Από τη Ρούλα Βαρτελάτου, Κοινωνιολόγο, Εγκληματολόγο
Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται αυξημένο το φαινόμενο της βίας στο σχολείο.
Η σχολική βία και επιθετικότητα, διεθνώς, ονομάζεται «bullying», που σημαίνει την επικράτηση του δυνατότερου στον ασθενέστερο μέσω της τρομοκρατίας και του εκφοβισμού. Ο όρος αυτός μπορεί να περιγραφεί ως η συστηματική κατάχρηση της εξουσίας και περικλείει πράξεις παραβατικού χαρακτήρα, οι οποίες εκδηλώνονται μεταξύ ανηλίκων και έχουν επαναλαμβανόμενο χαρακτήρα.
Ωστόσο ο ορισμός της σχολικής βίας είναι σχετικός και εξαρτάται από το ισχύον κάθε φορά κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο.
Η σχολική βία εμφανίζεται κυρίως, με τη μορφή του σχολικού εκφοβισμού (bullying), ο οποίος περιλαμβάνει τη λεκτική, τη σωματική, την ψυχολογική, τη σεξουαλική παρενόχληση, καθώς και το βανδαλισμό. Αποτελεί εσκεμμένη πράξη, που αποσκοπεί στην πρόκληση σωματικού ή ψυχικού πόνου και στην υποταγή του θύματος. Ο εκφοβισμός είναι σύνθετο φαινόμενο και μπορεί να αναφέρεται σε σωματική (σπρωξίματα, κλωτσιές, μπουνιές), συναισθηματική, ή λεκτική επίθεση (κοροϊδία, βρισιές, σαρκασμό, χειρονομίες, συκοφαντίες, γελοιοποίηση, απειλές), σεξουαλικό (ανεπιθύμητο άγγιγμα, προσβλητικά μηνύματα, λεκτική παρενόχληση) και ηλεκτρονικό εκφοβισμό (κακόβουλα sms, κλήσεις, e-mail, chat με απειλητικό περιεχόμενο).
Μια νέα μορφή του bullying είναι το Fotobullying και το Cyber bullying. Η σύγχρονη αυτή μορφή βίας και η πλέον επικίνδυνη μεταξύ των μαθητών είναι ο διαδικτυακός εκφοβισμός. Οταν λέμε «διαδικτυακό εκφοβισμό» εννοούμε τη λήψη e-mail, μηνυμάτων μέσω κινητού, video clip και φωτογραφιών ως μια επαναλαμβανόμενη και σκόπιμη εχθρική συμπεριφορά με στόχο να προκληθεί βλάβη σε έναν ή περισσότερα πρόσωπα. Συνέπειές της είναι η διαδικτυακή παρενόχληση, οι υποτιμητικοί χαρακτηρισμοί, οι απειλές για σωματική βία, τα προσβλητικά σχόλια στην ιστοσελίδα κάποιου, καθώς και τα επαναλαμβανόμενα απειλητικά μηνύματα. Περίπου 23.420 παιδιά στην Ευρώπη, ηλικίας 9-16 ετών, πέφτουν θύματα «διαδικτυακού εκφοβισμού» μία φορά την εβδομάδα ή περισσότερο.
Βία στο σχολείο μπορεί να εκδηλωθεί από τη συμπεριφορά των διδασκόντων προς τους μαθητές, από τη συμπεριφορά των μαθητών προς τους διδάσκοντες, τη συμπεριφορά των διδασκόντων μεταξύ τους, τη συμπεριφορά των μαθητών μεταξύ τους και τη συμπεριφορά μεταξύ δασκάλων και διευθυντών ή της διοίκησης του σχολείου. Επίσης συχνά παρουσιάζονται φαινόμενα βανδαλισμών και καταστροφών που προκαλούνται από τους μαθητές σε περιουσία του σχολείου.
Χαρακτηριστικά των θυτών και των θυμάτων
Οι θύτες (bullies όπως έχουν ονομαστεί) θέλουν να αισθάνονται ισχυροί, να επιβεβαιώνουν τη δύναμη τους, γι’ αυτό όταν κακομεταχειρίζονται τους άλλους αισθάνονται ευχαρίστηση και ικανοποίηση. Επίσης δικαιολογούν τις ενέργειες τους με τον ισχυρισμό ότι για αυτές τούς προκάλεσαν τα ίδια τα θύματα. Είναι αντιδραστικοί, αντικοινωνικοί και οποιοδήποτε πρόβλημα αντιμετωπίζουν το διαχειρίζονται με βιαιότητα. Επιπρόσθετα έχουν τη τάση να παραβαίνουν τους σχολικούς κανόνες. Συνήθως είναι άτομα που προέρχονται από οικογένειες όπου παρατηρείται σωματική κακοποίηση και παραμέληση. Είναι άτομα τα οποία χαρακτηρίζονται από ένα υπερτροφικό «εγώ», από αυταρέσκεια, αρχηγική και αυταρχική συμπεριφορά.
