Τα παιδιά συνήθως αρχίζουν να λένε ψέματα ήδη από την προσχολική ηλικία, δηλαδή μεταξύ δύο και τεσσάρων ετών. Αυτές οι σκόπιμες απόπειρές τους να παραπλανήσουν τους άλλους, είναι φυσικό να προκαλούν ανησυχία στους γονείς για το πώς θα εξελιχθούν ως προσωπικότητες.
Αλλά από αναπτυξιακή πλευρά, το να λέει ψέματα το παιδί αποτελεί μια πρώτη ένδειξη ότι έχει αναπτύξει επίγνωση ότι οι άλλοι άνθρωποι γύρω του έχουν διαφορετικές επιθυμίες, συναισθήματα και πεποιθήσεις από το ίδιο.
Όταν λοιπόν ένα παιδί λέει «Ο μπαμπάς είπε ότι μπορώ να φάω παγωτό», χρησιμοποιεί την επίγνωση που έχει για τον πατέρα του για να διασπείρει μια εσφαλμένη άποψη.
Κι ενώ το ψέμα δεν είναι κοινωνικά αποδεκτό, η ικανότητα να γνωρίζουμε τις σκέφτονται και πως αισθάνονται οι άλλοι είναι μια πολύτιμη κοινωνική δεξιότητα. Σχετίζεται με την ενσυναίσθηση, τη συνεργασία και τη φροντίδα των άλλων όταν είναι αναστατωμένοι.
Το «ψεύδεσθαι» αλλάζει με την ηλικία
Τα πρώτα ψέματα των μικρών παιδιών είναι συνήθως περισσότερο κωμικά παρά αποτελεσματικά, αφού ξέρουν ότι μπορούν να εξαπατήσουν τους άλλους αλλά δεν έχουν αναπτύξει τον τρόπο να το κάνουν σωστά.
Έτσι την ηλικία των οκτώ ετών, τα παιδιά αυτο-αποκαλύπτονται συνήθως όταν λένε ένα ψέμα. Σε μια μελέτη, που δημοσιεύθηκε στο επιστημονικό έντυπο International Journal of Behavioral Development, ζητήθηκε από μια ομάδα παιδιών 3-7 ετών να διαλέξουν ένα παιχνίδι που βρισκόταν κρυμμένο πίσω τους. Σχεδόν όλα το έκαναν και επίσης σχεδόν όλα αργότερα είπαν ψέματα γι’ αυτό. Αλλά κάποια είχαν πρόβλημα να εμμείνουν στο ψέμα. Εκείνα που είχαν πει ψέματα και ήταν 3-7 ετών είχαν καταφέρει να μείνουν ατάραχα αλλά στη συνέχεια προδόθηκαν αποκαλύπτοντας το όνομα του παιχνιδιού. Όσα ήταν 6-7 ετών είχαν μερικοί επιτυχία, με τα μισά να προσποιούνται άγνοια και τα άλλα μισά να αποκαλύπτουν κατά λάθος το όνομα του παιχνιδιού.
Καθώς όμως τα παιδιά μεγάλωναν και αναπτυσσόταν περισσότερο η λεκτική τους ικανότητα ήταν όλο και περισσότερο ικανά να αντιλαμβάνονται το είδος των ψεμάτων που θα μπορούσαν να γίνουν πιστευτά από άλλους. Επίσης μπορούσαν να κρατήσουν για περισσότερο καιρό το ψέμα τους κρυφό.
Αλλά παράλληλα αναπτύσσεται και η ηθική στην προσωπικότητα του ατόμου.
Τα μικρότερα παιδιά ήταν πιθανότερο να πουν ψέμα για να αποκομίσουν προσωπικό όφελος, ενώ τα μεγαλύτερα όλο και περισσότερο αντιλαμβάνονταν ότι αισθάνονταν άσχημα που έλεγαν κάποιο ψέμα.
Ακόμα τα μεγαλύτερα παιδιά και οι έφηβοι μπορούσαν να διαχωρίσουν τα διάφορα είδη ψεμάτων, όπως τα αθώα, από τα επικίνδυνα ή τα αντικοινωνικά.
Κι ενώ πολλές μελέτες υποστηρίζουν ότι είναι μικρή η συχνότητα των ψεμάτων στα παιδιά και τους εφήβους, οι τελευταίοι είναι πιθανότερο να πουν ψέματα σε γονείς και δασκάλους για πράγματα που θεωρούν προσωπικά τους.
Μελέτη που έγινε σε αμερικανούς εφήβους και δημοσιεύθηκε στο επιστημονικό έντυπο Journal of Youth and Adolescence, έδειξε ότι το 82% παραδέχθηκε ότι είχε πει ψέματα στους γονείς τους για χρήματα, αλκοόλ, ναρκωτικά, φίλους, σχέσεις, πάρτι ή σεξ, τους προηγούμενες 12 μήνες. Επίσης, ήταν πιθανότερο να πουν ψέματα για τους φίλους τους (67%) και τη χρήση αλκοόλ/ναρκωτικών (65%). Λιγότερο πιθανό ήταν να πουν κάποιο ψέμα για το σεξ (32%).
