Ἐν Mεγάλῃ Ἑλληνικῄ Ἀποικία, 200 π.Χ.
Ὅτι τα πράγματα δεν βαίνουν κατ’ εὐχήν στήν Ἀποικία
δέν μέν’ ἡ ἐλαχίστη ἀμφιβολία,
καί μ’ όλο πού ὁπωσοῦν τραβοῦμ’ ἐμπρός,
ἴσως, καθώς νομίζουν οὐκ ὀλίγοι, να ἔφθασε ὁ καιρός
νά φέρουμε Πολιτικό Ἀναμορφωτή.
Ὅμως τό πρόσκομμα κ’ ἡ δυσκολία
εἶναι πού κάμνουνε μιά ἱστορία
μεγάλη κάθε πρᾶγμα οἱ Ἀναμορφωταί
αὐτοί. (Εὐτύχημα θα ἦταν ἄν ποτέ
δέν τούς χρειάζονταν κανείς.) Γιά κάθε τί,
γιά τό παραμικρό ρωτοῦνε κ’ ἐξετάζουν,
κ’ εὐθύς στόν νοῦ τους ριζικές μεταρρυθμίσεις βάζουν,
μέ τήν ἀπαίτησι νά ἐκτελεσθοῦν ἄνευ ἀναβολής.
Ἕχουνε καί μιά κλίσι στές θυσίες.
Παραιτηθεῖτε ἀπό τήν κτήσιν σας ἐκείνη∙
ἡ κατοχή σας εἶν’ ἐπισφαλής:
ἡ τέτοιες κτήσεις ἀκριβῶς βλάπτουν τές Ἀποικίες.
Παραιτηθεῖτε ἀπό τήν πρόσοδον αὐτή,
κι ἀπό τήν ἄλληνα τήν συναφῆ,
κι ἀπό τήν τρίτη τούτην: ὡς συνέπεια φυσική∙
εἶναι μέν οὐσιώδεις, ἀλλά τί νά γίνει;
σας δημιουργοῦν μιά ἐπιβλαβή εὐθύνη.
Κι ὅσο στόν ἔλεγχό τους προχωροῦνε,
βρίσκουν καί βρίσκουν περιττά, καί νά παυθοῦν ζητοῦνε∙
πράγματα πού ὅμως δύσκολα τά καταργεῖ κανείς.
Κι ὅταν, μέ τό καλό, τελειώσουνε τήν ἐργασία,
κι ὁρίσαντες και περικόψαντες τό πᾶν λεπτομερῶς,
ἀπέλθουν, παίρνοντας καί τήν δικαία μισθοδοσία,
νά δοῦμε τί ἀπομένει πιά, μετά
τόση δεινότητα χειρουργική. –
Ἴσως δέν ἔφθασεν ἀκόμη ὁ καιρός.
Να μή βιαζόμεθα∙ εἶν’ ἐπικίνδυνον πρᾶγμα ἡ βία.
Τά πρόωρα μέτρα φέρνουν μεταμέλεια.
Ἔχει ἄτοπα πολλά, βεβαίως και δυστυχώς, ἡ Ἀποικία.
Ὅμως υπάρχει τί τό ἀνθρώπινον χωρίς ἀτέλεια;
Καί τέλος πάντων, νά, τραβούμ’ ἐμπρός.
[1928]
Ένα ιστορικοφανές ποίημα του Καβάφη με θέμα την αρνητική δράση των Πολιτικών Αναμορφωτών που αναλαμβάνουν να επανορθώσουν την οικονομική κατάσταση μιας ελληνικής αποικίας.
Η δράση του ποιήματος τοποθετείται στα 200 π.Χ., όταν η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στρέφει την προσοχή της προς τις ελληνικές περιοχές και αποφασίζει να αναμιχθεί ενεργότερα στις υποθέσεις τους. Το 197 π.Χ. ο Φίλιππος ο Ε΄ της Μακεδονίας θα ηττηθεί στις Κυνός Κεφαλές και το τέλος της ελληνιστικής εποχής θα ακολουθήσει με γοργούς ρυθμούς. Η χρονική τοποθέτηση, επομένως, του ποιήματος σε αυτή την εποχή ενισχύει την ειρωνεία του ποιητή καθώς η ελληνική αποικία είναι ούτως ή άλλως καταδικασμένη είτε αποφασίσει να καταφύγει στη βοήθεια του Πολιτικού Αναμορφωτή είτε όχι.
Ο όρος Πολιτικός Αναμορφωτής αποτελεί αναχρονισμό, καθώς στην εποχή εκείνη δεν είχε ακόμη καθιερωθεί ο όρος αυτός, αλλά ο ποιητής θέλοντας να καυτηριάσει τη δράση εκείνων που αναμειγνύονται στις ξένες υποθέσεις με το πρόσχημα της βοήθειας, δημιουργεί -κατά την προσφιλή του συνήθεια- ένα δικό του ιστορικό σκηνικό, προσαρμοσμένο στις ποιητικές του ανάγκες, οπότε ο αναχρονισμός δεν επηρεάζει αρνητικά το αποτέλεσμα.
