνδεσμος ‘‘ή’’ π.χ. Ο Γιώργος ή ο Νίκος
ii) Τα ερωτηματικά ‘‘πού’’ και ‘‘πώς’’ (είτε βρίσκονται σε ευθεία είτε σε πλάγια ερώτηση) π.χ. Υπάρχει άγνοια για το πώς θα γίνει
* Το αναφορικό ‘‘που’’ και ο ειδικός σύνδεσμος ‘‘πως’’ δεν παίρνουν τόνο
π.χ. Οι άνθρωποι που συνηθίζουν να καταστρέφουν..., Λέγεται πως ο άνθρωπος...
2. ΣΥΛΛΑΒΙΣΜΟΣ
α. Ένα σύμφωνο ανάμεσα σε δυο φωνήεντα συλλαβίζεται με το δεύτερο φωνήεν π.χ. υ-πε-ρο-χή, α-νά-με-σα
β. Δυο σύμφωνα ανάμεσα σε δυο φωνήεντα συλλαβίζονται με το δεύτερο φωνήεν, εφόσον αρχίζει απ’ αυτά ελληνική λέξη π.χ. έ-θνος (θνητός), α-φθο-νί-α (φθόνος).
Αλλιώς χωρίζονται με το προηγούμενο και το επόμενο φωνήεν π.χ. περ-πα-τώ, άλ-λος, ά-νοι-γ-μα.
γ. Τρία ή περισσότερα σύμφωνα ανάμεσα σε δυο φωνήεντα, συλλαβίζονται με το ακόλουθο φωνήεν, εφόσον αρχίζει ελληνική λέξη από τα δυο πρώτα π.χ. αι-σχρός (σχέδιο). Αλλιώς χωρίζονται και το πρώτο πάει με το προηγούμενο, ενώ τα άλλα με το επόμενο φωνήεν π.χ. άν-θρω-πος, εκ-στρα-τεί-α
δ. Τα δίψηφα, μπ,ντ,γκ δε χωρίζονται στο συλλαβισμό π.χ. α-μπέ-λι, α-ντι-νο-μί-α
ε. Τα δίψηφα φωνήεντα (ου, αι,ει,οι,υι), οι δίφθογγοι και οι καταχρηστικοί δίφθογγοι (αϊ, αη,οϊ, οη, ια, υα, κ.λπ.) καθώς και τα αυ, ευ λογαριάζονται ως ένα φωνήεν κατά το συλλαβισμό π.χ. α-ναί-τι-ος, ά-πια-στος, Ευ-ρώ-πη
στ. Οι σύνθετες λέξεις ακολουθούν τους ίδιους κανόνες στο συλλαβισμό π.χ. εί-σο-δος, πρό-κλη-ση
3. ΓΡΑΦΟΝΤΑΙ ΜΕ ΜΙΑ ΛΕΞΗ
α. Τα αριθμητικά: από το 13 έως το 19
β. Οι αντωνυμίες: καθένας - καθεμιά - καθένα - καθετί - κατιτί - οποιοσδήποτε - οσοσδήποτε - οτιδήποτε
γ. Το ουσιαστικό τα «καθέκαστα»
δ. Τα άκλιτα: απαρχής, απεναντίας, απευθείας, αφότου, αφού, δηλαδή, διαμιάς, ειδάλλως, ειδεμή, ενόσω, εντάξει, ενώ, εξαιτίας, εξάλλου, εξαρχής, εξίσου, επικεφαλής, επιτέλους, καθ(ε)αυτό, καθεξής, [καλημέρα, καλησπέρα, καληνύχτα, καληώρα] καταγής, κατευθείαν, κιόλας, μεμιάς, μολονότι, ολημέρα, οληνύχτα, ολωσδιόλου, οπουδήποτε, οπωσδήποτε, προπάντων, υπόψη, ωστόσο, παρόλο.
ε. Τα εμπρόθετα «αφενός» και «αφετέρου» (όπου δε γίνεται να αντικατασταθούν).
4. ΤΟ ΤΕΛΙΚΟ -ν
α. Το τελικό -ν φυλάγεται στις ακόλουθες λέξεις, εφόσον η επόμενη λέξη αρχίζει από φωνήεν ή κ, π, τ, μπ, ντ, γκ, τσ, τζ, ξ, ψ:
i) Στο άρθρο «τον, την»
ii) Στο αριθμητικό και στο αόριστο άρθρο «έναν»
iii) Στην αντωνυμία «την»
iv) Στις αρνήσεις «δεν, μην»
β. Χάνεται όταν ακολουθεί μετά από τις παραπάνω λέξεις, σύμφωνο εξακολουθητικό (σε όλες τις άλλες περιπτώσεις).
