Έκθεση Γ' Λυκείου - Οδηγίες και ασκήσεις στους τρόπους και τα μέσα πειθούς

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ «ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ»

ΤΟΜΕΑΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ & ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

Τσατλόγλου Αναστάσιος, φιλόλογος

Η ΑΣΚΗΣΗ «Β2»

Ι. Οι ασκήσεις στους τρόπους και τα μέσα πειθούς

     Η επικοινωνία αποτελεί μια διαλογική διαδικασία. H πειθώ είναι μόνο μία περίσταση επικοινωνίας με στόχο τη μεταβολή της σκέψης ή και της συμπεριφοράς ενός δέκτη. Άλλες περιστάσεις θα μπορούσαν να θεωρηθούν η ενημέρωση, η διδασκαλία, η πληροφόρηση. Σε μία ευρύτερη όμως θεώρηση της έννοιας της πειθούς αντιλαμβανόμαστε ότι οποιαδήποτε επικοινωνιακή περίσταση ενέχει στοιχεία πειθούς διότι εκφράζει την πρόθεση ενός πομπού να ασκήσει επίδραση σε έναν δέκτη.

      Στη «Ρητορική» του Αριστοτέλη ο ρητορικός λόγος λειτουργεί πειστικά με τρεις τρόπους: μέσω  τoυ  “ήθους” του πομπού, του "πάθους" του δέκτη και του λογικού επιχειρήματος. Oι σύγχρονες επικοινωνιακές συνθήκες οδήγησαν σε δημιουργία δύο ακόμα τρόπων πειθούς που απορρέουν μέσα από αυτές. Οι επιπλέον αυτοί τρόποι είναι απαραίτητο να διδαχθούν στους μαθητές αν αναλογιστούμε τις σύγχρονες επικοινωνιακές συνθήκες: την επίθεση στο ήθος του αντιπάλου ομιλητή που απορρέει από την επίκληση στο ήθος του πομπού, εφόσον βασίζεται στην εξέταση του ήθους ενός πομπού καθώς και την  επίκληση στην αυθεντία που σε μεγάλο βαθμό εντάσσεται στο πλαίσιο της επίκλησης στη λογική.

     Η κατηγορία του αντιπάλου ομιλητή είναι  ισχυρός τρόπος πειθούς, μια και η διάδοση αρνητικής φήμης πάντα προκαλεί βλάβη για κάποιο χρονικό διάστημα, αφήνει ερωτηματικά ή και πλήττει την αξιοπιστία του αντιπάλου πομπού, μέχρι να διαψευσθεί. Άρα, ο τρόπος της επίθεσης στο ήθος του αντιπάλου ομιλητή χρησιμοποιείται συχνά εξαιτίας του ανταγωνιστικού κλίματος της σύγχρονης εποχής που επικρατεί σε όλα τα επίπεδα όπως η πολιτική αντιπαράθεση, η καθημερινότητα, οι επιχειρήσεις. Να σημειωθεί ότι η επίθεση στο ήθος του αντιπάλου ομιλητή ενέχει συχνά και την πρόθεση να επηρεαστεί συναισθηματικά ο δέκτης εναντίον ενός αντιπάλου πομπού.

   Η επίκληση στην αυθεντία απορρέει περισσότερο από την επίκληση στη λογική. Στην  προσπάθειά του ο πομπός να γίνει πειστικός, ταυτίζει τη θέση του με μία αυθεντία ώστε να αποκτήσει το ανάλογο κύρος. Πρόκειται για έναν λογικό τρόπο άσκησης πειθούς, ο οποίος καταγράφεται ξεχωριστά πιθανόν εξαιτίας του τεράστιου πλήθους απόψεων προσώπων που μπορούν να λειτουργήσουν ως αυθεντίες. Αποτέλεσμα στη σύγχρονη εποχή είναι συχνά να μη διαχωρίζεται με σαφήνεια η πρόθεση του δέκτη από την ίδια την αυθεντία, αλλά η αναφορά στην αυθεντία αποκτά ξεχωριστή δυναμική που εμπεριέχει αυτονόητα την πρόθεση του πομπού που τη χρησιμοποιεί. Να σημειωθεί πως η επίκληση στην αυθεντία σε κάποιο βαθμό επικοινωνεί και με την επίκληση στο ήθος του πομπού σύμφωνα και με το σχολικό βιβλίο (σελ. 7) εφόσον με τη χρήση της ενισχύεται η αξιοπιστία ενός πομπού.

     Το κεφάλαιο της θεωρίας της πειθούς, αν και εντάσσεται στη Γ΄ Λυκείου, στην πραγματικότητα παρουσιάζεται έμμεσα και σταδιακά στην ύλη από τις προηγούμενες τάξεις. Οι λειτουργίες της γλώσσας, τα σημεία στίξεως, τα ρηματικά πρόσωπα, τα παραδείγματα, η συλλογιστική πορεία, η περιγραφή και η αφήγηση, όλα αυτά τα παραπάνω στοιχεία υφολογικών επιλογών αξιοποιούνται στο Λύκειο ώστε ο μαθητής να εξοικειωθεί με τα εκφραστικά μέσα που θα του δώσουν τη δυνατότητα να εκφράσει πειστικό λόγο.

