Του Αποστόλη Ζυμβραγάκη
Την έννοια της αλήθειας είναι δύσκολο να την προσδιορίσεις. Έχουν ξοδευτεί χιλιάδες χρόνια φιλοσοφικής σκέψης, έχει καταναλωθεί αμέτρητη φαιά ουσία και ακόμα η σύγχρονη φιλοσοφία δυσκολεύεται να δώσει έναν επακριβή ορισμό. Ωστόσο, είναι εύκολο να προσδιορίσουμε τι δεν είναι αλήθεια. Ακόμα πιο εύκολο, να επικεντρωθούμε σε ένα συγκεκριμένο είδος ψέματος, τα "fake news" ή ελληνιστί τις "ψευδείς ειδήσεις". Σύμφωνα με την Κομισιόν, λοιπόν, fake news ορίζονται οι αποδεδειγμένα ψευδείς ή παραπλανητικές πληροφορίες που δημιουργούνται, παρουσιάζονται και διαδίδονται για οικονομικό όφελος ή για τη σκόπιμη παραπλάνηση του κοινού, και που ενδέχεται να βλάψουν το κοινό συμφέρον.
Μάλλον, ο ορισμός αυτός δεν προκαλεί καμία έκπληξη, όπως και η ύπαρξη φαινομένων παραπληροφόρησης του κοινού. Υπήρχαν από την αρχαιότητα, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον Οκτάβιο, ο οποίος διέδωσε την προπαγάνδα του, πως ο Μάρκος Αντώνιος γινόταν μέρα με τη μέρα λιγότερο Ρωμαίος, με τρανή απόδειξη ότι έδιωξε τη νόμιμη Ρωμαία σύζυγό του για χάρη της Αιγύπτιας Κλεοπάτρας. Τι κι αν τα κίνητρα του Μάρκου Αντώνιου ήταν περισσότερο πολιτικά και στρατιωτικά; Η προπαγάνδα αρκούσε για να στραφεί η Ρώμη εναντίον του και να ευνοηθεί ο Οκτάβιος. Βέβαια, και στη σύγχρονη ιστορία η προπαγάνδα εφαρμόστηκε με απόλυτη επιτυχία από τον Χίτλερ και το επιτελείο του. Χρησιμοποιώντας όλα τα μέσα προπαγάνδας, τα οποία σήμερα διδάσκονται οι φοιτητές στα Πανεπιστήμια, η ηγεσία των Ναζί κατάφερε να μεταδώσει στους Γερμανούς πολίτες ιδέες και πεποιθήσεις, όπως η Άρια φυλή, η μισαλλοδοξία, ο φανατισμός και ο ακραίος αντισημιτισμός, που στιγμάτισαν τον 20ο αιώνα.
Κι αν μετά τους Ναζί, οι τεχνικές της προπαγάνδας διδάχτηκαν, ώστε ένα μεγάλο ποσοστό πλέον να την αναγνωρίζει και να την απορρίπτει, τα τελευταία χρόνια, μία νέα μορφή παραπληροφόρησης, τα "fake news" βρήκαν στο διαδίκτυο μία καινούργια (τεράστια) δίοδο, να διασπαρούν και να φυτέψουν τους σπόρους τους στις συνειδήσεις των ανθρώπων.
Αυτός ακριβώς είναι και ο μεγάλος κίνδυνος που ελλοχεύει από το φαινόμενο "fake news": τι είδους σπόρο φυτεύει μέσα μας, τι σκοπεύει να καλλιεργήσει στο υποσυνείδητό μας. Είναι δεδομένος πως εξετάζοντας προσεκτικά το περιεχόμενο αρκετών ψευδών ειδήσεων, πολλές από αυτές έχουν αποκλειστικά οικονομικό σκοπό, αφού όσο περισσότεροι επισκέπτες χαρίσουν το πολυπόθητο "κλικ", τόσο μεγαλύτερα θα είναι τα έσοδα από τις διαδικτυακές διαφημίσει. Παρά ταύτα, είναι πλέον αποδεδειγμένο, μετά το σκάνδαλο που ξέσπασε με τη διαρροή εκατομμύρια προσωπικών δεδομένων από το "Facebook", πως πίσω από τη διασπορά ψευδών ειδήσεων, υποβόσκουν και πολιτικές σκοπιμότητες. Προς επίρρωση αυτού, έρχονται οι κατηγορίες προς το "Facebook" και τη "Cambridge Analytica" πως τα προσωπικά δεδομένα που διέρρευσαν χρησιμοποιήθηκαν με τέτοιο τρόπο, ώστε να επηρεαστεί η προεκλογική εκστρατεία του 2016, την οποία κέρδισε ο Ντόναλντ Τραμπ. Άραγε, φτάσαμε ήδη στην εποχή που μία εκστρατεία από στοχευμένες ψευδείς ειδήσεις δύναται να "ανεβάσει" ή να "ρίξει" κυβερνήσεις;
