Η διάθεση του ρήματος στα αρχαία ελληνικά

Το ρήμα αποτελεί βασικό στοιχείο της πρότασης και δηλώνει ότι το υποκείμενο ενεργεί, παθαίνει ή βρίσκεται σε μια κατάσταση. Η ιδιότητα του ρήματος να δείχνει τι κάνει το υποκείμενο ή τι παθαίνει ή σε ποια κατάσταση βρίσκεται ονομάζεται διάθεση. Οι διαθέσεις του ρήματος είναι τέσσερις: η ενεργητική, η μέση, η παθητική και η ουδέτερη. Έτσι και τα ρήματα, ανάλογα με τη διάθεσή τους, διακρίνονται σε:

➤ Η διάθεση του ρήματος δεν πρέπει να συγχέεται με τη φωνή. Η διάθεση αφορά τη σημασία του ρήματος, ενώ η φωνή τη μορφή του, δηλαδή το σύνολο των τύπων που σχηματίζει το ρήμα, όταν αυτό κλίνεται. Άλλωστε, οι διαθέσεις είναι τέσσερις, ενώ οι φωνές δύο, η ενεργητική φωνή, στην οποία ανήκουν τα ρήματα που στο α΄ ενικό πρόσωπο της οριστικής του ενεστώτα λήγουν σε -ω ή -μι (πείθω, τιμῶ, δίδωμι), και η μέση φωνή, στην οποία ανήκουν τα ρήματα που στο ίδιο πρόσωπο λήγουν σε -μαι (πείθομαι, τιμῶμαι, δίδομαι). Έτσι η διάθεση και η φωνή ενός ρήματος δε συμπίπτουν πάντοτε:
Πείθω ὑμᾶς. [Το ρήμα πείθω είναι ενεργητικής διάθεσης, γιατί δηλώνει τι κάνει το υποκείμενο, και ενεργητικής φωνής, γιατί λήγει
σε -ω.]
Πείθομαι τοῖς νόμοις. [Το ρήμα πείθομαι είναι ενεργητικής διάθεσης, γιατί δηλώνει τι κάνει το υποκείμενο, και μέσης φωνής, γιατί
λήγει σε -μαι.]

A. TA ENEPΓHTIKA ΡΗΜΑΤA

Ενεργητικά ρήματα ή ρήματα ενεργητικής διάθεσης ονομάζονται όσα δηλώνουν ότι το υποκείμενό τους ενεργεί. Διακρίνονται σε:

1. α) Μεταβατικά· σημαίνουν ενέργεια του υποκειμένου η οποία μεταβαίνει σε ένα άλλο πρόσωπο, ζώο ή πράγμα, που αποτελεί το αντικείμενο του ρήματος:
   Ἀγησίλαος τοὺς συμμάχους συνεκάλεσε.
   Οἱ Θηβαῖοι ἔπεμψαν κήρυκας.
   N.E.: Πλένω το αυτοκίνητο.
2. β) Αμετάβατα· σημαίνουν ενέργεια του υποκειμένου η οποία δε μεταβαίνει σε άλλο πρόσωπο, ζώο ή πράγμα. Τα αμετάβατα ρήματα δεν έχουν αντικείμενο:
   Οὔτε γελᾷ οὔτε δακρύει.
   Οἱ πολέμιοι ἔφευγον.
   N.E.: Το παιδί παίζει.

Πολλά ενεργητικά ρήματα, ανάλογα με τα συμφραζόμενα και τη σημασία τους, χρησιμοποιούνται, όπως και στη Ν.Ε., άλλοτε ως μεταβατικά και άλλοτε ως αμετάβατα:

1. α) Ρήματα που αρχικά ήταν μεταβατικά, αλλά χρησιμοποιούνται και ως αμετάβατα:
   