  Οι μαθητές καλούνται να διακρίνουν τρόπους και μέσα πειθούς μέσα σε κείμενο. Στην εισαγωγή του σχολικού βιβλίου υπάρχουν τρεις τρόποι πειθούς με το ήθος του πομπού να εμπεριέχει την επίκληση στην αυθεντία και την επίθεση στο ήθος του αντιπάλου πομπού. Ωστόσο, στις εξετάσεις έχει παγιωθεί να υπάρχουν πέντε τρόποι πειθούς:

α) Επίκληση στη λογική, οπότε ως μέσα χρησιμοποιούνται επιχειρήματα και τεκμήρια.

 β) Επίκληση στο συναίσθημα, οπότε ως μέσα αξιοποιούνται η περιγραφή, η αφήγηση, το χιούμορ, η ειρωνεία και ο συναισθηματικά φορτισμένος λόγος.

γ) Επίκληση στην αυθεντία, με βασικό μέσο τα ίδια τα λόγια μιας αυθεντίας, τα οποία συνήθως μεταφέρονται είτε άμεσα σε ευθύ λόγο, είτε έμμεσα σε πλάγιο.

δ) Επίκληση στο ήθος του πομπού, με μέσα συνήθως περιγραφικά και αφηγηματικά που αναδεικνύουν την αξιοπιστία του πομπού.

ε) Επίθεση στο ήθος του αντιπάλου ομιλητή με μέσα πειθούς τα ίδια με αυτά που χρησιμοποιούνται στην επίκληση στο συναίσθημα. Η διαφορά πλέον είναι ότι δε χρησιμοποιούνται απλά για να συγκινήσουν τον δέκτη, αλλά για να διαβάλουν έναν αντίπαλο πομπό, δηλαδή να υποβαθμίσουν το ήθος του ώστε να καταστήσουν αρνητικά διακείμενο τον δέκτη προς αυτόν. 

    

Στα ημερήσια λύκεια η άσκηση αυτή τέθηκε πέντε φορές:

 Πανελλήνιες 2003

Β3. Ποιους τρόπους και ποια μέσα πειθούς χρησιμοποιεί ο συγγραφέας στην τέταρτη και πέμπτη παράγραφο του κειμένου; Να δώσετε ένα παράδειγμα για κάθε περίπτωση.

Μονάδες 5

Ενδεικτική απάντηση: Ο συγγραφέας κάνει επίκληση  στη λογική, με την παράθεση επιχειρημάτων και τεκμηρίων στατιστικών στοιχείων, αλλά και επίκληση στην αυθεντία.

Παραδείγματα

α) Επίκληση στη λογική με τεκμήρια: «και να παραιτηθούν...3% το χρόνο».

β) Επίκληση στη λογική με επιχείρημα: «Η ανάπτυξη βέβαια...Αριστοτέλη».

1η προκείμενη: «Η ανάπτυξη βέβαια...του ανθρώπου»,

2η προκείμενη: «μιαν αληθινή δημοκρατία...των αποφάσεων»,

3η προκείμενη: «μιαν άλλη οργάνωση παιδείας»

Συμπέρασμα: «ώστε να διαπλάθονται...νόμων».

γ) Επίκληση στην αυθεντία: «ώστε να διαπλάθονται ... τον Αριστοτέλη».

Σχόλιο: Τα τεκμήρια αποτελούν ευδιάκριτα στατιστικά στοιχεία και τo επιχείρημα είναι σαφές με συγκεκριμένες προκείμενες και συμπέρασμα. Σε ό,τι αφορά στην επίκληση στην αυθεντία, αυτή ενσωματώνεται στην πραγματικότητα στο συμπέρασμα του επιχειρήματος και θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι ταυτίζεται με αυτό. Σε αυτό το σημείο είναι δυνατόν δικαιολογημένα να προκληθεί σύγχυση σε έναν μαθητή.

Πανελλήνιες 2006

Β2. «Η μεγάλη αντοχή [...] στη χαρά της νίκης». Στη συγκεκριμένη παράγραφο να διερευνήσετε:

α. Ποιον τρόπο πειθούς επιστρατεύει ο συγγραφέας; (Μονάδες 2)

β. Ποια μέσα πειθούς χρησιμοποιεί; Να αναφέρετε ένα παράδειγμα για κάθε περίπτωση. (Μονάδες 3)

Μονάδες 5

 Ενδεικτική απάντηση:

α.Ο τρόπος πειθούς που χρησιμοποιείται στο απόσπασμα είναι η επίκληση στη λογική με επιχείρημα και τεκμήριο. Ο συγγραφέας στο επιχείρημά του αναφέρεται στους τρόπους με τους οποίους ο πνευματικός άνθρωπος εξασφαλίζει την αντοχή του, θεωρώντας πως η δύναμή του απορρέει από την θέληση που έχει για να επιτύχει το σκοπό του.

