Της Μαρίας Φράγκου
Ποια βιβλία άλλαξαν τον κόσμο; Ποιων βιβλίων το περιεχόμενο προκάλεσε «σεισμό» στο παγκόσμιο γίγνεσθαι και με τις ριζοσπαστικές τους θέσεις έφεραν τα πάνω κάτω στην κοινωνική, πολιτική, οικονομική και θρησκευτική ζωή της οικουμένης; Μπορούν τα βιβλία να αλλάξουν τον κόσμο; Ένα ερώτημα διαχρονικό, που αναζητά απαντήσεις τόσο όσο διαρκεί και η ιστορία του βιβλίου. Από τότε, ίσως, που ο άνθρωπος μπορούσε να χαράξει τις σκέψεις του σε πέτρες, σε ξύλα, στις σπηλιές όπου ζούσε, μέχρι που εμφανίστηκε ο πάπυρος και το χαρτί. Κι έγινε το βιβλίο.
Βιβλία που σηματοδοτούν τη σκέψη. Που ανοίγουν ορίζοντες. Που καθορίζουν καταστάσεις εις το διηνεκές. Αυτά αναζητήσαμε στο ρεπορτάζ μας. Και σίγουρα η επιλογή ήταν δύσκολη. Και σίγουρα ο κατάλογος μπορεί να είναι και είναι μεγαλύτερος.
Επαναπροσανατολισμός της ζωής
Η «Βίβλος» δεν είναι η ιστορία των Εβραίων (Παλαιά Διαθήκη) ούτε και αυτή του Χριστού και της πρώτης Εκκλησίας (Καινή Διαθήκη). Περιγράφει την ιστορία της αποκάλυψης του Θεού στους ανθρώπους, μας λέει ο θεολόγος, Θεόδωρος Κυριακού. Κέντρο και των δύο Διαθηκών, ολόκληρης της Βίβλου, δηλαδή, είναι το θεανθρώπινο πρόσωπο του Ιησού Χριστού. Γιατί η Βίβλος, η Αγία Γραφή, συγκαταλέγεται στα βιβλία που άλλαξαν τον κόσμο; «Η Αγία Γραφή δεν είναι επιστημονικό βιβλίο αν και οι αναφορές της γύρω από τα θέματα αυτά εκπλήσσουν τον αναγνώστη της για την αλήθεια τους. Η θεολογία της, η ανθρωπολογία της και η κοσμογονία της θα σηματοδοτούν πάντα την ανθρώπινη ζωή και σκέψη. Το πιο σημαντικό, όμως, είναι ο σκοπός της που είναι ο επαναπροσανατολισμός της ανθρώπινης ζωής προς την αγιότητα», λέει ο Θ. Κυριακού.
Η ζωή μεταφέρεται στο χαρτί
«Δεν είναι σχήμα λόγου όταν λέμε πως η λογοτεχνία έχει τη δύναμη να ευαισθητοποιεί ψυχές και να θέτει προ των ευθυνών της ακόμα και την ίδια την κοινωνία. Αυτό συνέβη με το βιβλίο της Χάριετ Μίτσελ Στόου “Η καλύβα του μπάρμπα Θωμά”. Η βία, η εξαθλίωση των δούλων, η σκληρότητα, η φτώχεια, η αγοραπωλησία των μαύρων που οι δουλέμποροι κουβαλούσαν κατά εκατοντάδες από την Αφρική και η απελπισία που αντίκριζε καθημερινά η συγγραφέας στα μάτια των σκλάβων καθώς κι οι τιμωρίες και τα μαστιγώματα που δέχονταν, πολλές φορές μέχρι θανάτου, την οδήγησαν να γράψει το πιο πάνω βιβλίο. Ο ήρωας της, ο μπάρμπα Θωμάς, ένας μαύρος σκλάβος γεμάτος αγάπη, μεγαλοψυχία και συγχώρεση για τον πλησίον του, που πέθανε από βασανισμό, αποτέλεσε το κίνητρο να δουν οι άνθρωποι, διαβάζοντας το βιβλίο, το πραγματικό πρόσωπο της κλειστής ρατσιστικής κοινωνίας του 1850. Το βιβλίο θεωρήθηκε (και δίκαια) η σπίθα που άναψε τη φωτιά του εμφυλίου πολέμου μεταξύ Βορείων και Νοτίων στην Αμερική και να γίνει η απαρχή για την κατάργηση της δουλείας και την απελευθέρωση χιλιάδων σκλάβων», γράφει για τη “Χ”, η συγγραφέας Τούλα Κακουλλή. Και φέρνει στη μνήμη μας εικόνες που η ανθρωπότητα καταδίκασε, αλλά δυστυχώς σήμερα εμφανίζονται με το ίδιο σκληρό πρόσωπο στον σύγχρονο κόσμο, στον κόσμο της ευμάρειας και της ανάπτυξης…
