Ο Ευριπίδης (480 π.Χ. - 406 π.Χ.) ήταν Έλληνας τραγικός ποιητής και ένας από τους τρεις μεγάλους διδάσκαλους του αττικού δράματος στο αρχαίο ελληνικό θέατρο.
Βίος
Καταγωγή και νεανικά χρόνια
Καταγόμενος από τη Φλύα, δήμο της Κεκρωπίας (σημ. Χαλάνδρι), λέγεται ότι γεννήθηκε στη Σαλαμίνα την ημέρα της ναυμαχίας, όταν ο Αισχύλος αγωνιζόταν ως πρόμαχος άνδρας, ο δε Σοφοκλής ως έφηβος που έσερνε το χορό των επί το τρόπαιο επινικίων. Το γένος του ποιητή δεν ήταν επιφανές, όπως των άλλων τραγικών. Γονείς του φέρονται ο Μνήσαρχος και η Κλειτώ, την οποία ο Αριστοφάνης σκώπτει ως λαχανοπώλη (Αχαρν. 480, Ιππ. 19). Ο Ευριπίδης έζησε τα νιάτα του σε εποχή ακμάζουσα, το χρυσό αιώνα του Περικλέους, αλλά γέρασε στα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου, όπου έχασε έναν από τους γιους του.
Έργο, επιρροές και αξίες
Το έργο των σοφιστών και γενικότερα οι νέες ιδέες και τα καινούρια προβλήματα, συνυπάρχουν στα έργα του Ευριπίδη, αντικατοπτρίζοντας την αμφισβήτηση και τις πνευματικές έριδες της εποχής του. Κατά τον Φιλόχορο ο ποιητής έτυχε επιμελημένης αγωγής, σε συμμετοχή του σε εορτές του δήμου του, έγινε πυρφόρος του εκεί λατρευομένου Ζωστηρίου Απόλλωνα σε δε αγώνες έλαβε μέρος στο παγκράτιο και στην πυγμήν όπου και νίκησε ακόμη και στους Παναθήναιους γυμνικούς αγώνες. Γρήγορα όμως απαρνήθηκε τον αθλητισμό και μίσησε τους αθλητές διότι κατά τον ίδιο:
"κακῶν γὰρ μυρίων ὄντων καθ΄ Ἑλλάδα, οὐδὲν κάκιόν ἐστιν ἀθλητῶν γένος"
(Αποσπ. 282) (το κακό είναι τεράστιο στην Ελλάδα, τίποτα πιο κακό όμως δεν υπάρχει από το γένος των αθλητών).
Ασχολήθηκε και με τη ζωγραφική, τα δε έργα του παρουσιάσθηκαν στα Μέγαρα, την δε επ' αυτού ιδιοφυΐα μαρτυρούν και πλείστες εικόνες στις τραγωδίες του. Για λίγο ασχολήθηκε με τη φιλοσοφία και την ποίηση, αλλά και τη μουσική. Ήταν πρωτοφανής η αγάπη του για τη θάλασσα, η οποία σφράγισε οριστικώς και το όλο έργο του Ευριπίδη. Ο Ευριπίδης ήταν τύπος αντικοινωνικός (είχε ελάχιστους φίλους), εσωστρεφής, μελαγχολικός και δυσπρόσιτος, δεν ενδιαφέρθηκε για τα πολιτικά και κοινωνικά δρώμενα της εποχής του, ενώ αντιθέτως ασχολήθηκε ενεργά με το πνευματικό κίνημα του διαφωτισμού. Υπήρξε ακουστής (ακροατής) του Αναξαγόρα, Προδίκου, Πρωταγόρα (με τον οποίο κράτησε τις στενότερες σχέσεις) αλλά και του Σωκράτη με τον οποίο διατηρούσε μακρά φιλία. Θαυμαστής των φιλοσόφων Δημόκριτου και Ηράκλειτου διότι δεν ήταν μόνο μελετηρός αλλά διέθετε μια από τις πιο πλούσιες βιβλιοθήκες (Αθην.Ι,3). Αν και ήταν ιδιαίτερα ανοιχτός στην επίδραση της πνευματικής Αθήνας, εντούτοις διατήρησε την πνευματική του ακεραιότητα, διατυπώνοντας συχνά στις πνευματικές αντιλήψεις της εποχής του διάφορες επικρίσεις.