β. Τα μέσα πειθούς που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας είναι τα επιχειρήματα και τα τεκμήρια. Συγκεκριμένα χρησιμοποιεί επιχείρημα στα εξής χωρία:

Πρώτη προκείμενη: «Η φλογερή αγάπη...δροσερό»

Δεύτερη προκείμενη: «Και επειδή την αγάπη...ηθικό πόνο»

Συμπέρασμα: «H μεγάλη αντοχή....από την ψυχή του». Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί και τεκμήρια. Ως τεκμήρια φέρει παραδείγματα της κοινωνικής πραγματικότητας («ο κοινός...υγεία του») που φανερώνουν πως η ποιότητα του ήθους του πνευματικού ανθρώπου είναι ανώτερη του απλού ανθρώπου, καθώς ο πνευματικός άνθρωπος έχει μεγαλύτερες ηθικές αντιστάσεις.

Σχόλιο:

Υπήρξε αρχικά σύγχυση, καθώς αρκετοί πίστευαν ότι πρόκειται για επίκληση στο συναίσθημα εξαιτίας του συναισθηματικά φορτισμένου σε ορισμένα σημεία λόγου. Παρά το συναισθηματικά φορτισμένο λόγο, επειδή υπάρχει σαφής και δομημένη συλλογιστική πορεία, πρόκειται για επίκληση στη λογική. Τελικά, όμως, είχαν αποδεχθεί και τους δύο τρόπους πειθούς.

Πανελλήνιες 2007

Β2. Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί ως τρόπο πειθούς, εκτός των άλλων, και την επίκληση στην αυθεντία. Να εντοπίσετε δύο περιπτώσεις επίκλησης στην αυθεντία.

Μονάδες 5

Ενδεικτική απάντηση: Μία περίπτωση επίκλησης στην αυθεντία είναι η άποψη του Ντοστογιέφσκι «Όλοι στον αιώνα μας....απ’ αυτούς», όπου σχολιάζεται η κρίση των ανθρωπίνων σχέσεων και η απομόνωση των ανθρώπων.

   Μια δεύτερη περίπτωση επίκλησης στην αυθεντία είναι η θέση του Οδυσσέα Ελύτη «Το καίριο στη ζωή...υπερβεί», στην οποία επισημαίνεται η αδυναμία του σύγχρονου ανθρώπου να οδηγηθεί στην ολοκλήρωση. Εξαιρετικά απλοποιημένο λοιπόν το ζητούμενο της άσκησης πιθανόν κάτω από την πίεση της ασάφειας και της σύγχυσης που προκλήθηκε την προηγούμενη χρονιά.

Σχόλιο: Η ερώτηση είναι αρκετά συγκεκριμένη και απλοποιημένη καθώς δε ζητείται από το μαθητή να «ανιχνεύσει» και να κατανοήσει την πρόθεση του γράφοντος ως προς τον τρόπο πειθούς, αλλά του ξεκαθαρίζεται ότι πρόκειται για έναν συγκεκριμένο, την επίκληση στην αυθεντία. Τα ονόματα των αυθεντιών ήταν μάλιστα σε παρενθέσεις μέσα στο κείμενο, γεγονός που απλοποιεί εξαιρετικά την άσκηση.

Πανελληνιες 2009

Β2. α) Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί ως τρόπο πειθούς και την επίκληση στην αυθεντία. Να εντοπίσετε το συγκεκριμένο τρόπο πειθούς στο κείμενο και να αιτιολογήσετε τη χρήση του.

Μονάδες 4

Ενδεικτική απάντηση: Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί την αυθεντία στο χωρίο: «Ο Βολταίρος…τα βιβλία». Η άποψη του συγγραφέα για την αξία του βιβλίου στην άνοδο του πνευματικού επιπέδου της κοινωνίας αποκτά κύρος και αντικειμενικότητα μέσα από την άποψη του Βολταίρου. Πρόκειται για ιστορικό πρόσωπο, πρωτοστάτη του Διαφωτισμού που προσδίδει βαρύτητα και δεν επιδέχεται αμφισβήτηση.

 Πανελλήνιες 2012

Β2. α) Να βρείτε τους δύο τρόπους πειθούς που χρησιμοποιεί η συγγραφέας στην τελευταία παράγραφο και να τεκμηριώσετε την απάντησή σας με μία αναφορά για κάθε τρόπο.

 Μονάδες 6

Ενδεικτική απάντηση: Η συγγραφέας χρησιμοποιεί ως τρόπο πειθούς την επίκληση στο συναίσθημα («Ιδού η απαρχή…αέναο γίγνεσθαι») ενεργοποιώντας το συναίσθημα του αναγνώστη με τη χρήση συγκινησιακά φορτισμένου (το συντροφικό συναπάντημα») και μεταφορικού λόγου («πλάστης αθάνατου έργου», «δάμασε η ελληνική τέχνη το ζώο», «η αυγή του μυστηρίου», «να αιχμαλωτίσει την τέλεια μορφή»). Ακόμη, αξιοποιείται  χρήση ασύνδετου σχήματος, επανάληψη («ιδού η απαρχή…ιδού το πρώτο ερωτηματικό…ιδού η αυγή του μυστηρίου»)και υπερβολή («δημιουργός θεών»). Συναισθηματικό ύφος διαμορφώνεται και μέσα από τη χρήση επθέτων («συντροφικό, τέλεια, μετέωρη, τεταμένη, ιδεατή, αέναο»).