Αντίθετα τα θύματα των bullies είναι ήσυχοι, ευαίσθητοι, αγχώδεις και ανασφαλείς μαθητές, που σπάνια αμύνονται ή αντεπιτίθενται σε αυτές τις προσβολές. Στις πλείστες περιπτώσεις είναι πιο αδύναμοι, τόσο σωματικά, όσο και ψυχολογικά, από τους συνομήλικους τους και διακατέχονται από συναισθήματα απόρριψης και καταδίωξης. Χαρακτηρίζονται από κοινωνική αποστροφή και φτωχή ακαδημαϊκή μόρφωση ή είναι μαθητές με ανεπτυγμένη μαθητική κουλτούρα. Συχνά είναι παιδιά με διαφορετική εθνικότητα ή θρησκεία ή παιδιά με αναπηρίες. Το κοινό στοιχείο που χαρακτηρίζει θύτες και θύματα είναι η ανασφάλεια την οποία εκφράζουν με διαφορετικό τρόπο.
Το φαινόμενο αυτό είναι πολύ πιθανόν να δημιουργήσει ένα κλίμα φόβου και ανασφάλειας στο σχολείο, ενώ τα θύματα αλλά και οι θύτες αντιμετωπίζουν δυσκολίες στο να κάνουν φίλους, μαθησιακές δυσκολίες ή αποτυχίες στο σχολείο, αισθάνονται μοναξιά και υιοθετούν προβληματικές συμπεριφορές (βανδαλισμούς, κλοπές, χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών, αποβολές ή διακοπή του σχολείου). Το δυσμενέστερο στοιχείο του bullying φαίνεται ότι είναι το γεγονός ότι οι θύτες διατηρούν αυτή τη συμπεριφορά και μετά την ενηλικίωση τους, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να δημιουργήσουν μια ομαλή κοινωνική ζωή ή να οδηγηθούν στην παραβατικότητα.
Στην Ευρώπη «πρωταθλητές» στην ενδοσχολική βία φαίνεται ότι είναι οι Βρετανοί μαθητές, καθώς το 46% των μαθητών γυμνασίου τη θεωρούν σημαντικό πρόβλημα στην καθημερινότητά τους. Σε έρευνα του 2008, οι μαθητές στην υπόλοιπη Ευρώπη επίσης ανησυχούν για τη βίαιη συμπεριφορά στα σχολεία. Στην Ιταλία αναφέρει την ενδοσχολική βία ως πρόβλημα το 33%, στην Πορτογαλία το 35%, στην Ολλανδία το 16%, στο Βέλγιο το 21%, στη Γερμανία το 29% και στην Ισπανία το 22%
Τον Μάρτιο του 2001 πραγματοποιήθηκε στο Παρίσι, το πρώτο Παγκόσμιο συνέδριο με θέμα τη «Βία στο σχολείο και τις δημόσιες πολιτικές» (School violence and public policies). Στο συνέδριο αυτό αναγνωρίστηκε ως προτεραιότητα η χάραξη πολιτικών, η λήψη αποφάσεων και η ανάγκη για έρευνα και υλοποίηση προγραμμάτων πρόληψης και αντιμετώπισης, αφού μέσα από τις έρευνες, παγκοσμίως, διαφαίνεται ότι η βία στο σχολείο αυξάνει δραματικά. Κυρίως παρατηρείται αύξηση του φόβου και της ανασφάλειας των μαθητών και των εκπαιδευτικών και όχι τόσο των περιστατικών βίας. Το φαινόμενο της βίας στο σχολείο σχετίζεται με κάποιες παραμέτρους όπως είναι το φύλο (πιο υψηλά ποσοστά άσκησης βίας) ή η προέλευση των μαθητών (κοινωνικά αποκλεισμένες ομάδες ή μειονότητες), η χαμηλή επίδοση στα μαθήματα, το οικογενειακό περιβάλλον, ο ρατσισμός, η ξενοφοβία, η αυταρχική εκπαίδευση, το σύστημα εκπαίδευσης κλπ. Οι παράμετροι αυτοί είναι πιθανόν να οδηγήσουν στην εκδήλωση άσκησης βίας στο σχολείο ή σε θυματοποίηση.
Προτεινόμενη βιβλιογραφία:Αρτινοπούλου Β., Βία στο Σχολείο: Έρευνες και Πολιτικές στην Ευρώπη, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2001
Rigby K., Bullying in Schools: and what to do about it, Jessica Kingsley Publishers, London, 1996
Κουρκούτας Η., Η Ψυχολογία του Εφήβου: Θεωρητικά ζητήματα και κλινικές περιπτώσεις, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2001
Δήμου Γ., (1998) Απόκλιση-Στιγματισμός. Αφομοιωτική θεωρητική προσέγγιση των αποκλίσεων στο σχολείο, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα.
Νέστορος Ι. (επιμ.), (1999), Η επιθετικότητα στην οικογένεια, στο σχολείο και στην κοινωνία, Ε΄ Έκδοση, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.
Πετρόπουλος Ν., Παπαστυλιανού Α., (2001), Μορφές επιθετικότητας, βίας και διαμαρτυρίας στο σχολείο (Γενεσιουργοί παράγοντες και επιπτώσεις), Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων-Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Αθήνα.
http://psychografimata.com
Περισσότερα θέματα για τον σχολικό εκφοβισμό εδώ.