Με την πολιτική δεν ασχολήθηκε όπως οι άλλοι τραγικοί αλλά τη δική του θέση, γνώμη και θεωρία τις παρουσίαζε μέσα από τα έργα του κρίνοντας την άκρατη οχλοκρατία αλλά και κατακρίνοντας με σφοδρότητα τους δημαγωγούς που με ιταμότητα παρέσερναν στον όλεθρο τα πλήθη ενώ στην μεσαία τάξη των πολιτών αναγνώριζε τους σωτήρες της πόλης και φύλακες της τάξης:
"τριῶν δὲ μοιρῶν ἡ ἐν μέσῳ σῴζει πόλεις, κόσμον φυλάσσουσ' ὅντιν' ἂν τάξῃ πόλις"
(Ικετ.244-247). Αλλά και η φιλοπατρία του ποιητή είναι φλογερή και ενθουσιώδης, όπως φαίνεται στα έργα του, που δεν διστάζει να καυτηριάσει τους νικητές του Πελοποννησιακού πολέμου τους Λακεδαιμονίους για τους οποίους λέγει:
"ὦ πᾶσιν ἀνθρώποισιν ἔχθιστοι βροτῶν
Σπάρτης ἔνοικοι, δόλια βουλευτήρια,
ψευδῶν ἄνακτες, μηχανορράφοι κακῶν
ἑλικτὰ κοὐδὲν ὑγιὲς ἀλλὰ πᾶν πέριξ φρονοῦντες
ἀδίκως εὐτυχεῖτ' ἀν' Ἑλλάδα"
(Ανδρομ. 444 κ.εξ).
(Μισιτότεροι από όλους τους ανθρώπους, κάτοικοι της Σπάρτης, δόλιοι στη σκέψη, βασιλιάδες στο ψέμα, μηχανορράφοι των κακών, που δεν σκέφτεστε τίποτα τίμια και στα ίσα, αλλά πάντα το φέρνετε γύρω-γύρω, είναι αδικία να ευτυχείτε εσείς στην Ελλάδα)
Ήταν σύγχρονος των σοφιστών και γι' αυτόν τον λόγο άλλωστε πολλές από τις απόψεις τους είτε δεν τις δεχόταν είτε τις παραποιούσε σύμφωνα με την δική του σκέψη. Ο Ευριπίδης με τις τραγωδίες του προβληματίζει τους πάντες ακόμη και σήμερα. Η τραγωδία του "Ελένη" παρουσιάζει στοιχεία πρωτοφανή για την εποχή εκείνη καθώς ο Ευριπίδης δίνει λόγο σε ρόλους ως τότε "βουβούς", όπως στο ρόλο του δούλου. Αρκετές φορές μέσα από τα έργα του αμφισβητεί τα πάντα, ακόμη και την ύπαρξη των Θεών, χωρίς ωστόσο να είναι άθεος.
Ιδιωτικός βίος
Ο ιδιωτικός βίος του ποιητή δεν ήταν ευτυχής. Τη πρώτη του γυναίκα την Χοιρίνη την απέπεμψε για ακολασία. Η δεύτερη η Μελιτώ, υπήρξε πιο ακόλαστη απ τη πρώτη και τον εγκατέλειψε. Από την πρώτη απέκτησε τρεις γιους τον Μνησαρχίδη (έμπορος), τον Μνησίλοχο (έγινε υποκριτής) και τον Ευριπίδη τον νεότερο που δίδαξε (ανέβασε και παίχθηκαν) δράματα του πατέρα του μετά τον θάνατο εκείνου. Αναφέρεται και τέταρτος γιος, ο Ξενοφών, που σκοτώθηκε το 428 π.Χ., τη χρονιά που ο Ευριπίδης κέρδιζε διάκριση για τον Ιππόλυτο.
Τελευταία χρόνια
Ο Ευριπίδης το μεγαλύτερο διάστημα της ζωής του το πέρασε στην Αθήνα αλλά τα τελευταία χρόνια, τα έζησε στη Μακεδονία, προσκεκλημένος στην βασιλική αυλή της Πέλλας από τον ίδιο τον φιλόμουσο Βασιλιά Αρχέλαο που συνήθιζε να συγκεντρώνει μεγάλους καλλιτέχνες και να στηρίζει τη δραστηριότητά τους. Ειδικότερα, τα βασιλικά ανάκτορα διακοσμήθηκαν από τον ζωγράφο Ζεύξι και στην αυλή τους φιλοξενήθηκαν ο χορικός ποιητής Τιμόθεος ο Μιλήσιος, που είχε επηρεάσει την αρμονία των λυρικών μερών στις τραγωδίες του Ευριπίδη, ο επικός Χοιρίλος από την Σάμο και ο Αθηναίος τραγικός ποιητής Αγάθων.