   Ρήμα	Ως μεταβατικό	Ως αμετάβατο
   ἄγω	ἄγω τὴν στρατιὰν (οδηγώ)	ἄγω ἐπὶ τοὺς πολεμίους (βαδίζω εναντίον των εχθρών)
   ἀπαγορεύω	ἀπηγόρευσεν αὐτῷ (απαγόρευσε σ' αυτόν)	ἀπηγόρευσεν ὑπὸ τοῦ δρόμου (κουράστηκε από τον δρόμο)
   βάλλω	ἔβαλλον λίθους (έριχναν πέτρες)	βάλλ' ἐς κόρακας (άντε χάσου!)
   ἔχω	ἔχω χρήματα	εὖ ἔχω (είμαι καλά)
   καταλύω	κατέλυσε τὴν δημοκρατίαν	οὐδαμοῦ κατέλυσε (πουθενά δε στάθμευσε)
   πράττω	πράττω τὰ πολιτικὰ (ασχολούμαι με την πολιτική)	εὖ πράττω (ευτυχώ) – κακῶς πράττω (δυστυχώ)
   τελευτῶ κ.ά.	εὖ ἐτελεύτα τάδε (τα έφερε σε πέρας)	οὕτως ἐτελεύτα (έτσι πέθανε) – ὁ χειμὼν ἐτελεύτα (ο χειμώνας τελείωνε)

   N.E.: • δεν άλλαξα γνώμη – αλλάξανε τα πράγματα
           • το δόντι με πέθανε – πέθανε ξαφνικά
2. β) Ρήματα που αρχικά ήταν αμετάβατα, αλλά χρησιμοποιούνται και ως μεταβατικά:
   

   Ρήμα	Ως αμετάβατο	Ως μεταβατικό
   ἀποδιδράσκω	οὗτοι ἀπέδρασαν (δραπέτευσαν)	ἀπέδρασαν ἡμᾶς (μας ξέφυγαν)
   γελῶ	οὐδεὶς ἐγέλασε	μὴ γελάσῃς μοῖραν (μην περιγελάσεις τη μοίρα)
   μένω	ἐνταῦθα ἔμενον	τὸν ἐλεύθερον μένει (περιμένει)
   πλέω	ἔπλεον ἐπὶ τὴν Κέρκυραν	ἔπλεον τὸν Ἀράβιον κόλπον
   χωρῶ κ.ά.	ἄνω ἐχώρουν (προχωρούσαν προς τα πάνω)	ἐχώρουν τὴν ὁδὸν (βάδιζαν τον δρόμο)

   N.E.: • η πόρτα τρίζει – τρίζει τα δόντια
           • το νερό έβρασε – βράζει τα μακαρόνια

➤ Mερικά ενεργητικά ρήματα μεταβάλλονται από μεταβατικά σε αμετάβατα, και αντίστροφα, όταν συντίθενται με πρόθεση:
βάλλω: ἔβαλλον τοὺς Ἀθηναίους – εἰσέβαλον εἰς τὴν χώραν
βαίνω: μετὰ ῥυθμοῦ βαίνουσι (προχωρούν) – διέβαινον τὸν ποταμὸν
ἵσταμαι: ἐνταῦθα ἵσταντο οἱ πολέμιοι (στέκονταν) – ὑφίστανται τὸν πόνον
N.E.: στέκεται στην πόρτα – μου παραστέκεται

Β. ΤΑ ΜΕΣΑ ΡΗΜΑΤΑ

Μέσα ρήματα ή ρήματα μέσης διάθεσης ονομάζονται αυτά που φανερώνουν ότι το υποκείμενό τους ενεργεί, όμως η ενέργεια αυτή επιστρέφει στο ίδιο το υποκείμενο ή βρίσκεται σε άλλη ιδιαίτερη σχέση με αυτό:
ρήμα ενεργητικό: Tὴν πόλιν παρεσκευάσαμεν καὶ ἐς πόλεμον καὶ ἐς εἰρήνην αὐταρκεστάτην.
ρήμα μέσο:         Aὐτοὶ ὑπὲρ τῆς ἐλευθερίας πολεμεῖν παρεσκευάζοντο.

Τα μέσα ρήματα, ανάλογα με τη σημασία τους, διακρίνονται σε:

1. Μέσα αυτοπαθή ρήματα

Μέσα αυτοπαθή ή ευθέα ονομάζονται τα ρήματα που δηλώνουν ενέργεια του υποκειμένου η οποία επιστρέφει άμεσα σ' αυτό. Iσοδυναμούν με ενεργητικά ρήματα που έχουν αντικείμενο την αιτιατική της αυτοπαθούς αντωνυμίας: γυμνάζομαι = γυμνάζω ἐμαυτόν. Mέσα αυτοπαθή είναι τα ρήματα:

ἀμφιέννυμαι (ντύνομαι)	ἐνδύομαι (ντύνομαι)
ἀνίσταμαι (σηκώνομαι)	λούομαι (λούζομαι)
ἀπέχομαι (κρατιέμαι μακριά)	νίπτομαι
ἀποκρύπτομαι	παρασκευάζομαι (ετοιμάζομαι)
ἀφίσταμαι (απομακρύνομαι)	τάσσομαι (παρατάσσομαι για μάχη)
γυμνάζομαι	κ.ά.

