Από τη στιγμή της γέννησής τους, τα παιδιά αρχίζουν να αλληλεπιδρούν και σταδιακά να κατακτούν τη γλώσσα που χρησιμοποιείται στο περιβάλλον μέσα στο οποίο ζουν και αναπτύσσονται.Αυτή η διαδικασία είναι εκτενής και εξελίσσεται σταδιακά καθώς το παιδί περνά από το ένα αναπτυξιακό στάδιο στο άλλο.
Βασικός στόχος της εξελικτική αυτής πορείας είναι η κατάκτηση των δεξιοτήτων της γραφής και της ανάγνωσης, οι οποίες θα ανοίξουν το δρόμο για την κατάκτηση και άλλων δεξιοτήτων.
Ωστόσο, οι λειτουργίες της γραφής και της ανάγνωσης απαιτούν από το παιδί, μεταξύ άλλων, να έχει αναπτυγμένη φωνολογική ενημερότητα. Η φωνολογική ενημερότητα ή φωνολογική συνειδητότητα σχετίζεται α) με την ικανότητα του παιδιού να αναγνωρίζει τους ήχους του προφορικού λόγου και να τους ταυτίζει με τα αντίστοιχα γραπτά σύμβολα του γραπτού λόγου (αντιστοίχιση γραφημάτων-φωνημάτων) και β) με την ικανότητα του παιδιού να συνειδητοποιεί και να αναγνωρίζει ότι ο λόγος αποτελείται από προτάσεις, οι προτάσεις από λέξεις, οι λέξεις από συλλαβές και οι συλλαβές από φθόγγους.
Είναι, επομένως, πολύ σημαντικό το παιδί πριν ξεκινήσει τη φοίτησή του στο Δημοτικό σχολείο να έχει εμπλακεί και να έχει εξασκηθεί σε δραστηριότητες καλλιέργειας της φωνολογικής του ενημερότητας, αφού έτσι θα καταφέρει να κατακτήσει ομαλότερα την ανάγνωση και τη γραφή. Για το λόγο αυτό, θα πρέπει οι νηπιαγωγοί, οι εκπαιδευτικοί των πρώτων τάξεων του Δημοτικού, οι γονείς αλλά και όλοι όσοι εμπλέκονται στην εκπαιδευτική διαδικασία, να φροντίζουν να εξοικειώνουν τα παιδιά με τη φωνολογική δομή της γλώσσας μέσα από διάφορα γλωσσικά παιχνίδια, τραγουδάκια, ποιηματάκια και άλλες δραστηριότητες.
Μερικές από τις δραστηριότητες που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν από γονείς και εκπαιδευτικούς για τη φωνολογική καλλιέργεια των παιδιών αναφέρονται παρακάτω:
- Εντοπισμός της ομοιότητας σε συλλαβή
ο ενήλικας λέει στο παιδί ζευγάρια λέξεων και το παιδί πρέπει να βρει αν οι λέξεις αυτές έχουν σε κάποιο τμήμα τους το ίδιο άκουσμα (π.χ: φυτό-τόξο) ή δεν έχουν πουθενά το ίδιο άκουσμα (π.χ: σώμα-φυτό). - Εντοπισμός του ίδιου φωνήματος
ο ενήλικας λέει στο παιδί ζεύγη συλλαβών και το παιδί πρέπει να βρει αν οι συλλαβές αυτές έχουν το ίδιο άκουσμα (πχ: τα-λα, πε-πο) ή αν δεν έχουν (πχ: κο-χε). - Εντοπισμός ομοιοκαταληξίας
ο ενήλικας λέει στο παιδί ζεύγη λέξεων και το παιδί πρέπει να βρει αν ομοιοκαταληκτούν ή όχι (π.χ: χώμα-γόμα, σακί-χέρι). Ένα διασκεδαστικό γλωσσικό παιχνίδι που θα μπορούσαν να κάνουν γονείς και εκπαιδευτικοί και βασίζεται σε αυτή τη λογική είναι τα αινίγματα με ρίμες. Για παράδειγμα καλούμε το παιδί να εξερευνήσει την κουζίνα και να βρει ένα αντικείμενο που κάνει ρίμα με τη λέξη «όλα» (κατσαρόλα) ή με το παλάτι (αλάτι). Ανάλογα αινίγματα μπορεί να φτιάξει ο καθένας χρησιμοποιώντας τη φαντασία του (π.χ: κάτι που χρησιμοποιούμε στα μαλλιά και κάνει ρίμα με το «ένα», κάτι που υπάρχει στο μπάνιο και κάνει ρίμα με τη «ρακέτα» κλπ). - Εντοπισμός αρχικού φωνήματος λέξεων και ταύτιση φωνημάτων –γραφημάτων
ο ενήλικας γράφει σε καρτέλες από ένα σύμφωνο ή φωνήεν και τα κρύβει κάτω ή πλάι σε διάφορα αντικείμενα που το όνομά τους αρχίζει από το συγκεκριμένο σύμφωνο ή φωνήεν της καρτέλας (πχ. η καρτέλα με το «τ» κάτω από την τηλεόραση ή το τηλέφωνο, η καρτέλα με το «κ» κάτω από την καρέκλα ή το κομοδίνο, με το «ε» κάτω από την έδρα κλπ.). Στη συνέχεια καλεί το παιδί να ψάξει στο χώρο και να βρει το γράμμα που κάνει τττττττ ή εεεεεε κ.ο.κ. - Εντοπισμός αρχικών και τελικών φωνημάτων σε λέξεις