Η κοσμοθεωρία του Πλάτωνα
Η πάλη ανάμεσα στην προοδευτική και αντιδραστική σκέψη της ανθρωπότητας, της πάλης, ουσιαστικά, ανάμεσα στον υλισμό και τον ιδεαλισμό ανάγεται στην Αρχαία Ελλάδα και ιδιαίτερα στην περίοδο 7ου μέχρι και 4ου αιώνα π.Χ. Και η πάλη ανάμεσά τους, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, επηρεάζει μέχρι σήμερα τη σύγκρουση των φιλοσοφικών, ιδεολογικών, κοσμοθεωρητικών αντιλήψεων σε όλο τον κόσμο, δομημένη πάνω σε καθαρά ταξική βάση, με κυρίαρχη την αριστοκρατία, γράφει ο φιλόλογος Σωτήρης Χαραλάμπους, για την «Πολιτεία» του Πλάτωνα. Και συνεχίζει, επιχειρηματολογώντας γιατί το συγκεκριμένο βιβλίο κατατάσσεται ανάμεσα σε εκείνα που άλλαξαν τον κόσμο: Καθορίζει, μάλιστα, τέτοιες διατάξεις, ώστε να μην ανακατεύονται με επιγαμίες, είτε με όποιον άλλον τρόπο οι κοινωνικές τους ομάδες. Τρεις βασικά είναι οι τάξεις στην «Πολιτεία»: οι κυβερνήτες, που προέρχονται αποκλειστικά από την άρχουσα τάξη και εκπαιδεύονται ειδικά γι’ αυτό το σκοπό, για να καταλήξουν να γίνουν φιλόσοφοι. Η δεύτερη τάξη, οι «φρουροί», ο στρατός που φυλάει την «Πολιτεία» από εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς. Η τρίτη αποτελείται από βιοτέχνες, ναυτικούς, εμπόρους, εργάτες. Είναι η μόνη παραγωγική και συνάμα καταφρονημένη τάξη. Δεν έχει το όποιο πολιτικό δικαίωμα και εργάζεται για τη συντήρηση των άλλων δύο. Οι δούλοι δεν αναφέρονται καν, γιατί απλά αυτοί δεν αποτελούν ανθρώπινα όντα, αλλά ομιλούντα πράγματα. Στην «Πολιτεία» θα υπάρχει μια ελεγχόμενη κοινογαμία, έτσι που «άριστοι» άνδρες και «άριστες» γυναίκες θα δημιουργούν την τάξη, η οποία, σωματικά και πνευματικά «υπέροχη» θα κυβερνάει τις άλλες. Κάτι ανάλογο εφαρμόστηκε χρόνια αργότερα στη ναζιστική Γερμανία.
Η «Πολιτεία» για τον φιλόλογο Σωτήρη Χαραλάμπους αδιαμφισβήτητα έχει επηρεάσει τον κόσμο και ακόμη και σήμερα βρίσκει μεγάλη απήχηση η διαλεκτική της μέθοδος και η λογοτεχνική της αξία. Η κοσμοθεωρία του Πλάτωνα, όπως αυτή εκπηγάζει από την «Πολιτεία», με τη θεωρία των ιδεών του κλειστού κύκλου, της αριστοκρατικής κοινωνίας των λίγων, που δεν καταδέχονται να συνυπάρχουν με όλους τους άλλους και εν τέλει ο αντικειμενικός ιδεαλισμός του, είτε αποσπασματικά είτε στην ολότητά τους επηρέασαν τα φιλοσοφικά ρεύματα και κατ’ επέκταση τις πολιτικές αντιλήψεις έως τις μέρες μας, σημειώνει ο Σ. Χαραλάμπους.