Το διαδίκτυο είναι μία εφεύρεση που άλλαξε άρδην τη ζωή του ανθρώπου. Πρώτα απ' όλα έδωσε σε όλους την ελευθερία λόγου και επικοινωνίας. Ωστόσο, κατήργησε κριτήρια που δέσμευαν τους ανθρώπους που μεταφέρουν τα νέα να το κάνουν με αξιοπιστία. Κριτήρια όπως το κόστος διανομής και μεταφοράς, την εμπιστοσύνη του κοινού και την επίβλεψη νόμων και κανονισμών. Σήμερα, καθένας μπορεί να χρησιμοποιήσει τα κοινωνικά δίκτυα και τα ιστολόγια, με τέτοιον τρόπο ώστε να μεταφέρει πληροφορίες εντελώς δωρεάν, ακόμα και σε αγνώστους του και μάλιστα χωρίς να υπάρχει κάποιο σαφές πλαίσιο κανόνων για αυτό. Όλα αυτά, δημιουργούν τις ευνοϊκότερες συνθήκες στους σύγχρονους προπαγανδιστές να δράσουν και να στρέψουν την κοινή γνώμη εκεί που επιθυμούν. Εξάλλου, οι μηχανισμοί, οι οποίοι κινούν κάτι τέτοιο, είναι άγνωστοι για το ευρύ κοινό. Διότι ο ηλεκτρονικός αναλφαβητισμός είναι πολύ περισσότερος από τον ηλεκτρονικό αλφαβητισμό. Μάλιστα, αντί να μικραίνει, μεγαλώνει, αφού ολοένα και περισσότεροι ηλικιωμένοι, οι οποίοι γνωρίζουν τα στοιχειώδη για τον τρόπο λειτουργίας του διαδικτύου, στρέφονται προς αυτό και ενημερώνονται μέσω αυτού. Είναι σαν η πλειοψηφία να οδηγεί αυτοκίνητα που δεν ξέρει να τα χειρίζεται παρά ελάχιστα. Αναλογιστείτε τι κίνδυνος υπάρχει για τους ίδιους, αλλά και για τη μειοψηφία που έχει γνώση.
Επομένως, είναι πρόδηλο πως το φαινόμενο αυτό λαμβάνει διαστάσεις αυτόχρημα επικίνδυνες. Γι' αυτό κρίνεται επιβεβλημένο να αναζητηθούν τρόποι, με τους οποίους θα αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά.
Πρώτιστα, είναι αναγκαίο να καταγραφεί ένας κώδικας ορθής πρακτικής για την παραπληροφόρηση στο διαδίκτυο. Αυτόν τον κώδικα, οι διαδικτυακές πλατφόρμες θα πρέπει να τον ακολουθούν και, αν τυχόν παρεκκλίνουν από το πλαίσιό του, να επωμίζονται τις συνέπειες. Βέβαια, για τον έλεγχο αυτόν θα πρέπει να ιδρυθούν ανεξάρτητοι φορείς εξακρίβωσης γεγονότων, οι οποίοι θα απασχολούνται αποκλειστικά με τη συνεχή παρακολούθηση της παραπληροφόρησης στο διαδίκτυο.
Ταυτόχρονα, είναι καιρός να στραφεί το εκπαιδευτικό σύστημα προς την όξυνση της κριτικής σκέψης των παιδιών. Δυστυχώς, το σημερινό σχολείο, με το βαθμοθηρικό και τον εξετασιοκεντρικό του χαρακτήρα, προωθεί τον μηχανιστικό τρόπο μάθησης και αμβλύνει τη δημιουργικότητα των μαθητών. Έτσι, τα σημερινά παιδιά και αυριανοί ενήλικοι, καθίστανται ευάλωτοι στη χειραγώγηση των "fake news", ειδικά από τη στιγμή που δεν εκπαιδεύτηκαν ποτέ για την ανίχνευση και την απόρριψή τους. Πρέπει, λοιπόν, από τα σχολικά χρόνια να υπάρχει σύνδεση μαθητή και μέσων μαζικής ενημέρωσης. Αυτό θα βοηθήσει τους πολίτες να εντοπίζουν τη διαδικτυακή παραπληροφόρηση και να προσεγγίζουν το διαδικτυακό περιεχόμενο με κριτική ματιά.
Η εποχή του ρομαντισμού για το διαδίκτυο πέρασε ανεπιστρεπτί. Σειρά έχει η εποχή του σκεπτικισμού. Η ευαισθησία και κυρίως η κριτική σκέψη των ανθρώπων σχετικά με τη λειτουργία και τη χρήση των κοινωνικών μέσων και του διαδικτύου συλλήβδην αποτελούν το πρώτο, αλλά και το μεγαλύτερο βήμα που πρέπει να κάνει η σημερινή ανθρωπότητα. Διαφορετικά, δεν θα αργήσει η εποχή που ο νέος Χίτλερ με όπλο τα "fake news" και σφαίρες τη χειραγωγούμενη μάζα, θα αιματοκυλήσει ξανά τον κόσμο...
Για το e-didaskalia.blogspot.gr
Αποστόλης Ζυμβραγάκης, φιλόλογος.