    Η συγγραφέας χρησιμοποιεί και τη μέθοδο της επίκλησης στη λογική. Στο χωρίο: «Να γιατί η αρχαία τέχνη…τη δημιουργία ελευθερίας» διακρίνεται επιχείρημα με στόχο την ανάδειξη τη διαχρονική αξία της κλασσικής τέχνης.

Σχόλιο: Οι δύο τρόποι είναι εμφανείς και ο εντοπισμός τους δε δημιουργεί σύγχυση σε καλά προετοιμασμένους μαθητές.

Το κεφάλαιο της Πειθούς έχει αρκετά σημεία που χρειάζονται διευκρίνιση και δημιουργούν απορίες στους μαθητές:

1) Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στην επίκληση στη λογική με τεκμήριο –αυθεντία και στην επίκληση στην αυθεντία;

Στην πραγματικότητα η επίκληση στην αυθεντία εντάσσεται σε μια λογική προσπάθεια να πείσουμε το δέκτη. Στις εξετάσεις ο μαθητής διευκολύνεται αν αρχικά  εντοπίσει την αυθεντία μέσα στο κείμενο και έπειτα αναρωτηθεί πώς χρησιμοποιείται η αυθεντία μέσα σε αυτό. Αν είναι εμφανές ότι η αυθεντία χρησιμοποιείται για να τεκμηριώσει μια άλλη άποψη – συνήθως του συγγραφέα – τότε κάνουμε λόγο για επίκληση στη λογική με τεκμήριο-αυθεντία. Αν όμως η αυθεντία αναφέρεται δίχως να εντοπίζουμε μέσα στο κείμενο κάποια άλλη άποψη, τότε ο συγγραφέας έχει επιλέξει να εκφράσει ουσιαστικά τη δική του άποψή μέσα από τα λόγια της αυθεντίας. Άρα, παραλείπει τη δική του άποψη που συμπίπτει βέβαια με αυτήν της αυθεντίας. Σε αυτή την περίπτωση που τα λόγια της αυθεντίας δεν τεκμηριώνουν εμφανώς την άποψη του συγγραφέα κάνουμε λόγο για επίκληση στην αυθεντία.

2) Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα σε τρόπους και μέσα πειθούς; Είναι δυνατόν να έχουμε τα μέσα πειθούς δίχως τους τρόπους πειθούς;

Oι τρόποι πειθούς εκφράζουν την πρόθεση του πομπού-ομιλητή-συγγραφέα να επηρεάσει με κάποια συγκεκριμένη μέθοδο το δέκτη. Τα μέσα πειθούς είναι οι εκφραστικές επιλογές με τις οποίες αυτή η πρόθεση λαμβάνει «σάρκα και οστά» μέσα στο λόγο. Τα μέσα πειθούς είναι αυτά που τελικά διαμορφώνουν και το ύφος ενός συγγραφέα. Ο εντοπισμός ενός μέσου πειθούς σημαίνει αυτομάτως ότι εξυπηρετεί και μια ανάλογη πρόθεση, δηλαδή αρκεί και μία παρομοίωση, μια μεταφορά ή ακόμα και ένα σημείο στίξεως για να πούμε ότι γίνεται επίκληση στο συναίσθημα. Ο κυρίαρχος τρόπος πειθούς εντοπίζεται εφόσον ο μαθητής αναζητήσει πρώτα όλα τα μέσα και τους τρόπους που υπάρχουν και στη συνέχεια κρίνει ποιος είναι ο πιο σημαντικός τρόπος πειθούς. Στην περίπτωση που εντοπίσουμε, για παράδειγμα, ένα σχήμα λόγου εντός των προκειμένων ή του συμπεράσματος ενός επιχειρήματος, αυτό δε συνιστά ολοκληρωμένα επίκληση στο συναίσθημα, αλλά προσδίδει μια συναισθηματική χροιά στο επιχείρημα.

3) Πώς απαντάμε για να μη «χάσουμε» μονάδες σε αυτές τις ασκήσεις; Να γράψουμε και τα μέσα πειθούς παρόλο που η άσκηση μας ζητάει να γράψουμε μόνο τους τρόπους;

Όπως και στις περισσότερες ασκήσεις θεωρίας, έτσι και στις ασκήσεις εντοπισμού τρόπων και μέσων πειθούς ακολουθούμε το τρίπτυχο: άμεση επιγραμματική απάντηση - επαναδιατύπωση του κειμένου με τρόπο που να αποδίδουμε το νόημά του ώστε να καταδείξουμε την απάντησή μας – τεκμηρίωση με παράθεση χωρίων κειμένου. Στην περίπτωση βέβαια που το ζητούμενο είναι απλός εντοπισμός περιπτώσεων, όπως για παράδειγμα το 2007, τότε αρκεί απλή παράθεση χωρίων.