Για μια κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση
Οι θεωρίες του Μαρξ δεν έχουν πεθάνει, δεν έχουν μπει στο «χρονοντούλαπο της ιστορίας» -όπως πολλοί καλοθελητές βιάστηκαν να γνωματεύσουν- λέει ο οικονομολόγος-ερευνητής Ανδρέας Παυλικκάς. Είναι σήμερα ακόμη επίκαιρες και καθοδηγούν τους απανταχού ανθρώπους που πιστεύουν σ’ ένα καλύτερο αύριο, σ’ έναν κόσμο χωρίς ανισότητες, φτώχεια και καταπίεση, σημειώνει. Για το «Κεφάλαιο» του Μαρξ, λοιπόν, ο λόγος. Γράφει ο Α. Παυλικκάς, επισημαίνοντας τι έλεγε ο Καρλ Μαρξ το 1845: «Οι φιλόσοφοι έχουν ερμηνεύσει τον κόσμο με διαφόρους τρόπους. Το θέμα όμως είναι να τον αλλάξουμε». Εδώ, λέει ο συνομιλητής μας, βρίσκεται η ουσία του “Κεφαλαίου”, αυτής της συναρπαστικής περιγραφής του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, οι ιδέες του οποίου έμελλε να επηρεάσουν τις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων και να μεταβάλουν τον ρου της παγκόσμιας ιστορίας.
Το “Κεφάλαιο” γεννήθηκε στο Σόχο, μετά από 20χρονη προσπάθεια του Μαρξ με τη συμβολή του συντρόφου του Φρίντριχ Ένγκελς. Ο πρώτος τόμος δημοσιεύτηκε το 1867, μετά σιωπηρών επαίνων, αλλά μόνο μετά το θάνατο του Μαρξ θα επηρέαζε σημαντικά στοχαστές, συγγραφείς και επαναστάτες, από τον Μπέρναρντ Σω ως τον Λένιν. Το “Κεφάλαιο” του Μαρξ διατηρεί και σήμερα αμείωτη τη σημασία του ως η πιο διεξοδική κριτική θεωρία του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, της θεμελιώδους δυναμικής που χαρακτηρίζει την κίνηση της σύγχρονης οικονομίας και κοινωνίας, σημειώνει ο Α. Παυλικκάς και φέρνει ως παράδειγμα την πρόσφατη κρίση, η οποία «έδειξε πόσο επίκαιρος είναι ο Μαρξ, αφού οι αναλύσεις του για την εργασία, το εμπόρευμα, το χρήμα, το πώς δημιουργείται η υπεραξία, τι είναι το κεφάλαιο, ποιος ο ρόλος των τραπεζών και των χρηματιστηρίων, και πώς προκύπτουν οι κρίσεις, εξηγούν πώς το καπιταλιστικό σύστημα παράγει, αναπαράγει την κρίση και την εκμετάλλευση, την ανισότητα και τον εξοντωτικό ανταγωνισμό». Είναι γεγονός, συνεχίζει, ότι ο Μαρξ αφιέρωσε τα περισσότερα γραπτά του στην κριτική του καπιταλισμού και λίγα μόνο ανέφερε ως περιγραφή μιας ιδεατής σοσιαλιστικής κοινωνίας… Αλλά απ’ αυτά που λέει για τον καπιταλισμό, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η νέα κοινωνία θα είναι μια κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση, στην οποία οι άνθρωποι θα νιώθουν ένα με τη φύση, με την εργασία, με τους συνανθρώπους και τον εαυτό τους. Ο Μαρξ μάς δίνει μερικές ενδείξεις, όταν περιγράφει με ενθουσιασμό την κοινωνία που δημιουργήθηκε από την Παρισινή Κομμούνα του 1871 στους λίγους μήνες ύπαρξής της. “Αυτό είναι αληθινή δημοκρατία, έλεγε ο Μαρξ και όχι η δημοκρατία της Αγγλίας ή της Αμερικής, όπου οι εκλογές είναι ένα τσίρκο, όπου ανεξάρτητα από το αποτέλεσμά τους, οι πλούσιοι θα συνεχίσουν να κυβερνούν τη χώρα”.