ο ενήλικας χωρίζει μια κόλλα χαρτί σε δύο στήλες με τις επικεφαλίδες «πρώτος» και «τελευταίος». Λέει στο παιδί αν, για παράδειγμα, ο ήχος κκκκ στη λέξη κούκλα είναι ο πρώτος ή ο τελευταίος ήχος της λέξης και το παιδί καλείται να τοποθετήσει στην αντίστοιχη στήλη μια καραμελίτσα ή ένα κομματάκι μπισκότου. Όσα έχει βρει και τοποθετήσει σωστά στο τέλος τα κερδίζει και τα τρώει. Σε ένα πιο προχωρημένο στάδιο ο ενήλικας θα μπορούσε να εισάγει και μια τρίτη στήλη για τους μεσαίους ήχους των λέξεων (π.χ: το λλλλ στο καλός, το ββββ στο ράβω κλπ). - Συλλαβική κατάτμηση λέξεων
ο ενήλικας λέει στο παιδί λέξεις και το παιδί με παλαμάκια χωρίζει τις λέξεις σε «κομματάκια», δηλαδή συλλαβές (π.χ: μήλο->μη-λο, καράβι->κα-ρα-βι). Εναλλακτικά, θα μπορούσε να ζητηθεί από το παιδί να σχεδιάσει τόσα κυκλάκια ή να κολλήσει τόσα αυτοκόλλητα όσα και τα κομματάκια της λέξης. - Συλλαβική σύνθεση λέξεων
ο ενήλικας λέει συλλαβιστά λέξεις στο παιδί κι εκείνο πρέπει να βρει και να πει τη λέξη ολόκληρη (π.χ: κα-πε- λο->καπέλο, νη-σι->νησί κλπ). - Παιχνίδια με τις συλλαβές των λέξεων
αφού το παιδί έχει εξασκηθεί στο χωρισμό και στη σύνθεση λέξεων σε συλλαβές, ο ενήλικας μπορεί να προχωρήσει σε δραστηριότητες απαλοιφής ή προσθήκης συλλαβών σε λέξεις (π.χ. ζητά από το παιδί να αφαιρέσει την πρώτη ή την τελευταία συλλαβή λέξεων: κα-λό->λο, μω-ρό->μω, ή σε πιο προχωρημένο στάδιο να αφαιρέσει τη μεσαία συλλαβή: κα-πε-λο->κα-λο ή την πρώτη και τη μεσαία κ.ο.κ). Αντίστοιχες δραστηριότητες μπορούν να γίνουν και με προσθήκη συλλαβών σε άλλες συλλαβές ή λέξεις (πατάτα+κι->πατατάκι, κα+μήλα->καμήλα κλπ). - Φθογγική σύνθεση συλλαβών και λέξεων
ο ενήλικας λέει αρχικά συλλαβές και στη συνέχεια 2σύλλαβες και 3σύλλαβες λέξεις χωρισμένες στα γράμματά τους και ζητά από το παιδί να πει ολόκληρη τη λέξη (π.χ: γ-α-τ- α->γάτα, μ-ο-λ-υ-β-ι->μολύβι). Θα πρέπει στο σημείο αυτό να σημειωθεί πως τα γράμματα δεν υπαγορεύονται με τις ονομασίες που έχουν στο αλφάβητο αλλά σαν ήχοι π.χ. λλλλ κι όχι λάμδα, αααα κι όχι άλφα κλπ. - Παιχνίδια με τα γράμματα των λέξεων
αφού το παιδί έχει εξασκηθεί στο χωρισμό και στη σύνθεση λέξεων σε φωνήματα, ο ενήλικας μπορεί να προχωρήσει σε δραστηριότητες απαλοιφής ή προσθήκης γραμμάτων σε λέξεις (π.χ: ζητά από το παιδί να αφαιρέσει το αρχικό ή τελικό φώνημα συλλαβών και λέξεων: πα->π, λε->ε, τώρα->ώρα, ξύλο->ξύλ κλπ). - Φθογγική ανάλυση συλλαβών και λέξεων
ο ενήλικας ζητά από το παιδί να χωρίσει συλλαβές και λέξεις στα γράμματά τους (π.χ: μα->μ-α, ένα->ε-ν-α).
Οι παραπάνω είναι ορισμένες μόνο από τις δραστηριότητες που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την φωνολογική καλλιέργεια του παιδιού και την προετοιμασία του για την ομαλή του ένταξη στο Δημοτικό σχολείο. Είναι σημαντικό όλες αυτές οι δραστηριότητες να μην γίνονται με τη μορφή ασκήσεων αλλά σε μια ανάλαφρη κι ευχάριστη ατμόσφαιρα με τη μορφή παιχνιδιού. Πάνω απ’όλα πρέπει να είναι ευχάριστες τόσο για τον ενήλικα όσο και για το παιδί. Αντίστοιχες δραστηριότητες ή παραλλαγές τους θα μπορούσε να σκεφτεί και να δημιουργήσει ο κάθε γονιός, εκπαιδευτικός ή ειδικός που ασχολείται με το παιδί. Το μόνο που χρειάζεται είναι ένα διαθέσιμο δεκάλεπτο, λίγο κέφι και φαντασία.
Παιδαγωγικό Κέντρο
Βιβλιογραφία:
- Πέγκυ, Κ. (1996), Τα παιχνίδια του έξυπνου μαθητή. Εκδ. Ποταμός. Αθήνα
- Πόρποδας, Δ.Κ. (2002), Η Ανάγνωση. Εκδ. Ελληνικά Γράμματα. Αθήνα
- Στασινός, Π. Δ. (2003), Δυσλεξία και σχολείο. Εκδ. Gutenberg. Αθήνα
- Χρηστάκης, Κ.Γ. (2000), Ιδιαίτερες δυσκολίες και ανάγκες στο δημοτικό σχολείο. Εκδ. Ατραπός. Αθήνα