Το ψυχολογικό φαινόμενο της αγελαίας ή ομαδικής σκέψης (groupthink) λαμβάνει χώρα όταν τα μέλη μιας ομάδας παρουσιάζουν τόσο έντονη επιθυμία συναίνεσης ώστε εγκαταλείπουν την κοινή λογική που υπαγορεύει τη ρεαλιστική εκτίμηση εναλλακτικών τρόπων δράσης, την κριτική θεώρηση μίας άποψης και τη διατύπωση λιγότερο αρεστών πεποιθήσεων.
Ο Αμερικανός ψυχολόγος Irving Janis μελετώντας το φαινόμενο αυτό και προσπαθώντας να διαπιστώσει τις αιτίες που οδηγούν μία ομάδα, αποτελούμενη από έξυπνους ανθρώπους, να λαμβάνει ζημιογόνες αποφάσεις, εντόπισε οκτώ διαρθρωτικές συνθήκες που οδηγούν στην εκδήλωση του φαινομένου:
Πότε εμφανίζεται το φαινόμενο Groupthink
1. Η ομάδα έχει την ψευδαίσθηση ότι είναι άτρωτη. Τα μέλη της ομάδας αγνοούν τους προφανείς κινδύνους, παίρνουν ακραία ρίσκα και είναι υπέρμετρα αισιόδοξα για την επιτυχημένη πορεία των αποφάσεών τους.
2. Η ομάδα εμφανίζει τάση συλλογικού εξορθολογισμού. Τα μέλη της ομάδας εκλογικεύουν τις προειδοποιήσεις που θα μπορούσαν να θέσουν υπό αμφισβήτηση το θεωρητικό της υπόβαθρο.
3. Η ομάδα διατηρεί την ψευδαίσθηση ότι χαρακτηρίζεται από εγγενή ηθική. Τα μέλη της ομάδας έχουν την πεποίθηση ότι οι αποφάσεις τους ακολουθούν έναν ορθό κώδικα ηθικής και αγνοούν τις ηθικές συνέπειες των αποφάσεών τους.
4. Η ομάδα παρουσιάζει τάση δημιουργίας υπερβολικών στερεοτύπων. Τα μέλη της ομάδας κατασκευάζουν αρνητικά στερεότυπα για τα μέλη «αντίπαλων» ομάδων.
5. Η ομάδα ασκεί πίεση για τη συμμόρφωση με τις πεποιθήσεις αυτής. Τα μέλη της ομάδας πιέζουν οποιοδήποτε άλλο μέλος εκφράζει απόψεις που δε συνάδουν με αυτές της ομάδας, να αποδεχθεί το θεωρητικό της πλαίσιο.
6. Η ομάδα χαρακτηρίζεται από ροπή αυτολογοκρισίας. Τα μέλη της ομάδας τείνουν να απαλείφουν όλες εκείνες τις προσωπικές τους απόψεις που διαφοροποιούνται από τις πεποιθήσεις που γίνονται γενικά αποδεκτές από την ομάδα.
7. Η ομάδα διαθέτει την ψευδαίσθηση της ομοφωνίας. Καθώς η σιωπή υπολογίζεται ως σημάδι συναίνεσης, τα μέλη της ομάδας θεωρούν λανθασμένα ότι όλοι είναι σύμφωνοι με τις αποφάσεις που προτείνονται.
8. Η ομάδα διαθέτει αυτόκλητους φρουρούς σκέψης. Ορισμένα μέλη αναλαμβάνουν το ρόλο να προστατεύουν την ομάδα από αρνητικά ερεθίσματα και πληροφορίες που ενδέχεται να βλάψουν τη θεωρητική συνοχή της.
2. Η ομάδα εμφανίζει τάση συλλογικού εξορθολογισμού. Τα μέλη της ομάδας εκλογικεύουν τις προειδοποιήσεις που θα μπορούσαν να θέσουν υπό αμφισβήτηση το θεωρητικό της υπόβαθρο.