Στη Μακεδονία ο ποιητής - μετά ολιγόχρονη παραμονή στη Μαγνησία όπου τιμήθηκε τα μέγιστα μέχρι προξενίας και ατέλειας - έγινε δέκτης επίσης μεγάλων τιμών από τον ίδιο τον Βασιλιά. Έγραψε το δράμα με τον τίτλο «Αρχέλαος» στο οποίο εγκωμίαζε τον Βασιλιά καθώς και το έργο «Βάκχαι» που όμως δεν αξιώθηκε να το παρουσιάσει λόγω του πρόωρου θανάτου του. Σύμφωνα με την επικρατέστερη θεωρία υπέκυψε στα τραύματα που του προκάλεσαν άγρια σκυλιά στην Αρέθουσα όπου και τελικά ετάφη με βασιλικές τιμές. Ο Αρχέλαος πένθησε και του ανήγειρε μεγαλοπρεπή τάφο που αργότερα έγινε τόπος προσκυνήματος των θαυμαστών του. Διασώθηκε το επίγραμμα που χαράχθηκε στον τάφο του Ευριπίδη {Ανθολογία, Ελληνικά 7,51} και αναγράφεται τα εξής:Οὔ σε κυνῶν γένος εἷλ', Εὐριπίδη, οὐδὲ γυναικὸς οἶστρος, τὸν σκοτίης Κύπριδος ἀλλότριον, ἀλλ' Ἀίδης καὶ γῆρας· ὑπαὶ Μακέτῃ δ' Ἀρεθούσῃ κεῖσαι ἑταιρείῃ τίμιος Ἀρχέλεω. σὸν δ' οὐ τοῦτον ἐγὼ τίθεμαι τάφον, ἀλλὰ τὰ Βάκχου βήματα καὶ σκηνὰς ἐμβάδι πειθομένας.'. Επίσης αναγέρθηκε κενοτάφιο στη μνήμη Ευριπίδη στην Πέλλα.
Αλλά και οι Αθηναίοι, όταν έμαθαν το θάνατό του πένθησαν. Ο δε Σοφοκλής παρουσιάσθηκε με μαύρο χιτώνα και εισήγαγε αστεφάνωτους(λόγω του θανάτου του Ευριπίδη) τους υποκριτές και τον χορό κατά την είσοδό τους στο Θέατρο. Μετά την άρνηση του Μακεδόνα Βασιλιά να τους παραδώσει τα οστά του Ευριπίδη, εκείνοι ανήγειραν μέγα κενοτάφιο στην άγουσα προς Πειραιά οδό (Παυς. 1,2,2) με το υπό Θουκυδίδη επίγραμμα:
μνῆμα μὲν Ἑλλὰς ἅπασ' Εὐριπίδου, ὀστέα δ' ἴσχει
γῆ Μακεδών, ᾗπερ δέξατο τέρμα βίου,.
πατρὶς δ' Ἑλλάδος Ἑλλὰς Ἀθῆναι, πλεῖστα δὲ Μούσαις
τέρψας ἐκ πολλῶν καὶ τὸν ἔπαινον ἔχει
(Μνήμα όλη η Ελλάδα για τον Ευριπίδη, κι ας είναι τα κόκαλά του στη Μακεδονία, αφού αυτή δέχτηκε το τέλος της ζωή του, πατρίδα του είναι η Αθήνα, η Ελλάς της Ελλάδος)
Κατόπιν οι Αθηναίοι με πρόταση του ρήτορα Λυκούργου έστησαν χάλκινο ανδριάντα του ποιητή στο θέατρο του Διονύσου. Κατά τον βιογράφο ο τραγικός ποιητής φαίνονταν σκυθρωπός, αυστηρός και αγέλαστος, εικόνα θεόπνευστου ποιητή.