5. ΞΕΝΙΚΕΣ ΛΕΞΕΙΣ
α. Οι λέξεις που μπήκανε στη γλώσσα μας, στα νεότερα χρόνια, γράφονται με την απλούστερη μορφή: βίντεο, τρένο, τερακότα, Ρουσό, Ρωσία, κ.α.
β. Για πολλές από αυτές, υπάρχει μια άλλη - εξίσου αποδεκτή - γραφή, που προσπάθησε να μεταφέρει στην Ελληνική τα γράμματα των αντίστοιχων ξενικών π.χ. τραίνο, Ρουσσώ, μοτοσυκλέττα, σωβινισμός κ.λπ.
6. ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ
α. Έννοιες σε -εια, -οια, -ια
i) Γράφονται με -εια οι λέξεις που προέρχονται από ρήματα σε -εύω π.χ. γιατρειά < γιατρεύω, δουλειά < δουλεύω, αλαζονεία < αλαζονεύομαι
ii) Γράφονται με -εια οι προπαροξύτονες λέξεις π.χ. αλήθεια, συνήθεια, αναίδεια
iii) Γράφονται με -οια οι λέξεις που έχουν ως β΄ συνθετικό τις λέξεις νους, βους, πνέω, ρέω, πλέω.
π.χ. άνοια, παράνοια, Εύβοια, άπνοια, απόρροια, άπλοια.
iv) Γράφονται με -ία τα παροξύτονα θηλυκά π.χ. λειτουργία, ανοησία
ν) Γράφονται με -ια όσα έχουν κατάληξη με καταχρηστικό δίφθογγο π.χ. αρρώστια, περηφάνια.
νι) [Γράφεται με -ιά το θηλυκό επιθέτων σε -ύς, -ιά, -ύ π.χ. βαθύς, βαθιά, βαθύ]
β. Θηλυκά ουσιαστικά σε -ος
i) Τα θηλυκά σε -ος μένουν αρχαιόκλιτα π.χ. η μέθοδος, οι μέθοδοι
ii) Στην αιτιατική αποβάλλουν το τελικό -ν.
iii) Κλίνονται ως εξής:
η μέθοδος οι μέθοδοι
της μεθόδου των μεθόδων
την μέθοδο τις μεθόδους
(ω) μέθοδος (ω) μέθοδοι
7. ΕΠΙΘΕΤΑ
α) Το επίθετο πολύς - πολλή - πολύ και το επίρρημα πολύ
i) Το πολύς είναι επίθετο, όταν προσδιορίζει ουσιαστικό· τότε ακολουθεί το ουσιαστικό στο γένος, στην πτώση και στον αριθμό.
π.χ. με πολλή αγάπη, ο πολύς κόσμος
ii) Το πολύ είναι επίρρημα, όταν προσδιορίζει επίθετο.
Τότε λειτουργεί ποσοτικά και γράφεται με ένα λάμδα και ύψιλον.
π.χ. πολύ περισσότερο υλικό, πολύ καλός
β) Τα τρικατάληκτα επίθετα σε -ης -ης -ες κλίνονται ως εξής:
ο, η συνεχής, πλήρης το συνεχές, πλήρες
του, της συνεχούς, πλήρους του συνεχούς, πλήρους
το(ν), τη(ν) συνεχή, πλήρη το συνεχές, πλήρες
(ω) συνεχή, πλήρη (ω) συνεχές, πλήρες
οι συνεχείς, πλήρεις τα συνεχή, πλήρη
των συνεχών, πλήρων των συνεχών, πλήρων
τους συνεχείς, πλήρεις τα συνεχή, πλήρη
(ω) συνεχείς, πλήρεις (ω) συνεχή, πλήρη
8. ΠΑΡΑΘΕΤΙΚΑ
α) Έχουν παραθετικά σε -ότερος -ότατος (με όμικρον στην προπαραλήγουσα), όσα επίθετα έχουν κατάληξη σε -ος
π.χ. ωραίος - ωραιότερος - ωραιότατος
τίμιος - τιμιότερος - τιμιότατος
Εξαιρούνται όσα προέρχονται από τοπικά επιρρήματα.
Σε -ω π.χ. (άνω) - ανώτερος - ανώτατος
(κάτω) - κατώτερος - κατώτατος
[επίθετα σε -ος: είναι όσα έχουν παραγωγικές καταλήξεις
σε -ιος, -ικος, -ιμος, -ινος, -υρος, -αρος, -αιος, -ειος, -ηρος, -ιδερός]
β) Όσα παραθετικά τελειώνουν σε -ύτερος - ύτατος γράφονται με ύψιλον στην προπαραλήγουσα. π.χ. βαθύς - βαθύτερος - βαθύτατος
[Έχουν παραθετικά σε -ύτερος - ύτατος τα αρχαία τριτόκλιτα φωνηεντόκλητα επίθετα, τα οποία κρατούν την ιστορική τους γραφή και σχηματισμό]
Εξαιρείται το: νωρίτερα
γ) Έχουν παραθετικά σε -έστερος - έστατος τα επίθετα σε -ης -ης -ες
π.χ. υγιής - υγιέστερος - υγιέστατος
συνήθης - συνηθέστερος - συνηθέστατος.