Οι νόμοι της φύσης που ισχύουν στη Γη και οι νόμοι της φύσης σε κάθε περιοχή του Σύμπαντος
Το έργο του Ισαάκ Νεύτωνα «Μαθηματικές αρχές της φυσικής φιλοσοφίας» («Mathematical Principles of Natural Philosophy») εκδόθηκε το 1687 στα λατινικά, που ήταν η επιστημονική γλώσσα της εποχής. Θεωρείται από πολλούς επιστήμονες το πιο σημαντικό επιστημονικό βιβλίο που έχει γραφεί. Οι λόγοι που θεωρείται τόσο σημαντικό είναι πολλοί και σχετίζονται τόσο με το περιεχόμενο του έργου, όσο και με τη μεθοδολογία που χρησιμοποιείται σε αυτό, εξηγεί στη “Χ”, ο φυσικός Γιώργος Τσαλακός. Γιατί συγκαταλέγεται ανάμεσα στα βιβλία που άλλαξαν τον κόσμο; Η θέση του κ. Τσαλακού, άκρως ενδιαφέρουσα: «Στο έργο αυτό, το οποίο αποτελείται από τρία βιβλία, ο Νεύτωνας διατυπώνει τους τρεις νόμους της Μηχανικής, οι οποίοι φέρουν το όνομά του (1ος νόμος ή νόμος της αδράνειας, 2ος νόμος ή θεμελιώδης νόμος της δυναμικής και ο 3ος νόμος ή νόμος δράσης – αντίδρασης). Διατυπώνει, επίσης, το νόμο της παγκόσμιας έλξης, ο οποίος περιγράφει τη δύναμη που ασκείται μεταξύ δύο σωμάτων. Με τη βοήθεια αυτών των νόμων ο Νεύτωνας καταφέρνει να εξηγήσει με θαυμαστή ακρίβεια την κίνηση των σωμάτων, όταν σε αυτά ασκούνται δυνάμεις.
Το δεύτερο σημαντικό στοιχείο που περιέχεται στο σπουδαίο αυτό βιβλίο είναι η μεθοδολογία που χρησιμοποιείται. Για πρώτη φορά χρησιμοποιούνται τα μαθηματικά ως βασικό εργαλείο για τη συστηματική μελέτη των νόμων της φύσης. Η επιστημονική μέθοδος που χρησιμοποιείται από τους σύγχρονους επιστήμονες έχει τις ρίζες της σε αυτό το βιβλίο.
Τέλος, το τρίτο, και ίσως σημαντικότερο, στοιχείο που περιέχεται στο βιβλίο είναι η ενοποίηση των νόμων της φύσης που ισχύουν στη Γη με τους νόμους της φύσης που ισχύουν σε κάθε περιοχή του Σύμπαντος. Οι ίδιοι νόμοι που επηρεάζουν την κίνηση των σωμάτων στη Γη επηρεάζουν και την κίνηση των πλανητών και άλλων ουράνιων σωμάτων».
Η φρίκη του ναζισμού σε ένα βιβλίο
«Αγαπητή Κίττυ…» Και έγινε όλος ο κόσμος η φίλη που βιώνει μαζί της σ’ εκείνο το σκοτεινό δωμάτιο τη φρίκη του ναζισμού. Η αλήθεια ενός παιδιού σ’ ένα ημερολόγιο έκανε τον κόσμο όλο να ζήσει μαζί της τη φρίκη της ναζιστικής κατοχής, να γευτεί την πίκρα που βίωσε και να κάνει κάθε παιδί να αποκτήσει άποψη και θέση απέναντι στο ναζισμό. Εκεί κρύβεται η δύναμη του βιβλίου. Μέσα από την αθωότητα ενός παιδιού οι αλήθειες ακούγονται πιο δυνατά, ο πόνος γίνεται πιο έντονος και η επιθυμία για ζωή ακόμα πιο μεγάλη. Αυτά γράφει για «Το ημερολόγιο της Άννα Φρανκ», η σκηνοθέτης Αλεξία Παπαλαζάρου.