Σύνολο έργων
Ο Ευριπίδης εκτός ενός επινίκιου προς τιμή του Αλκιβιάδη που νίκησε στο άρμα και μιας ελεγείας προς τιμή των πεσόντων Αθηναίων στις Συρακούσες, εποίησε 92 δράματα ή 23 τετραλογίες αλλά στα χρόνια των βιογράφων του σώζονταν μόνο τα 78 εκ των οποίων τα 8 ήταν σατυρικά. (Στην πίσω πλευρά του εις Λούβρο ανδριάντα αναγράφονται σε αλφαβητική σειρά 37 δράματα μέχρι του Ορέστη). Σήμερα είναι γνωστοί 81 τίτλοι έργων εκ των οποίων έχουν διασωθεί «πλήρη» 19 εξ ων 1 σατυρικό. Αν και η συγγραφική σταδιοδρομία του Ευριπίδη υπήρξε έντονη, εντούτοις επειδή προξένησε πολύ θόρυβο για την εποχή του, δεν τον επιδοκίμαζε ιδιαίτερα το κοινό, γεγονός που φαίνεται από το ότι ο Ευριπίδης αν και συμμετείχε πενήντα χρόνια στους δραματικούς αγώνες, βγήκε πρώτος σε αυτούς μόλις τέσσερις φορές. Για πρώτη φορά συμμετείχε σε ποιητικό αγώνα το 455 π.Χ., τρία χρόνια έπειτα από την "Ορέστεια" του Αισχύλου ( 358 π.Χ.), όπου βγήκε τρίτος (ο Ευριπίδης), διδάσκοντας το έργο «Πελιάδας» με το οποίο και έλαβε τις «τριτείες» και εφεξής δίδασκε μέχρι το τέλος του βίου του. Κατά το Πάριο μάρμαρο το 441 π.Χ. σε αγώνα αξιώθηκε των πρωτείων σε ηλικία μόλις 39 ετών.
Ένα επίγραμμά του σώζεται στην Παλατινή Ανθολογία (Χ 107).
«σοφὸς Σοφοκλῆς, σοφώτερος δ' Εὐριπίδης, ἀνδρῶν δὲ πάντων Σωκράτης σοφώτερος.»
(ο παρά του Πλάτωνα χρησμός, υπό τινος σχολιαστή μνημονευόμενος).
Πλήρη έργα
Τα διασωθέντα 19 πλήρη έργα από τους 81 γνωστούς τίτλους, κατ΄ αλφαβητική σειρά με το έτος παρουσίασης
Άλκηστις - 438 π.Χ. -Περί του έργου και την υπόθεσή του δείτε Άλκηστις
Ανδρομάχη - 420 π.Χ. - Περί του έργου και την υπόθεσή του δείτε Ανδρομάχη
Βάκχαι - 407 π.Χ. - Περί του έργου και την υπόθεσή του δείτε Βάκχαι
Εκάβη - 425 π.Χ. - Περί του έργου και την υπόθεσή του δείτε Εκάβη
Ελένη - 412 π.Χ. - Περί του έργου και την υπόθεσή του δείτε Ελένη
Ηλέκτρα - 413 π.Χ. - Περί του έργου και την υπόθεσή του δείτε Ηλέκτρα
Ηρακλείδαι - 417 π.Χ. - Περί του έργου και την υπόθεσή του δείτε Ηρακλείδαι
Ηρακλής μαινόμενος - 424 π.Χ. - Περί του έργου και την υπόθεσή του δείτε Ηρακλής μαινόμενος
Ικέτιδες - 420 π.Χ. - Περί του έργου και την υπόθεσή του δείτε Ικέτιδες
Ιππόλυτος - 428 π.Χ. - Περί του έργου και την υπόθεσή του δείτε Ιππόλυτος
Ιφιγένεια εν Αυλίδι άγνωστο έτος - Περί του έργου και την υπόθεσή του δείτε Ιφιγένεια εν Αυλίδι
Ιφιγένεια εν Ταύροις άγνωστο έτος - Περί του έργου και την υπόθεσή του δείτε Ιφιγένεια εν Ταύροις
Ίων - 412 π.Χ. - Περί του έργου και την υπόθεσή του δείτε Ίων
Κύκλωψ - (το μοναδικό σατυρικό), έτος άγνωστο. Περί του έργου και την υπόθεσή του δείτε Κύκλωψ
Mήδεια - 431 π.Χ. - Περί του έργου και την υπόθεσή του δείτε Μήδεια
Ορέστης - 408 π.Χ. - Περί του έργου και την υπόθεσή του δείτε Ορέστης
Ρήσος - 453 π.Χ. - Περί του έργου και την υπόθεσή του δείτε Ρήσος
Τρωάδες - 415 π.Χ. - Περί του έργου και την υπόθεσή του δείτε Τρωάδες
Φοίνισσαι - 408 π.Χ. - Περί του έργου και την υπόθεσή του δείτε Φοίνισσαι.