9. ΜΕΤΟΧΕΣ
α) Η ενεργητική μετοχή γράφεται με -ώ-όταν τονίζεται και -ο- όταν δεν τονίζεται
Ισχύει δηλαδή: -ώντας ≠ -οντας π.χ. γελώντας ≠ παίζοντας
Εξαιρείται το: «όντας» μτχ του είμαι
β) Το αντίθετο ακριβώς συμβαίνει στην παθητική μτχ που τελειώνει σε -όμενος
Ισχύει δηλαδή: -όμενος ≠ -ωμένος π.χ. διαμαρτυρόμενος ≠ καθηλωμένος
γ) Η παθητική μετοχή σε -μένος είναι κλιτή, έχει 3 γένη και 2 αριθμούς
π.χ. ο νικημένος, η νικημένη, το νικημένο
δ) Η παθητική μετοχή σε -μένος γράφεται με 2μ (μμ) όταν προέρχεται από ρήματα που έχουν χαρακτήρα π, β, φ, (πτ)
π.χ. γραμμένος < γράφω, βαμμένος < βάφω
10. ΡΗΜΑΤΑ
α) Επειδή κάποτε γίνεται σύγχυση ανάμεσα στο -ε και το -αι της κατάληξης, πρέπει να διευκρινιστούν τα εξής:
i) Το β΄ πληθυντικό πρόσωπο (=εσείς) ΟΡΙΣΤ ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗΣ ΦΩΝΗΣ γράφεται με -ε. Π.χ. εσείς παίζετε, γράφετε, σε αντίθεση με το γ΄ ενικό πρόσωπο (=αυτός, αυτή, αυτό κ.λπ.) ΟΡΙΣΤΙΚΗΣ ΠΑΘΗΤΙΚΗΣ ΦΩΝΗΣ που γράφεται με -αι. π.χ. αυτό γράφεται, δηλώνεται
[δένετε ≠ δένεται, δηλώνετε ≠ υποδηλώνεται και πιο απλά: Το υποκείμενο στους πρώτους τύπους είναι «εσείς» ενώ στους δεύτερους είναι ένα γ΄ πρόσωπο («αυτός, εκείνο, τούτο» κ.λπ.)]
Σημείωση: Πάρα πολύ πρακτικά στην έκθεση ιδεών, οι τύποι των ρημάτων που τελειώνουν σε -ται, γράφονται με -αι, και αυτό γιατί η συγγραφή σε β΄ πληθυντικό στην έκθεση ιδεών δεν ενδείκνυται (εκτός και αν επιβάλλεται περιορισμένα από το επικοινωνιακό πλαίσιο).
ii) Η κατάληξη -ο-νται γράφεται πάντοτε με -αι π.χ. δηλώνονται, τίθενται
iii) δεν-ουμε, δηλών-ουμε ≠ δεν-ομαι, δηλών-ομαι
β. Αύξηση
i) Είναι λανθασμένη η άτονη εσωτερική αύξηση των σύνθετων ρημάτων.
Δε γράφουμε «επεδίωκε», «παρεβίασε» αλλά «επιδίωκε», «παραβίασε».