Οἱ Θηβαῖοι ἐγυμνάζοντο πάντες περὶ τὰ ὅπλα.
Λακεδαιμόνιοι οὕτως ἐτάξαντο.
N.E.: Η Μαρία ντύνεται.

2. Μέσα πλάγια ρήματα

Μέσα πλάγια ονομάζονται τα ρήματα που δηλώνουν ενέργεια του υποκειμένου η οποία επιστρέφει σ' αυτό με τρόπο έμμεσο και πλάγιο. Διακρίνονται σε:

1. α) Μέσα διάμεσα· δηλώνουν ενέργεια του υποκειμένου η οποία επιστρέφει σ' αυτό –ή σε κάτι που του ανήκει–διαμέσου άλλου:
   

   ἀπογράφομαι [μέσω του γραμματέα]	ἐπισκευάζομαι [επισκευάζω κάτι μέσω τεχνιτών]
   διδάσκομαι [διδάσκω κάποιον μέσω δασκάλων]	μεταπέμπομαι [προσκαλώ κάποιον μέσω απεσταλμένων]
   ναυπηγοῦμαι [ναυπηγώ μέσω ναυπηγών]	τίθεμαι νόμον [θεσπίζω ως πόλη νόμο μέσω νομοθετών] κ.ά.

   Οἱ ἄνθρωποι τοὺς νόμους ἔθεντο. [ἔθηκαν (θέσπισαν) διὰ τῶν νομοθετῶν]
   Θεμιστοκλῆς τὸν υἱὸν ἱππέα ἐδιδάξατο ἀγαθόν. [ἐδίδαξε διὰ τοῦ διδασκάλου]
   N.E.: • Η Άννα κουρεύτηκε. [έκοψε τα μαλλιά της με τη βοήθεια της κομμώτριας]
           • Ράβεται πάντα σε μεγάλους οίκους. [αναθέτει το ράψιμο των ρούχων σε…]
2. β) Μέσα περιποιητικά ή μέσα ωφελείας· δηλώνουν ενέργεια του υποκειμένου για δική του χρήση και ωφέλεια και ισοδυναμούν με ενεργητικά ρήματα που έχουν ως αντικείμενο τη δοτική της αυτοπαθούς αντωνυμίας: πορίζομαι = πορίζω ἐμαυτῷ. Mέσα περιποιητικά είναι τα ρήματα:
   

   • ἄγομαι γυναῖκα (παίρνω γυναίκα ως σύζυγο)	• καταστρέφομαι (υποτάσσω)
   • ἀμύνομαι	• παρατίθεμαι (παραθέτω για μένα)
   • εὑρίσκομαι (πετυχαίνω)	• παρέχομαι μάρτυρας (παρουσιάζω μάρτυρες υπεράσπισης)
   • εὖ/καλῶς τίθεμαι/καθίσταμαι  (τακτοποιώ προς όφελός μου)	• πορίζομαι (εξασφαλίζω κάτι για μένα)
   	• συμβουλεύομαι κ.ά.

   Αἱ δορκάδες τοῖς κέρασιν ἀμύνονται. (τα ζαρκάδια)
   Οἱ Ἀθηναῖοι ῥᾳδίως ἐπορίζοντο τὰ ἐπιτήδεια. (τα εφόδια)
   N.E.: •Δανείστηκα χρήματα.