    Σε περίπτωση που ζητούνται μόνο οι τρόποι πειθούς είναι καλό να αναφέρονται και τα μέσα πειθούς για να είναι πιο ολοκληρωμένη η απάντησή μας. Προσοχή όμως χρειάζεται στη διατύπωση της απάντησης, ώστε να μη φανεί ότι υπάρχει σύγχυση ανάμεσα σε τρόπους και μέσα πειθούς. Πρέπει με σαφήνεια πρώτα να δίνεται απάντηση σε αυτό που μας ζητείται και έπειτα να εμπλουτίζεται και να ολοκληρώνεται η απάντηση με τα απαραίτητα στοιχεία, τα οποία φανερώνουν πλήρη γνώση της θεωρίας.

4) Είναι δυνατόν στην επίκληση στο ήθος του πομπού, ο πομπός να αναφέρει μειονεκτήματα του χαρακτήρα του;

Ναι είναι δυνατόν κάποιος να επικαλείται αρνητικά στοιχεία του χαρακτήρα του για να αιτιολογήσει αντίστοιχα την αδυναμία του να εκπληρώσει έναν στόχο. Για παράδειγμα η Ισμήνη επικαλείται την αδυναμία της ως γυναίκα στην Αντιγόνη για να τη βοηθήσει να θάψουν τα δύο τους αδέλφια παρακούοντας την εντολή του Κρέοντα.

5) Είναι δυνατόν η αυθεντία να μην είναι πρόσωπο;

Συχνά στα κείμενα έννοιες όπως η Ιστορία, η Επιστήμη, το Σύνταγμα, η Φύση, αλλά και οργανισμοί όπως για παράδειγμα το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο λαμβάνουν το ρόλο μιας αυθεντίας.

6) Σε τι διαφέρουν τα επιχειρήματα από τα τεκμήρια; Είναι τα τεκμήρια μέρος ενός επιχειρήματος;

Το επιχείρημα αποτελείται από προκείμενες και συμπέρασμα. Τα τεκμήρια χρησιμοποιούνται για να επαληθεύσουν ένα επιχείρημα και δεν αποτελούν τμήμα του επιχειρήματος. Δεν είναι όμως απόλυτο ότι γράφονται μετά το επιχείρημα, αλλά είναι δυνατόν να βρίσκονται πριν τις προκείμενες, μετά το συμπέρασμα ή και στο ενδιάμεσο αυτών. Ο ρόλος τους και σε αυτή την περίπτωση δε μεταβάλλεται, καθώς, όπου και να εντοπίζονται, λειτουργούν ως αποδεικτικά στοιχεία άποψης ή επιχειρήματος.

7) Σε πόσες μορφές είναι δυνατόν να συναντήσουμε την επίκληση στη λογική;

Σε τρεις: α) επιχείρημα, β) επιχείρημα και τεκμήριο, γ) άποψη και τεκμήριο.

ΙΙ. Η άσκηση αναζήτησης της συλλογιστικής πορείας

     Από την Α΄ Λυκείου οι μαθητές εξοικειώνονται με την έννοια της συλλογιστικής πορείας καθώς κρίνεται απαραίτητο οι σκέψεις τους να τεθούν σε μια πιο «αυστηρή», λογική σειρά που θα οδηγεί σε βέβαιο συμπέρασμα κατά την αποδεικτική πορεία του λόγου τους. Αυτή η οργάνωση της σκέψης χρησιμεύει στις ασκήσεις παραγωγής λόγου (περίληψη, ανάπτυξη παραγράφου και έκθεση). Η θεωρία της συλλογιστικής πορείας κειμένου και των συλλογισμών διδάσκεται βέβαια αναλυτικότερα στη Γ΄ Λυκείου.

Στα ημερήσια λύκεια η άσκηση αυτή τέθηκε δύο φορές:

Πανελλήνιες 2002: Β2. Με ποια συλλογιστική πορεία (επαγωγική-παραγωγική) αναπτύσσει τη σκέψη του ο συγγραφέας στην πρώτη παράγραφο του κειμένου; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

H άσκηση αυτή, βαθμολογικής αξίας πέντε μονάδων, ζητάει από τον μαθητή να εντοπίσει τη συλλογιστική πορεία σε ένα σχετικά ευρύ κειμενικό πλαίσιο, όπως μια ολοκληρωμένη παράγραφο, χωρίς να απομονώνει προκείμενες και συμπέρασμα.

«O εικοστός αιώνας δικαίως χαρακτηρίζεται ως αιώνας των μεγαλύτερων και σημαντικότερων κοινωνικο-οικονομικών αλλαγών. Με τη ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας, ο μέσος "Δυτικός άνθρωπος" ζει στο κατώφλι του 21ου αιώνα μία πολύ διαφορετική καθημερινή ζωή από τον αντίστοιχο άνθρωπο των αρχών του 20ου αιώνα. Ένα σημαντικό ποσοστό ευθύνης γι' αυτές τις δραματικές αλλαγές στην καθημερινή ζωή φέρει και η πρόοδος στις λεγόμενες βιοϊατρικές επιστήμες. Η ανακάλυψη της δομής του DNA, πριν από 45 περίπου χρόνια, και η επακόλουθη "έκρηξη γνώσης" στους τομείς της Μοριακής Βιολογίας και της Γενετικής φέρνουν την ανθρωπότητα αντιμέτωπη με μια νέα τάξη πραγμάτων.»