ii) Αρχαϊκή εσωτερική αύξηση παίρνουν στα τρία πρόσωπα του ενικού κάποια συγκεκριμένα ρήματα:
Τα πιο συνηθισμένα είναι:
εκφράζω - εξέφραζα συμβαίνει - συνέβαινε
εγκρίνω - ενέκρινα εμπνέει - ενέπνεε
ενδιαφέρω - ενδιέφερα
γ. Το ρήμα «βάλλω» και τα σύνθετά του:
αμφιβάλλω, αναβάλλω, αποβάλλω, διαβάλλω, εισβάλλω, εκβάλλω, επιβάλλω, καταβάλλω, μεταβάλλω, παραβάλλω, προσβάλλω, συμβάλλω, υποβάλλω
i. γράφονται με 2λ όταν το ρήμα δηλώνει διάρκεια ή επανάληψη
(θέμα ΕΝΕΣΤ, ΠΡΤ, ΜΕΛΛ. ΕΞΑΚΟΛΟΥΘΗΤΙΚΟΥ )
ii. γράφονται με 1λ όταν το ρήμα δηλώνει κάτι το στιγμιαίο
(Θέμα ΑΟΡ, ΜΕΛΛ ΣΤΙΓΜΙΑΙΟΥ, ΠΡΚ, ΥΠΕΡΣ)
-λλ- <===>διάρκεια, επανάληψη, εξακολούθηση
-λ- <===> στιγμιαίος χαρακτήρας ενέργειας
π.χ. Ο ρατσισμός προσβάλλει την ανθρώπινη αξία
Το δικαστήριο του επέβαλε την ποινή του θανάτου
δ. Το ρήμα «άγω» και τα σύνθετά του:
εισάγω, ενάγω, εξάγω, προάγω, προσάγω, συνάγω, ανάγω, διάγω, κατάγω, μετάγω, προάγω, επάγω, υπάγω, απάγω
i) Γράφονται και σχηματίζονται κανονικά (με θέμα -αγ-), όταν δηλώνουν διάρκεια ή επανάληψη (Θέμα ΕΝΕΣΤ=>ΠΡΤ, ΜΕΛΛ ΕΞΑΚ)
ii) Γράφονται και σχηματίζονται με εσωτερικό αναδιπλασιασμό ( -αγαγ-) όταν δηλώνουν κάτι το στιγμιαίο
(Θέμα ΑΟΡ Β΄=>ΜΕΛΛ ΣΤΓΜ, ΠΡΚ, ΥΠΕΡΣ)
-αγ- <===> διάρκεια, επανάληψη, εξακολούθηση
-αγαγ- <===> στιγμιαίος χαρακτήρας ενέργειας
π.χ. εξάγει τα συμπεράσματά του
θα συναγάγει τα συμπεράσματά του
απήγε πολίτες ≠ απήγαγε πολίτες
ε. Τα σύνθετα του ρήματος νο-ώ, νο-ούμαι, με φαινομενικές εξαιρέσεις τα εν-νοώ, εν-νοούμαι, έν -νοια, έν -νους, συν -εν -νοούμαι, εν- νόημα, γράφονται με ένα -ν-:
επινοώ, επινόηση,
κατανοώ, κατανόηση,
παρανοώ, παρανόηση
προνοώ, πρόνοια, προνοητικός
διανοούμαι, διανοούμενος
υπονοώ, υπονοούμενο
στ. Στο δόκιμο γραπτό λόγο δε συνηθίζεται το ευφωνικό -ε στην κατάληξη του γ΄ πληθυντικού π.χ. γράφουν(ε), επιλύουν(ε)
11. ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΑ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΩΝ ΛΕΞΕΩΝ
Γράφονται ως εξής οι ακόλουθες λέξεις:
α. επηρεάζω, επήρεια, επηρεασμός αλλά επιρροή
β. ωφελώ, ωφέλεια, ωφέλημα, ωφέλιμος, ωφελιμιστής, επωφελούμαι, αλλά όφελος, (τα) οφέλη
γ. οφείλω, οφειλή, οφειλέτης αλλά ωφελώ
δ. έλλειψη, ελλειμματικός, ελλειπτικός, αλλά ελλιπής
ε. διακήρυξη, κήρυγμα, διακηρύττω
ς. μήνυμα
ζ. ισορροπία
η. ο, η υγιής, το υγιές
θ. λειτουργία, αρρώστια, έννοια
ι. ελάττωμα, αλαζονεία, δίλημμα, τυραννία
ια. νιώθω όχι νοιώθω
ιβ. νοιάζομαι όχι νιάζομαι
ιγ. βιοτικός όχι βιωτικός
ιδ. να δοθεί όχι να δωθεί
12. ΣΩΣΤΗ ΚΑΙ ΛΑΝΘΑΣΜΕΝΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ
Γράφουμε και λέμε:
ΣΩΣΤΟ ΛΑΘΟΣ
αντεπεξέρχεται όχι ανταπεξέρχεται
τίθενται όχι θέτονται
απογοητεύω όχι απαγοητεύω
απαθανατίζω όχι αποθανατίζω
παρεξηγώ όχι παραξηγώ
παρεξήγηση όχι παραξήγηση
ανενημέρωτος όχι ανημέρωτος
ακατονόμαστος όχι ακατανόμαστος
μεγέθυνση όχι μεγένθυση
μεγεθύνω όχι μεγενθύνω
κοινοτοπία όχι κοινοτυπία
όσον αφορά όχι όσο αναφορά
ανέκαθεν όχι από ανέκαθεν
σύσφιγξη όχι σύσφιξη
συνονθύλευμα όχι συνοθύλευμα
παρεμπιπτόντως όχι παρεπιπτόντως
τελευταία ανάλυση όχι τελική ανάλυση
έχω απαυδήσει ή απηύδησα όχι έχω απηυδήσει
άγχομαι ή κυριεύομαι από άγχος όχι αγχώνομαι
e-keimena.gr, Κ. Καρεμφύλλη, φιλόλογος
Περισσότερα θέματα για την ορθογραφία εδώ.