3. Μέσα αλληλοπαθή ρήματα

Μέσα αλληλοπαθή ονομάζονται τα ρήματα που δηλώνουν αλληλοπάθεια, δηλαδή κοινή ενέργεια δύο ή περισσότερων υποκειμένων η οποία μεταβαίνει από το ένα στο άλλο. Τίθενται, συνήθως, σε πληθυντικό αριθμό, διότι δηλώνουν ενέργεια που εκτελείται από κοινού. Αντί για το μέσο αλληλοπαθές ρήμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί το ενεργητικό είτε με αντικείμενο την αλληλοπαθή ή αυτοπαθή αντωνυμία γ΄ προσώπου είτε με πρώτο συνθετικό την αλληλοπαθή αντωνυμία: διεφθείραντο = διέφθειραν ἀλλήλους· διενείμαντο τὸ ἀργύριον = διένειμαν ἀλλήλοις τὸ ἀργύριον· οἱ ἰχθύες ἀλληλοφαγοῦσι = ἐσθίουσιν ἀλλήλους. Mέσα αλληλοπαθή ρήματα είναι τα:

(δια)αγωνίζονται	μισοῦνται
διαλέγονται	συνωφελοῦνται
διαλλάττονται	φιλοῦνται (αγαπιούνται)
(δια)νέμονται (μοιράζονται)	φθονοῦνται
διαφέρονται	ὠθοῦνται (σπρώχνονται)
διαφθείρονται	κ.ά.

Ἔστιν δὲ δημοκρατία πολιτεία ἐν ᾗ κλήρῳ διανέμονται τὰς ἀρχάς.
Συμβαλόντες τὰς ἀσπίδας ἐωθοῦντο.
N.E.: Τηλεφωνιούνται συχνά.

4. Μέσα δυναμικά ρήματα

Μέσα δυναμικά ονομάζονται τα ρήματα που δηλώνουν ότι το υποκείμενο καταβάλλει όλες τις δυνάμεις του, σωματικές και πνευματικές, για την παραγωγή έργου:

• βουλεύομαι (σκέφτομαι, αποφασίζω)	• ποιοῦμαι πόλεμον/λόγον/συμμαχίαν/ἐξέτασιν   (πολεμώ, λέγω, συμμαχώ, εξετάζω)
• λύομαι (ελευθερώνω κάποιον με λύτρα)
• ὁρίζομαι (ορίζω, δίνω ορισμό)	• πολιτεύομαι (συμμετέχω στα κοινά)
• παρασκευάζομαί τι (ετοιμάζω κάτι)	• στρατεύομαι κ.ά.

Τὸν φόβον ὁρίζονται προσδοκίαν κακοῦ. (ορίζουν ως)
Οἱ στρατηγοὶ πρὸς τὰ παρόντα ἐβουλεύοντο.
N.E.: Νοιάζεται για όλους.

Γενικές παρατηρήσεις

1. α) Μερικές φορές ο ενεργητικός και ο μέσος τύπος ενός ρήματος έχουν την ίδια σημασία: βοῶ – βοῶμαι (φωνάζω), στρατοπεδεύω – στρατοπεδεύομαι, σκοπῶ – σκοποῦμαι (εξετάζω), σιδηροφορῶ – σιδηροφοροῦμαι (οπλοφορώ) κ.ά. Συνήθως όμως έχουν διαφορετική σημασία:
   

   ἄρχομαι λόγου (αρχίζω την ομιλία μου)	ἄρχω τοῦ λόγου (μιλώ πρώτος)
   βουλεύομαι (σκέφτομαι, αποφασίζω)	βουλεύω (είμαι βουλευτής)
   λύομαι (ελευθερώνω κάποιον με λύτρα)	λύω (λύνω)
   μισθοῦμαι (νοικιάζω ως ενοικιαστής)	μισθῶ (νοικιάζω ως ιδιοκτήτης σε άλλον)
   ὁρίζομαι (ορίζω, δίνω ορισμό)	ὁρίζω (διαιρώ, θέτω όρια)
   ποιοῦμαι πόλεμον (διεξάγω πόλεμο)	ποιῶ πόλεμον (προκαλώ πόλεμο)
   πολιτεύομαι (συμμετέχω στα κοινά)	πολιτεύω (είμαι πολίτης)
   ταμιεύομαι (διαχειρίζομαι χρήματα)	ταμιεύω (είμαι ταμίας) κ.ά.