Νεοελληνικές μεταφράσεις
Άλκηστις
Γ.Τσοκόπουλος («Φέξης» 1910)
Δημήτριος Σάρρος (1934)
Παναγής Λεκατσάς (& αρχαίο κείμενο - «Ι.Ν. Ζαχαρόπουλος» 1954 και «Διόνυσος» 1962)
Θρασύβουλος Σταύρου («Εστία» 1972)
Μήδεια
Γιώργος Σημηριώτης (Σμύρνη 1909 και «Γ.Βασιλείου» 1932)
Δημήτριος Σάρρος (Κωνσταντινούπολη 1921 και «Κύκλος» 1935)
Μυρτιώτισσα (Μουσικά Χρονικά 1933
Κούλης Αλέπης («Μαυρίδης» 1966)
Παναγής Λεκατσάς (& αρχαίο κείμενο - «Ι.& Π. Ζαχαρόπουλος» 1939)
Παντελής Πρεβελάκης (1956)
Έφη Φερεντινού (& αρχαίο κείμενο - «Ελληνικός Εκδοτικός Οργανισμός» χχ)
Ηρακλείδαι
Κ.Βάρναλης («Φέξης» 1913)
Δημήτριος Σάρρος (1938)
Παναγής Λεκατσάς (& αρχαίο κείμενο - «Ι.Ν. Ζαχαρόπουλος» 1955)
Ιππόλυτος
Δημήτριος Σάρρος (Κωνσταντινούπολη 1920 και Αθήνα 1934)
Κώστας Κόντος (& αρχαίο κείμενο - «Ι.& Π. Ζαχαρόπουλος» 1940)
Παναγής Λεκατσάς (1953)
Κ.Βάρναλης («Κέδρος» 1965)
Έφη Φερεντινού (& αρχαίο κείμενο - «Ελληνικός Εκδοτικός Οργανισμός» χχ)
Ανδρομάχη
Δημήτριος Σάρρος («Κύκλος» 1935)
Νικόλαος Ποριώτης («Γκοβόστης» 1943)
Θρασύβουλος Σταύρου («Εστία» 1972)
Νίκος Σφυρόερας (& αρχαίο κείμενο - «Ελληνικός Εκδοτικός Οργανισμός» χχ)
Εκάβη
Νικόλαος Ποριώτης («Φέξης» 1912)
Απόστολος Μελαχρινός (& αρχαίο κείμενο - «Ελληνικός Εκδοτικός Οργανισμός» χχ)
Δημήτριος Σάρρος («Κύκλος» 1935)
Νίκος Σούλιας (1938, 1967)
Ικέτιδες
Δημήτριος Σάρρος (1938)
Θρασύβουλος Σταύρου («Εστία» 1972)
Ηρακλής μαινόμενος
Κ.Βάρναλης («Φέξης» 1911)
Ηλίας Παπαλάς (1972)
Ίων
Πολύβιος Δημητρακόπουλος («Φέξης» 1911)
Νικόλαος Ποριώτης («Εστία» 1933 και «Ι.& Π. Ζαχαρόπουλος» & αρχαίο κείμενο, 1939)
Τρωάδες
Αλέξανδρος Κάσδαγλης (1904)
Άριστος Καμπάνης («Φέξης» 1911)
Θρασύβουλος Σταύρου («Εστία» 1972)
Πέτρος Σπανδωνίδης (& αρχαίο κείμενο - «Ι.Ν. Ζαχαρόπουλος» 1954)
Έφη Φερεντινού (& αρχαίο κείμενο - «Ελληνικός Εκδοτικός Οργανισμός» χχ)
Κ.Βάρναλης («Κέδρος» 1966)
Γιάννης Τσαρούχης 1977
Ηλέκτρα
Ιωάννης Πολέμης («Ι.Ν. Σιδέρης» 1923)
Δημήτριος Σάρρος («Κύκλος» 1935)
Κούλης Αλέπης («Μαυρίδης» 1944, 1966)
Νίκος Σφυρόερας (& αρχαίο κείμενο - «Ελληνικός Εκδοτικός Οργανισμός» χχ)