Ενδεικτική απάντηση: Ο συγγραφέας αναπτύσσει τη σκέψη του με παραγωγική συλλογιστική πορεία. Συγκεκριμένα, η σκέψη του πορεύεται από γενικές σκέψεις σε σχέση με τις σημαντικές κοινωνικοοικονομικές εξελίξεις που συντελέστηκαν κατά τον 20ο αιώνα χάρη στην ραγδαία τεχνολογική εξέλιξη («Ο εικοστός αιώνας… κοινωνικοοικονομικές αλλαγές.», «Με τη ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας… του 20ου αιώνα…») προς ειδικότερες σκέψεις σε σχέση με την εξέλιξη των βιοϊατρικών επιστημών («…η πρόοδος στις λεγόμενες βιοϊατρικές επιστήμες.») και συγκεκριμένα την εξέλιξη της Γενετικής(«…στους τομείς της Μοριακής Βιολογίας και της Γενετικής…») και τις συνέπειες αυτής για τον άνθρωπο.(«…φέρνουν την ανθρωπότητα… πραγμάτων.»)

   Σχόλιο: Να σημειωθεί ότι στη συγκεκριμένη απάντηση προκλήθηκε διχογνωμία διότι υπήρξε ισχυρός αντίλογος ως προς την ορθότητά της. Μάλιστα, η άποψη ότι η σκέψη του συγγραφέα αναπτύσσεται με επαγωγική και όχι παραγωγική συλλογιστική πορεία τεκμηριώνεται λαμβάνοντας υπόψη ότι η αποδεικτέα θέση του συλλογισμού αυτού βρίσκεται στην αρχή του ως γενικότερο συμπέρασμα που στηρίζεται σε προκείμενες που έπονται. Στην περίπτωση αυτή λοιπόν, αλλάζει η τυπική και λογική σειρά παρουσίασης προκειμένων-συμπεράσματος, όπου νοηματικά οι προκείμενες προηγούνται του συμπεράσματος. Αυτό βέβαια δεν αναιρεί την πορεία της σκέψης του γράφοντος. Αν και η αποδεικτέα θέση βρίσκεται στην αρχή (“Ο εικοστός αιώνας...κοινωνικοοικονομικές αλλαγές”), εξακολουθεί να νοείται λογικά στο τέλος του συλλογισμού, ως συμπέρασμα αυτού.  Η άποψη αυτή στηρίζεται και από την διευκρίνιση που δόθηκε από το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής (έγγραφο ΥΠ.ΑΙ.Θ.,αρ.πρ.204414/Δ2/16-12-2014)  μετά από σχετικό αίτημα των μελών της διαδικτυακής κοινότητας agathi.pbworks.com.

  Ίσως θα έπρεπε να επισημανθεί  και η σχετική ασάφεια της συγκεκριμένης συλλογιστικής πορείας. Αποτελεί περισσότερο μία άποψη που τεκμηριώνεται με παραδείγματα παρά μια σαφή συλλογιστική πορεία όπου οι προκείμενες έχουν λογική συνοχή μεταξύ τους ώστε να οδηγούν σε συμπέρασμα.

Πανελλήνιες 2004: B3) Ποια είναι η συλλογιστική πορεία (παραγωγική - επαγωγική) του παρακάτω συλλογισμού; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.

- όπου απουσιάζει ο ανταγωνισμός, ο άνθρωπος δεν πλουτίζει τα εφόδιά του.

- σε παλαιές εποχές απουσίαζε ο ανταγωνισμός.

Άρα, ο άνθρωπος σε παλιές εποχές δεν πλούτιζε τα εφόδιά του.

Να αξιολογήσετε τον παραπάνω συλλογισμό ως προς την αλήθεια, την εγκυρότητα και την ορθότητά του. (Να θεωρήσετε ότι οι προκείμενες ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα).

Ενδεικτική απάντηση: Η συλλογιστική πορεία του συλλογισμού είναι παραγωγική. Η πρώτη προκείμενη εκφράζει ένα γενικότερο πλαίσιο σκέψης που συσχετίζει τον ανταγωνισμό με τον πλουτισμό των εφοδίων του ανθρώπου. Η δεύτερη προκείμενη είναι ειδικότερη σκέψη διότι αναφέρεται μόνο σε παλαιότερες εποχές. Το συμπέρασμα απορρέει από τη δεύτερη προκείμενη γιατί αναφέρεται μόνο σε παλαιότερες εποχές, επομένως είναι ειδικότερο σε σχέση με την αρχική προκείμενη.

   Οι προκείμενες και το συμπέρασμα έχουν εγκυρότητα διότι υπάρχει λογική αλληλουχία μεταξύ τους. Οι προκείμενες και το συμπέρασμα έχουν αλήθεια διότι ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα και δεν αποτελούν υποκειμενικές κρίσεις. Άρα ο συλλογισμός είναι ορθός.

