Αλλάζω - άλλαξα , κουράζω - κούρασα
Ενώ και τα δύο ρήματα έχουν την ίδια κατάληξη στον ενεστώτα (-ζω), σχηματίζουν διαφορετικά τον αόριστο. Ωστόσο, η αλλαγή αυτή δεν είναι τυχαία. Εξηγείται από την αρχαία ελληνική γλώσσα:
Η γραμματική των αρχαίων ελληνικών μάς λέει ότι το "ζ" είναι διπλό σύμφωνο, που προέρχεται όμως από πολλούς συνδυασμούς: σ+δ, δ+j (γιότ, ένα ημίφωνο της αρχαίας, κατάλοιπο ακόμα αρχαιότερης μορφής της γλώσσας, που ακουγόταν όπως ακούγεται σήμερα το ‘ι’ στις λέξεις μια, μοιάζω), αλλά και σε μερικές περιπτώσεις και από το γ+j.
Έτσι, τα οδοντικόληκτα ρήματα (όσα έχουν χαρακτήρα τα γράμματα τ, δ, θ) σχηματίζουν τον αόριστό τους σε -σα: πλάθω – έπλασα. Σε αυτήν την κατηγορία εντάσσονται πολλά ρήματα σε -ίζω. Αυτών των τελευταίων η κλίση δεν παρουσιάζει ιδιαίτερα προβλήματα, σχηματίζουν πάντα αόριστο σε -σα: ελπίζω – έλπισα, σκίζω – έσκισα. Αυτά τα ρήματα σε -ίζω συγχωνεύουν τον οδοντικό χαρακτήρα τους με το πρόσφυμα "j" και έτσι προκύπτει το "ζ" (ελπίδ-j-ω = ελπίζω).
Δημιουργήθηκε έτσι μια κατηγορία ρημάτων σε -ζω με αόριστο σε -σα στην οποία εντάχθηκαν και πάρα πολλά άλλα ρήματα που σχημάτισαν τους χρόνους αναλογικά με τα ρήματα σε -ίζω, -σα. Σε αυτά ο οδοντικός χαρακτήρας δεν είναι εμφανής. Έτσι έχουμε:
ΕΝΕΣΤΩΤΑΣ
(οδοντικόληκτων ρημάτων σε -ζω και των υπόλοιπων ρημάτων που σχηματίζονται αναλογικά) |
ΑΟΡΙΣΤΟΣ
|
εγκωμιάζω
|
εγκωμίασα
|
κουράζω
|
κούρασα
|
γυμνάζω
|
γύμνασα
|
σπουδάζω
|
σπούδασα
|
Από την άλλη, τα ουρανικόληκτα ρήματα (όσα έχουν χαρακτήρα κ, γ, χ) συχνά παίρνουν και αυτά το πρόσφυμα ‘j’ και άλλα το μετέτρεπαν (στα αρχαία) σε ‘ττ’ ή ‘σσ’ (όπως πράττω – έπραξα), ενώ μερικά με χαρακτήρα ‘γ’ το μετέτρεπαν (μαζί με το j) σε ‘ζ’. Στην κατηγορία των ουρανικόληκτων η κατάληξη του αορίστου είναι -ξα:
ΕΝΕΣΤΩΤΑΣ
(ουρανικόληκτων ρημάτων σε -ζω) |
ΑΟΡΙΣΤΟΣ
|
αλλάζω (χαρακτήρας γ, όπως λέμε αλλαγή)
|
άλλαξα
|
σπαράζω (χαρακτήρας γ, όπως σπαραγμός)
|
σπάραξα
|
στενάζω (χαρακτήρας γ, όπως στεναγμός)
|
στέναξα
|
αρπάζω (χαρακτήρας γ, όπως αρπαγή)
|
άρπαξα
|
Συνοψίζοντας : Το ερώτημα αν ο αόριστος ενός ρήματος σε -ζω γίνεται -ξα ή -σα ανάγεται τελικά στο ερώτημα σε ποια από τις κατηγορίες της αρχαίας εντάσσεται το κάθε ρήμα ή αλλιώς σύμφωνα με ποια κατηγορία της νέας ελληνικής κλίνεται, αφού δεν προέρχονται όλες οι νεοελληνικές λέξεις από την αρχαία ελληνική. Για παράδειγμα, το ρήμα γκρινιάζω που σχηματίζει αόριστο γκρίνιαξα δεν ανάγεται σε κάποια από τις προηγούμενες κατηγορίες , καθώς είναι λέξη της μεσαιωνικής ελληνικής, προερχόμενη από την ιταλική, επομένως καμία σχέση δεν έχει με τις κατηγορίες που προαναφέρθηκαν (ουρανικόληκτα, οδοντικόληκτα), οπότε εδώ παρεμβαίνει το γλωσσικό αισθητήριο που μας υποδεικνύει τη σωστή χρήση.
Περισσότερα φιλολογικά θέματα εδώ.