Ιφιγένεια η εν Ταύροις
Δημήτριος Σάρρος (Κωνσταντινούπολη 1921 και «Κύκλος» 1935)
Απόστολος Μελαχρινός (& αρχαίο κείμενο - «Ελληνικός Εκδοτικός Οργανισμός» χχ)
Θρασύβουλος Σταύρου («Ι.Ν. Ζαχαρόπουλος» & αρχαίο κείμενο, 1956 και «Εστία» 1972)
Θανάσης Παπαθανασόπουλος («Δωδεκάτη ώρα» 1968)
Γιώργος Ιωάννου (& αρχαίο κείμενο - «Κέδρος» 1969)
Ελένη
Άρ.Καμπάνης («Φέξης» 1912)
Θρασύβουλος Σταύρου (1962 και «Εστία» 1972)
Δώρα Μοάτσου-Βάρναλη (1970)
Νίκος Σφυρόερας (& αρχαίο κείμενο - «Ελληνικός Εκδοτικός Οργανισμός» χχ)
Φοίνισσαι
Νικόλαος Ποριώτης («Φέξης» 1911)
Δημήτριος Σάρρος (1938)
Κώστας Φριλλίγγος (& αρχαίο κείμενο - «Ι.Ν. Ζαχαρόπουλος» 1955)
Γεράσιμος Σπαταλάς («Ελληνικό βιβλίο» 1960)
Έφη Φερεντινού (& αρχαίο κείμενο - «Ελληνικός Εκδοτικός Οργανισμός» χχ)
Ορέστης
Ιωάννης Ζερβός («Φέξης» 1913)
Ηλίας Παπαλάς (1971)
Άγγελος Τερζάκης (1971)
Νίκος Σφυρόερας (& αρχαίο κείμενο - «Ελληνικός Εκδοτικός Οργανισμός» χχ)
Πέπυ, Δανιήλ, Ευγενία_Τζιρτζιλάκη, Μαρία_Φακίνου (2005, CC BY-ND)
Γιάννης Τσαρούχης
Βάκχαι
Κ.Βάρναλης («Φέξης» 1910)
Θρασύβουλος Σταύρου (1962 και «Εστία» 1972)
Πέτρος Σπανδωνίδης (& αρχαίο κείμενο - «Ι.Ν. Ζαχαρόπουλος» 1954)
Παναγής Λεκατσάς (περιοδ. Θέατρο, αρ.1)
Παντελής Πρεβελάκης (Σχολή Μωραϊτη 1972))
Νίκος Σφυρόερας («Ελληνικός Εκδοτικός Οργανισμός» χχ)
Ιφιγένεια η εν Αυλίδι
Δημήτριος Σάρρος (Κωνσταντινούπολη 1920 και «Κύκλος» 1935)
Αλέκος Φωτιάδης («Παρνασσός» 1935)
Θρασύβουλος Σταύρου («Ι.Ν. Ζαχαρόπουλος» & αρχαίο κείμενο, 1956 και «Εστία» 1972)
Απόστολος Μελαχρινός (& αρχαίο κείμενο - «Ελληνικός Εκδοτικός Οργανισμός» χχ)
Ρήσος
Άριστος Καμπάνης («Φέξης» 1912)
Τάσος Ρούσσος (1968)
Θρασύβουλος Σταύρου («Εστία» 1972)
Νίκος Σφυρόερας (& αρχαίο κείμενο - «Ελληνικός Εκδοτικός Οργανισμός» χχ)
Κύκλωψ
Γ.Τσοκόπουλος («Φέξης» 1911)
Δημήτριος Σάρρος («Νέα Εστία», 1931 Α΄ και «Εστία» 1931)
Παναγής Λεκατσάς («Καινούργια Εποχή», χειμ. 1958 και «Ι.& Π. Ζαχαρόπουλος» 1954)
Νίκος Σφυρόερας (& αρχαίο κείμενο - «Ελληνικός Εκδοτικός Οργανισμός» χχ)
Περισσότερα αφιερώματα εδώ.