3. Η ομάδα διατηρεί την ψευδαίσθηση ότι χαρακτηρίζεται από εγγενή ηθική. Τα μέλη της ομάδας έχουν την πεποίθηση ότι οι αποφάσεις τους ακολουθούν έναν ορθό κώδικα ηθικής και αγνοούν τις ηθικές συνέπειες των αποφάσεών τους.
4. Η ομάδα παρουσιάζει τάση δημιουργίας υπερβολικών στερεοτύπων. Τα μέλη της ομάδας κατασκευάζουν αρνητικά στερεότυπα για τα μέλη «αντίπαλων» ομάδων.
5. Η ομάδα ασκεί πίεση για τη συμμόρφωση με τις πεποιθήσεις αυτής. Τα μέλη της ομάδας πιέζουν οποιοδήποτε άλλο μέλος εκφράζει απόψεις που δε συνάδουν με αυτές της ομάδας, να αποδεχθεί το θεωρητικό της πλαίσιο.
6. Η ομάδα χαρακτηρίζεται από ροπή αυτολογοκρισίας. Τα μέλη της ομάδας τείνουν να απαλείφουν όλες εκείνες τις προσωπικές τους απόψεις που διαφοροποιούνται από τις πεποιθήσεις που γίνονται γενικά αποδεκτές από την ομάδα.
7. Η ομάδα διαθέτει την ψευδαίσθηση της ομοφωνίας. Καθώς η σιωπή υπολογίζεται ως σημάδι συναίνεσης, τα μέλη της ομάδας θεωρούν λανθασμένα ότι όλοι είναι σύμφωνοι με τις αποφάσεις που προτείνονται.
8. Η ομάδα διαθέτει αυτόκλητους φρουρούς σκέψης. Ορισμένα μέλη αναλαμβάνουν το ρόλο να προστατεύουν την ομάδα από αρνητικά ερεθίσματα και πληροφορίες που ενδέχεται να βλάψουν τη θεωρητική συνοχή της.
Πώς μπορεί να αποφευχθεί η εκδήλωση του φαινομένου Groupthink;
Ακολουθούν ορισμένες στρατηγικές που μπορεί να συνδράμουν προς αυτή την κατεύθυνση:
1. Η ομάδα θα πρέπει να αποκτήσει επίγνωση σχετικά με τις αιτίες και τις συνέπειες του φαινομένου της ομαδικής σκέψης.
2. Ο επικεφαλής πρέπει να παραμένει ουδέτερος κατά την ανάθεση ενός καθήκοντος λήψης αποφάσεων, συγκρατώντας αρχικά τις προτιμήσεις και τις προσδοκίες του. Η στάση αυτή θα είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική εάν ο επικεφαλής ενθαρρύνει με συνέπεια την καλλιέργεια μιας ατμόσφαιρας κατάλληλης για τη διεξαγωγή έρευνας ανοικτού χαρακτήρα.
3. Ο επικεφαλής πρέπει να δίνει προτεραιότητα στη διατύπωση αντιρρήσεων, στην έκφραση αμφιβολιών και να αποδέχεται την κριτική.
4. Η ομάδα θα πρέπει πάντα να εξετάζει και τις λιγότερο δημοφιλείς εναλλακτικές λύσεις, δίνοντας την ευκαιρία σε αρκετά ισχυρά μέλη της να αναλαμβάνουν το ρόλο του συνηγόρου του διαβόλου.
5. Μερικές φορές κρίνεται χρήσιμο η ομάδα να χωριστεί σε δύο ξεχωριστές επιτροπές λήψης αποφάσεων καθώς εξετάζονται οι δυνατότητες εφαρμογής τους.
6. Η ομάδα πρέπει να περνά ένα αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα παρατηρώντας και εξετάζοντας όλες τις προειδοποιητικές ενδείξεις από ανταγωνιστικές ομάδες και οργανισμούς.