«Λόγια γεμάτα αθωότητα που θα παραμείνουν για να θυμίζουν στην ανθρωπότητα τη φρίκη της ναζιστικής κατοχής. Η Άννα Φρανκ θα ζει για πάντα μέσα στο ημερολόγιό της για να υπενθυμίζει στην ανθρωπότητα τη φρίκη του πολέμου.
Ένα συγκλονιστικό κείμενο της παγκόσμιας λογοτεχνίας όπου η κραυγή ενός παιδιού θα αντηχεί για πάντα για να θυμίζει τη φρίκη του πολέμου. Και πως “ακόμη πιστεύω παρά τα όσα συμβαίνουν γύρω μου, πώς οι άνθρωποι είναι αληθινά ΚΑΛΟΙ στην καρδιά… Όλα θα αλλάξουν προς το καλύτερο… Η ειρήνη και η γαλήνη θα επιστρέψουν και πάλι…”».
ΠΛΑΙΣΙΟ
Τα βιβλία που μας συγκλόνισαν
Δύσκολο να διαλέξεις βιβλία που σε συγκλόνισαν. Που σε επηρέασαν προσωπικά, που σου άνοιξαν δρόμους και διεύρυναν τους ορίζοντές σου. Ζητήσαμε από την Τάνια Ραχματούλινα, φιλόλογο και μεταφράστρια και τη δρα Χριστίνα Βαλανίδου να παρουσιάσουν από ένα τέτοιο βιβλίο.
«Αν αυτοί έρθουν την αυγή» της Άντζελα Νταίηβις είναι το βιβλίο που επέλεξε η Χριστίνα Βαλανίδου. «Το βιβλίο της Άντζελας Νταίηβις, “Αν αυτοί έρθουν την αυγή” αποτελεί μια κατάθεση της συνεχούς αγωνιστικής της πορείας μέσα από ένα είδος αυτοβιογραφίας της, γραμμένο με πάθος και πίστη στις ιδέες και τα πιστεύω της. Μέσα από την περιγραφή της προσωπικής περιπέτειάς της, της φυλάκισης και της δίκης της παραθέτει την ιστορία της ζωής της, την παιδική της ηλικία, τη διαδικασία της μόρφωσής της, την ένταξή της στους πολιτικούς αγώνες ενάντια στο ρατσισμό, για ισότητα και δικαιοσύνη. Περιγράφει τα παιδικά της χρόνια στο Μπίρμινγχαμ της Αλαμπάμα και εξιστορεί τη ζωή της από το σχολείο και την πολιτική της δράση στο Γυμνάσιο μέχρι την οργανωμένη πολιτική δράση της ενάντια στο ρατσισμό και την καταπίεση.
Στήριξε ενεργά τους Μαύρους Πάνθηρες και αυτή η πολιτική και προσωπική της σχέση με στέλεχός τους απετέλεσε και μέρος του κατηγορητηρίου σε βάρος της. Κατηγορήθηκε για ανθρωποκτονία γιατί είχε αγοράσει το όπλο που χρησιμοποίησε μέλος των Μαύρων Πανθήρων σε μια σύγκρουση όπου υπήρξαν σκοτωμένοι και τραυματίες. Παρέμεινε φυλακισμένη για έξι μήνες. Μέσα από την προσωπική εμπειρία της στην πιο πολύκροτη πολιτική δίκη, από τη φυλάκισή της έως την αθώωσή της, περιγράφει το κίνημα της εποχής και τη σειρά αντιδημοκρατικών και αυθαίρετων οργανωμένων αποφάσεων σε βάρος των μαύρων και μη λευκών και όσων μάχονταν ενάντια στο ρατσισμό, και για την οικονομική και κοινωνική ισότητα.