Επίσης όταν τους ζητήθηκε να διαβάσουν μια ιστορία όπου ο πρωταγωνιστής έλεγε ψέματα στους γονείς του, οι έφηβοι ήταν πιθανότερο να θεωρήσουν αποδεκτό το ψέμα αν βοηθούσε το άτομο να κρατήσει κρυφό κάποιο προσωπικό μυστικό του, αλλά όχι αν επρόκειτο να πάθει κάποιος κακό ή να πληγωθεί συναισθηματικά.
Πρέπει να μας ανησυχούν τα παιδικά ψέματα;
Πολλοί ενήλικες λένε ψέματα, κάποιες φορές για καλό και κάποιες φορές για κακό. Έρευνα που δημοσιεύθηκε στο επιστημονικό έντυπο Human Communication Research έχει υπολογίσει ότι κατά μέσο όρο το 40% των ενηλίκων στις ΗΠΑ έχουν πει ψέματα σε εύρος 24ωρου.
Βέβαια υπάρχουν και περιπτώσεις που το «ψεύδεσθαι» αποτελεί πηγή ανησυχίας όταν συνυπάρχει με άλλες συμπεριφορές που θεωρούνται ακατάλληλες, όπως η διαταραχή συμπεριφοράς που χαρακτηρίζεται από επιθετικότητα και θυμό.
Ανησυχητικό είναι φυσικά και το γεγονός αν το ψέμα χρησιμοποιείται για να συγκαλύψει ψυχικά προβλήματα υγείας, λόγω φόβου ή ντροπής. Για παράδειγμα, ένας έφηβος με αγχώδη διαταραχή μπορεί να λέει διαρκώς ψέματα για να αποφύγει καταστάσεις που του προκαλούν φόβο. Επίσης, μπορεί να λέει ψέματα για να αποφύγει το στίγμα της ψυχικής νόσου.
Γονείς και δάσκαλοι «ασπίδα» στο ψέμα
Παρά το γεγονός ότι όπως προαναφέρθηκε το ψέμα είναι μέρος της ανάπτυξης του ατόμου, γονείς και δάσκαλοι θα πρέπει να ενισχύσουν την προσπάθεια του παιδιού να λέει πάντα την αλήθεια.
Και αυτό μπορεί να γίνει με τρεις τρόπους: αποφεύγοντας την επιβολή σκληρής τιμωρίας. Μελέτη που έγινε σε σχολεία στην δυτική Αφρική και δημοσιεύθηκε στο Child Developement έδειξε ότι η χρήση τιμωρίας συντελούσε σε χρήση πιο επιθετικών ψεμάτων. Επίσης, τα παιδιά που προέρχονταν από οικογένειες που έδιναν μεγάλη έμφαση στην τήρηση των κανόνων και όχι στον διάλογο, έτειναν να λένε συχνότερα ψέματα.
Δεύτερον, πρέπει να γίνεται συζήτηση ώστε τα παιδιά να κατανοούν πότε ένα ψέμα είναι κακό, πως επηρεάζει τους άλλους και πως τα ίδια αισθάνονται για τον εαυτό τους όταν λένε ψέματα. Έτσι τα παιδιά μπορούν να αντιληφθούν τη αξία της αλήθειας.
Τρίτον, πάντα να διακρίνεται το ψέμα από τη αλήθεια. Τα πολύ μικρά παιδιά τείνουν να αναμιγνύουν τη φαντασία με την πραγματικότητα, ενώ τα μεγαλύτερα και οι ενήλικες συχνά ανακαλούν καβγάδες που είχαν με άλλους ανθρώπους, διαφορετικά απ’ ό,τι μπορεί να συνέβησαν τα γεγονότα. Αν ένα παιδί αναφέρει σωματική ή σεξουαλική κακοποίηση, αυτό είναι κάτι που πρέπει να διερευνηθεί με κάθε δυνατό τρόπο. Διακρίνοντας την σκόπιμη ή όχι προσπάθεια για εξαπάτηση, γονείς και δάσκαλοι μπορούν να αντιδράσουν κατάλληλα.
Τα ψέματα είναι φυσιολογική εξελικτική διαδικασία
Τελικά, οι επιστήμονες καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι από αναπτυξιακή σκοπιά το ψέμα είναι φυσιολογικό και σημαντική ένδειξη ότι και άλλες γνωστικές δεξιότητες του ατόμου αναπτύσσονται παράλληλα.
Αν όμως το ψέμα είναι διαρκές και παρεμβαίνει στην ικανότητα του παιδιού να είναι λειτουργικό στην καθημερινότητά του, τότε σίγουρα χρήζει διερεύνησης από ειδικό.
Αλλά συνήθως το ψέμα είναι ένας τρόπος να μάθουν τα παιδιά να υπάρχουν στην κοινωνία.