      Σχόλιο: Η άσκηση αυτή, βαθμολογικής αξίας 8 μονάδων, έχει αυξημένο βαθμό δυσκολίας γιατί ο μαθητής καλείται όχι μόνο να εντοπίσει τη συλλογιστική πορεία του συλλογισμού, αλλά και να τον αξιολογήσει. Ως προς το κριτήριο αξιολόγησης της αλήθειας, ο μαθητής πρέπει να θεωρήσει ότι οι προκείμενες προτάσεις δεν είναι υποκειμενικές κρίσεις. Να σημειωθεί βέβαια, ότι η εκφώνηση καλεί το μαθητή να θεωρήσει δεδομένο ότι οι προκείμενες ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Άρα ο συλλογισμός είναι αληθής. Ως προς το κριτήριο της εγκυρότητας είναι εμφανές ότι υπάρχει λογική αλληλουχία μεταξύ προκειμένων και συμπεράσματος εφόσον ο «ανταγωνισμός» λειτουργεί ως κοινός όρος μεταξύ των δύο προκειμένων προτάσεων.

     Το κεφάλαιο των συλλογισμών στο Λύκειο δικαιολογημένα ίσως αποτελεί ένα από τα δυσκολότερα, αν όχι το πιο δύσκολο κεφάλαιο θεωρίας, εφόσον δοκιμάζει τη λογική μας σκέψη και τη δυνατότητά της να κατανοήσει τον τρόπο που καταστρώνεται η πορεία μιας σκέψης.

Η εφαρμογή όμως στις εξετάσεις έχει δημιουργήσει μια σειρά από ερωτήματα που προβληματίζουν διδάσκοντες και μαθητές:

1. Μπορεί μια έννοια να θεωρείται εξ ορισμού «γενική» ή «ειδική»;

Προφανώς όχι. Η καθολικότητα μιας έννοιας είναι μέγεθος σχετικό και προσδιορίζεται  κυρίως από τη σύγκριση αυτής με μια άλλη έννοια. Άρα, για να μπορέσει ο μαθητής να το κρίνει αυτό θα πρέπει να συγκρίνει την έννοια που απορρέει από τις προκείμενες με την έννοια του συμπεράσματος.

2. Πώς απαντάμε στις ασκήσεις που εξετάζουν τους συλλογισμούς για να μη «χάσουμε μονάδες»;

Όπως και στις περισσότερες ασκήσεις θεωρίας, έτσι και στις ασκήσεις των συλλογισμών ακολουθούμε το τρίπτυχο: άμεση επιγραμματική απάντηση-επαναδιατύπωση του κειμένου με τρόπο που να αποδίδουμε το νόημά του ώστε να καταδείξουμε την απάντησή μας – τεκμηρίωση με παράθεση χωρίων κειμένου. Στην περίπτωση βέβαια που το κειμενικό πλαίσιο που μας δίνεται είναι περιορισμένο (δηλαδή δύο  μόνο προκείμενες και συμπέρασμα) όπως το 2004, τότε αρκεί απλή αναφορά στις προκείμενες, όπως απαριθμούνται.

Παράδειγμα : Ἡ συνηθισμένη, ὡστόσο, μορφὴ τοῦ φανατισμοῦ εἶναι ἀληθινὰ ἀποκρουστική. Ὁ φανατικός, σ’ ὅλες τὶς ἐποχές, εἶναι στενοκέφαλος καὶ στενόκαρδος. Τὸ ὀπτικό του πεδίο εἶναι περιορισμένο καὶ τὸ πείσμα του ἀκατανίκητο. Ἀγνοεῖ τοὺς συμβιβασμούς, ἀλλ’ ἀγνοεῖ καὶ τὶς καλόπιστες κ’ εὐγενικὲς παραχωρήσεις. Φρουρὸς συχνὰ ἑνὸς δόγματος ποὺ ὑποστηρίζει τὶς ἐξοχότερες ἀρετές, ὅσο προχωρεῖ τὶς χάνει ὁ ἴδιος. Γίνεται ἀπάνθρωπος, ὠμός, σκαιός, ἀποθηριώνεται, γιὰ νὰ ἐξανθρωπίσει τοὺς ἀνθρώπους. Ὁ φανατισμὸς δημιουργεῖ καταστάσεις βρασμοῦ. Ἀλλὰ βρασμοῦ ἀπὸ ἐμπάθεια, μίσος, ἀκόμη κ’ ἐγκληματικὴ διάθεση. (Επαναληπτικές Πανελλήνιες Εξετάσεις 2006)

Ενδεικτική απάντηση: Ο συλλογισμός είναι επαγωγικός. Οι προκείμενες προτάσεις αποτελούν ειδικά χαρακτηριστικά του φανατικού τύπου ανθρώπου που συνδέονται με τον τρόπο σκέψης του («…στενοκέφαλος και στενόκαρδος…»), τη στάση του απέναντι στους συνομιλητές του («…οπτικό πεδίο περιορισμένο…», «…πείσμα ….», «…αγνοεί …παραχωρήσεις», «…φρουρός ενός δόγματος»), τις επιπτώσεις αυτής της συμπεριφοράς στον εαυτό του («…απάνθρωπος , ωμός, σκαιός, αποθηριώνεται…»). Μέσα από τα παραπάνω χαρακτηριστικά συνάγεται το συμπέρασμα σε σχέση με την ευρύτερη κατάσταση που δημιουργεί ο φανατισμός, δηλαδή το μίσος και την ένταση.(« Ο φανατισμός…εγκληματική διάθεση»).