2. β) Δεν είναι πάντοτε εύκολο να καθοριστεί με ακρίβεια η ιδιαίτερη σημασία ενός μέσου ρήματος, αφού είναι δυνατόν αυτό να ανήκει σε διάφορες κατηγορίες μέσων ρημάτων:
   Παρασκευάζομαι ἐπὶ πόλεμον. (Ετοιμάζομαι για πόλεμο.) [μέσο αυτοπαθές: παρασκευάζω ἐμαυτὸν]
   Παρασκευάζομαι στρατείαν. (Ετοιμάζω εκστρατεία.) [μέσο δυναμικό ή μέσο ωφελείας: αναμένω όφελος από αυτήν]
   Ἐναυπηγήσατο τριήρεις. [μέσο διάμεσο ή μέσο ωφελείας]
   N.E.: O γαμπρός ξυρίζεται. [ξυρίζεται μόνος του: μέσο αυτοπαθές· ξυρίζεται στο κουρείο: μέσο διάμεσο]
3. γ) Τα μέσα αυτοπαθή και τα μέσα πλάγια ονομάζονται μέσα αντανακλαστικά ρήματα, γιατί δηλώνουν ενέργεια η οποία επιστρέφει στο υποκείμενο άμεσα ή έμμεσα.

Γ. ΤΑ ΠΑΘΗΤΙΚΑ ΡΗΜΑΤΑ

Παθητικά ρήματα ή ρήματα παθητικής διάθεσης ονομάζονται αυτά που φανερώνουν ότι το υποκείμενό τους παθαίνει κάτι από κάποιον άλλο. Παθητική διάθεση έχουν:

1. α) Ρήματα της μέσης, συνηθέστερα, φωνής:
   Ὁ λόφος ἐνεπλήσθη ἱππέων. (γέμισε) [ρ. πίμπλαμαι]
   Οἶδα ὅτι οὐκ ἀδικοῦμαι.
   N.E.: Η σοδειά καταστράφηκε.
2. β) Ορισμένα ρήματα ενεργητικής φωνής:
   Οὐδὲν πώποτε κακὸν ἐπάθομεν. [ρ. πάσχω]
   Πάντες ἀπέθανον αὐτοῦ μαχόμενοι. [ρ. ἀποθνῄσκω]
   N.E.: Τα χιόνια έλιωσαν.
3. γ) Μερικές ρηματικές εκφράσεις ή περιφράσεις:
   Πάντες ἐν αἰτίᾳ ἦσαν. (κατηγορούνταν)
   Ἐκεῖνος δίκην δώσει. (θα τιμωρηθεί) [δίκην δίδωμι]
   N.E.: Η σεισμική δόνηση δεν έγινε αισθητή.

Το πρόσωπο ή το πράγμα από το οποίο προέρχεται η ενέργεια που δέχεται το υποκείμενο ενός παθητικού ρήματος ονομάζεται ποιητικό αίτιο. Το ποιητικό αίτιο εκφέρεται:

1. α) Με την πρόθεση ὑπὸ + γενική:
   Πολλοὶ ὑπὸ τῶν τριάκοντα ἀπέθανον.
   N.E.: [από + αιτιατική] Oι νόμοι ψηφίζονται από τη Βουλή.
2. β) Σπανιότερα με τις προθέσεις ἀπό, ἐκ, πρός, παρὰ + γενική:
   Οὐδὲν ἔργον ἀξιόλογον ἐπράχθη ἀπ' αὐτῶν.
   Τοῦτό μοι ἐκ θεοῦ δέδοται.
   Ταῦτα ἐξηγγέλθη Ἀλεξάνδρῳ πρὸς τῶν κατασκόπων.
   Παρὰ πολλῶν ὁμολογεῖται τοῦτο εἶναι τὸ δίκαιον.
3. γ) Με δοτική ονόματος ή αντωνυμίας, η οποία ονομάζεται δοτική προσωπική του ενεργούντος προσώπου.

Δ. ΤΑ OΥΔΕΤΕΡΑ ΡΗΜΑΤΑ

Ουδέτερα ρήματα ή ρήματα ουδέτερης διάθεσης ονομάζονται αυτά που φανερώνουν ότι το υποκείμενό τους ούτε ενεργεί ούτε παθαίνει κάτι, αλλά βρίσκεται απλώς σε μια κατάσταση: ζῶ, βιῶ, ἠρεμῶ, ἡσυχάζω, νοσῶ, κάθημαι, κεῖμαι, σωφρονῶ, ὑγιαίνω κ.ά.:
Ἕκαστος ζῇ ὡς βούλεται.
Ὑγιαίνουσιν οἱ τὰ σώματα εὖ ἔχοντες.

Περισσότερο εκπαιδευτικό υλικό για το Γυμνάσιο εδώ.

Περισσότερο εκπαιδευτικό υλικό για το Λύκειο εδώ.