Το βιβλίο της αποτελεί μια καταγγελία των συμπεριφορών της Αστυνομίας και του FBI, των νόμων και κανονισμών της δεκαετίας του ’60 και ’70, καθώς επίσης και του δαιδαλώδους και αντιδημοκρατικού συστήματος της δικαιοσύνης και της αήθους συνωμοσίας της πλειονότητας των ΜΜΕ να διαμορφώσουν την κοινή γνώμη σε βάρος των μαύρων. Στο βιβλίο αυτό αναδύεται όλο το μεγαλείο του πείσματός της για ζωή με νόημα και του ανυποχώρητού της αγώνα ενάντια στις κυρίαρχες συνθήκες σε βάρος των μαύρων και των εργαζομένων. Η Άντζελα Νταίηβις, πανεπιστημιακός σήμερα, είναι η μορφή της ακούραστης αγωνίστριας με παγκόσμια αναγνώριση, από εχθρούς και φίλους της ιδεολογίας της και των πιστεύω της. Διαβάζοντας το βιβλίο παίρνει ο αναγνώστης το μήνυμα αισιοδοξίας για τις καλύτερες μέρες που θα έρθουν, με αγωνιστικό πείσμα αλληλεγγύης, παρά τις δυσκολίες και έχοντας πάντα στο νου ότι «αν αυτοί έρθουν την αυγή για σένα, το σούρουπο θα έρθουν για μας…» γράφει για τη «Χαραυγή» η Χριστίνα Βαλανίδου και συστήνει ανεπιφύλακτα σε όσους δεν το διάβασαν να το κάνουν.
Πώς δενότανε τ’ ατσάλι
Η Τάνια Ραχματούλινα μιλά με συγκίνηση για το βιβλίο που την έχει σημαδέψει στην πρώιμη εφηβική ηλικία της. «Αυτό που με είχε συγκλονίσει ήταν η ζωή και ο χαρακτήρας του Πάβελ Κορτσάγκιν, που είναι ο ήρωας του αυτοβιογραφικού βιβλίου του Νικολάι Οστρόφσκι (1904-1936) “Πώς δενότανε τ’ ατσάλι”. Ο Πάβελ/Νικολάι στα δεκατέσσερά του χρόνια πάει εθελοντής στον πόλεμο. Είναι ένας φλογερός επαναστάτης, κι αυτή τη φλόγα τη διατηρεί ως το τέλος της σύντομης ζωής του. Μέχρι τα είκοσι δύο του έχει πολεμήσει, έχει πληγωθεί δύο φορές, σχεδόν θανάσιμα, έχει δουλέψει μέσα στις πιο δύσκολες συνθήκες εκείνα τα πρώτα σκληρά χρόνια της Επανάστασης, που η πείνα και το κρύο θέριζαν, έχει περάσει τύφο, όπου τον είχαν ξεγράψει, επέζησε και έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής του τυφλός και παράλυτος. Αρρώστιες που τις άρπαξε από τα βαριά τραύματα και τις κακουχίες. Κι όμως, κι αυτό είναι το μεγαλείο του, δεν το βάζει κάτω. Αφού δεν μπορεί να συνεχίσει τον αγώνα με το σώμα, αποφασίζει να τον συνεχίσει με το πνεύμα. Θέλησε να γράψει την ιστορία του, ώστε να την αφήσει κληρονομιά στις επόμενες γενιές.
Το σθένος, το πάθος, η δίψα για ζωή του Πάβελ, δηλαδή του ίδιου του Οστρόφσκι, έγιναν για μένα παράδειγμα που ήθελα να μιμηθώ. Το βιβλίο κυκλοφόρησε το 1931 και μέσα σε ένα χρόνο, μέχρι το θάνατο του συγγραφέα, έκανε 41 εκδόσεις. Μέχρι το 1985-87 ήταν στα σχολικά προγράμματα όλων των σχολείων της ΕΣΣΔ και των άλλων σοσιαλιστικών χωρών, έχει πουλήσει έναν μυθικό αριθμό αντιτύπων και συνεχίζει και σήμερα να συγκινεί».