3. Σε τι διαφέρει ο συλλογισμός από  τη συλλογιστική πορεία.

    Κατά την αναζήτηση της συλλογιστικής πορείας σε μια παράγραφο, τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά, αφού δεν υπάρχει πάντοτε ομοφωνία ούτε μεταξύ φιλολόγων. Έχουμε να κάνουμε με μια σύνθετη θεωρία, η οποία είναι χρήσιμη μεν στους μαθητές, θα έπρεπε όμως να διδάσκεται συστηματικά και με πολλά παραδείγματα, ώστε να γίνει σαφέστερη, από την Α΄ τάξη αναλυτικά και με εμπέδωση στη Β΄ και τη Γ΄.

     Αν και ως προς την εκφώνηση των ασκήσεων δίνεται η εντύπωση πως διαφοροποιείται το ζητούμενο της άσκησης, στην πραγματικότητα πρόκειται για την ίδια άσκηση. Καταρχάς, χρειάζεται να καθορίσουμε το κειμενικό πλαίσιο εντός του οποίου αναπτύσσεται η συλλογιστική πορεία. Συγκεκριμένα, στη συλλογιστική πορεία ενός επιχειρήματος ελέγχουμε τη σχέση προκείμενων-συμπεράσματος, στη συλλογιστική πορεία μιας παραγράφου ελέγχουμε τη σχέση θεματικής πρότασης – συμπεράσματος,  ενώ στη συλλογιστική πορεία ενός ολόκληρου κειμένου ελέγχουμε τη σχέση θέματος και θέσης του συγγραφέως. Επομένως, η έννοια του συλλογισμού συνδέεται με το πλαίσιο σκέψης (επιχείρημα), ενώ η έννοια της συλλογιστικής πορείας αναφέρεται στην αποδεικτική πορεία της σκέψης του συγγραφέα.

4. Πόσο είναι πιθανόν να προηγείται το συμπέρασμα των προκειμένων προτάσεων;

Σε αυτό το θέμα οι μαθητές καλύτερα να είναι υποψιασμένοι καθώς είναι αρκετά πιθανόν να προτάσσεται το συμπέρασμα και να ακολουθούν οι προκείμενές του μέσα στο κείμενο (αναστροφή συμπεράσματος και προκειμένων). Αν αναλογιστούμε ότι αρκετές παράγραφοι δεν έχουν κατακλείδα, όπου τυπικά θα διατυπωνόταν η αποδεικτέα θέση, αυτό σημαίνει ότι η αποδεικτέα θέση μετατίθεται στη θεματική περίοδο. Ωστόσο, αυτό δεν είναι κανόνας. Χρειάζεται πάντα προσεκτική ανάγνωση του κειμένου με στόχο τον εντοπισμό προκείμενων και συμπεράσματος.

Παράδειγμα: Ιδού λοιπόν γιατί αμφισβητείται ο «πολιτισμός» μας. Με το κυνηγητό των ανέσεων, τη δίψα της πολυτέλειας, την επιδειξιομανία υποδούλωσε τον δημιουργό στα δημιουργήματά του, το πνεύμα στις επινοήσεις και στις κατασκευές του. Έκανε τον άνθρωπο δυστυχή (σωματικά και ψυχικά τσακισμένο, νευρικά εξαντλημένο, πρόωρα γερασμένο – ή ηθικά ανάπηρο, κοινωνικά απόβλητο, αποθηριωμένο) μ’ εκείνα ακριβώς τα μέσα που περίμενε να του αλαφρώσουν το βάρος της ζωής. (Ομογενείς 2005)

Ενδεικτική απάντηση: Η συλλογιστική πορεία είναι επαγωγική. Συγκεκριμένα, η σκέψη του συγγραφέα πορεύεται από ειδικές προκείμενες σκέψεις σε σχέση με χαρακτηριστικά φαινόμενα σήψης και παρακμής του πολιτισμού μας ( «…το κυνηγητό ανέσεων, τη δίψα της πολυτέλειας….κατασκευές του») και το σημείο παρακμής του σύγχρονου ανθρώπου («…άνθρωπο δυστυχή….αποθηριωμένο»), για να καταλήξει στην αμφισβήτηση του πολιτισμού μας («Ιδού λοιπόν…ο πολιτισμός μας»). Δηλαδή η σκέψη πορεύεται από τα επιμέρους αίτια της αμφισβήτησης του πολιτισμού μας στο συμπέρασμα, όπου διαπιστώνεται η αμφισβήτηση αυτή.

 Σχόλιο: είναι εμφανής η αναστροφή συμπεράσματος στην περίπτωση αυτή.

Περισσότερο εκπαιδευτικό υλικό για το Λύκειο εδώ.