7. Μετά την επίτευξη μίας προκαταρκτικής συμφωνίας για μία συγκεκριμένη απόφαση, θα πρέπει να τεθούν επί τάπητος όλες οι πιθανές αμφιβολίες και το θέμα να επανεξεταστεί.
8. Κατά τη διαδικασία λήψης αποφάσεων για ιδιαίτερα σημαντικά ζητήματα η ομάδα θα πρέπει να συμβουλεύεται και εξωτερικούς ειδικούς επί του θέματος.
9. Όταν η ομάδα παρουσιάζει διστακτικότητα για τη λήψη συγκεκριμένων αποφάσεων θα πρέπει να συμβουλευτεί και έμπιστους συναδέλφους που δεν ανήκουν στον πυρήνα της.
10. Ο οργανισμός στον οποίο ανήκει η ομάδα θα πρέπει να ακολουθεί τη συνηθισμένη διοικητική πρακτική και να διαμορφώνει αρκετές ανεξάρτητες ομάδες λήψης αποφάσεων που θα εργάζονται για την επίλυση του ίδιου κρίσιμου ζητήματος.
Βιβλιογραφία
2. Ο επικεφαλής πρέπει να παραμένει ουδέτερος κατά την ανάθεση ενός καθήκοντος λήψης αποφάσεων, συγκρατώντας αρχικά τις προτιμήσεις και τις προσδοκίες του. Η στάση αυτή θα είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική εάν ο επικεφαλής ενθαρρύνει με συνέπεια την καλλιέργεια μιας ατμόσφαιρας κατάλληλης για τη διεξαγωγή έρευνας ανοικτού χαρακτήρα.
3. Ο επικεφαλής πρέπει να δίνει προτεραιότητα στη διατύπωση αντιρρήσεων, στην έκφραση αμφιβολιών και να αποδέχεται την κριτική.
4. Η ομάδα θα πρέπει πάντα να εξετάζει και τις λιγότερο δημοφιλείς εναλλακτικές λύσεις, δίνοντας την ευκαιρία σε αρκετά ισχυρά μέλη της να αναλαμβάνουν το ρόλο του συνηγόρου του διαβόλου.
5. Μερικές φορές κρίνεται χρήσιμο η ομάδα να χωριστεί σε δύο ξεχωριστές επιτροπές λήψης αποφάσεων καθώς εξετάζονται οι δυνατότητες εφαρμογής τους.
6. Η ομάδα πρέπει να περνά ένα αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα παρατηρώντας και εξετάζοντας όλες τις προειδοποιητικές ενδείξεις από ανταγωνιστικές ομάδες και οργανισμούς.
7. Μετά την επίτευξη μίας προκαταρκτικής συμφωνίας για μία συγκεκριμένη απόφαση, θα πρέπει να τεθούν επί τάπητος όλες οι πιθανές αμφιβολίες και το θέμα να επανεξεταστεί.
8. Κατά τη διαδικασία λήψης αποφάσεων για ιδιαίτερα σημαντικά ζητήματα η ομάδα θα πρέπει να συμβουλεύεται και εξωτερικούς ειδικούς επί του θέματος.
9. Όταν η ομάδα παρουσιάζει διστακτικότητα για τη λήψη συγκεκριμένων αποφάσεων θα πρέπει να συμβουλευτεί και έμπιστους συναδέλφους που δεν ανήκουν στον πυρήνα της.
10. Ο οργανισμός στον οποίο ανήκει η ομάδα θα πρέπει να ακολουθεί τη συνηθισμένη διοικητική πρακτική και να διαμορφώνει αρκετές ανεξάρτητες ομάδες λήψης αποφάσεων που θα εργάζονται για την επίλυση του ίδιου κρίσιμου ζητήματος.
Βιβλιογραφία
1. Victims of groupthink; a psychological study of foreign-policy decisions and fiascoes (1972)
2. Decision making: a psychological analysis of conflict, choice, and commitment (με τον L. Mann, 1977)
2. Decision making: a psychological analysis of conflict, choice, and commitment (με τον L. Mann, 1977)
Έλλη Γκαλτέμη