Η κατάσταση στην αποικία (που δεν κατονομάζεται) είναι άσχημη και παρόλο που η πρόοδος της πολιτείας συνεχίζεται, εντούτοις αρκετοί πιστεύουν πως πρέπει να αιτηθούν τη βοήθεια κάποιου Αναμορφωτή. Η ειρωνεία του ποιητή είναι σαφής όταν τονίζεται ότι η πολιτεία συνεχίζει να προχωρά μπροστά και να προοδεύει, υπό την έννοια ότι σύντομα η αποικία αυτή όπως και οι υπόλοιπες ελληνικές πόλεις θα τεθεί υπό τον έλεγχο των Ρωμαίων, οπότε στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν περιθώρια ούτε προόδου ούτε και βελτίωσης της κατάστασης. Ο Αναμορφωτής θα προέλθει είτε από τη μητρόπολη είτε από κάποια ξένη πολιτεία, κάτι που δεν διευκρινίζεται καθώς σε κάθε περίπτωση θα είναι κάποιος ξένος, εντελώς αποστασιοποιημένος από την εκεί κατάσταση και τους πολίτες και θα έρθει να επιβάλλει σκληρά μέτρα, χωρίς να τον απασχολούν οι αρνητικές επιπτώσεις.
Ο δισταγμός της πολιτείας να καταφύγει στη λύση του Αναμορφωτή είναι λογική μιας και οι Αναμορφωτές έχουν τη συνήθεια να έρχονται και να ελέγχουν τα πάντα, αδιαφορώντας για τις περιστάσεις που έχουν οδηγήσει στη δημιουργία διαφόρων καταστάσεων, έστω και αρνητικών, και προχωρούν αμέσως σε δραστικές επιλογές, με σκοπό να αλλάξουν τα πάντα ριζικά. Θα ήταν ευτύχημα να μη χρειαζόταν καμία πολιτεία να καταφύγει σε αυτούς, όπως σχολιάζει ο ποιητής, καθώς το μόνο που τους απασχολεί είναι να φτάσουν στο υποτιθέμενα θετικό αποτέλεσμα της οικονομικής επανόρθωσης, βασιζόμενοι όμως κυρίως στις θυσίες και στις περικοπές, αδιάφορο αν οι θυσίες αυτές λειτουργούν με πολλαπλό τρόπο εις βάρος της πολιτείας.
Οι Αναμορφωτές δεν έχουν κανένα λόγο να ασχολούνται με τις αρνητικές συνέπειες που θα έχουν οι επιλογές τους, μιας και οι ίδιοι έρχονται από αλλού και δε θα χρειαστεί να βιώσουν τη λαίλαπα που θα προκαλέσουν με τις δήθεν λύσεις τους. Η σταθερή απάντηση των Αναμορφωτών σε κάθε πρόβλημα είναι οι περικοπές και οι συνεχείς θυσίες, όχι η δημιουργία αλλά η κατακρεούργηση, όχι το ενδιαφέρον για τους πολίτες αλλά ο ψυχρός υπολογισμός. Τίποτε δεν έχει σημασία για τους Αναμορφωτές πέρα από το τελικό αποτέλεσμα, έστω κι αν αυτό προκύψει μέσα από βίαιες ανατροπές για ολόκληρη την κοινωνία. Οι Αναμορφωτές δε γνωρίζουν τις λεπτές ισορροπίες που έχουν δημιουργηθεί με τα χρόνια σε μια κοινωνία, δεν ενδιαφέρονται για τους πολίτες και τις ανάγκες τους, το μόνο που κάνουν είναι να «βρίσκουν και βρίσκουν περιττά». Όντας αποστασιοποιημένοι και αδιάφοροι για την πολιτεία, οι Αναμορφωτές τα θεωρούν όλα περιττά.
Κι όταν τελειώσουν το χειρουργικό τους έργο τι απομένει; Μια οικονομική επανόρθωση στα χαρτιά και μια κοινωνία που έχει έρθει αντιμέτωπη με το σκληρό πρόσωπο των κρατούντων. Εκείνοι παίρνουν στο ακέραιο την ανταμοιβή τους -τους αξίζει άλλωστε για το αποτελεσματικό τους έργο- και η πολιτεία μένει ακρωτηριασμένη.
Ο Καβάφης δεν επιλέγει τη λύση των Αναμορφωτών, δε συμφωνεί με τους ξενόφερτους ειδικούς που ξέρουν μόνο να κόβουν κάθε τι περιττό, γι’ αυτό και προτείνει την αναμονή και τη σύνεση προτού η πολιτεία καταφύγει σε κάτι που μόνο ως έσχατη λύση θα μπορούσε να θεωρηθεί. Βέβαια, ο ποιητής που τόσο αγαπά την παρακμή, έχει φροντίσει ήδη από την αρχή του ποιήματος (200 π.Χ.) να καταστήσει σαφές ότι επί της ουσίας δεν μπορεί να υπάρξει λύση, εφόσον σύντομα οι Ρωμαίοι θα έλθουν και θα κατακτήσουν τα πάντα.
Ο χρόνος στον οποίο έχει τεθεί η δράση του ποιήματος (200 π.Χ.) έρχεται σε εμφανή αντίθεση με την αισιόδοξη νότα του τελευταίου στίχου που πρεσβεύει ότι τουλάχιστον η πολιτεία προχωρά μπροστά. Ο ποιητής, άλλωστε, δεν επιθυμεί να στηρίξει τη σκέψη ότι η πολιτεία θα σωθεί χωρίς τους Αναμορφωτές, η πολιτεία είναι ούτως ή άλλως χαμένη. Εκείνο που τον ενδιαφέρει είναι να δώσει με μεγαλύτερη έμφαση την άρνησή του απέναντι στους Αναμορφωτές. Ακόμη και μια πολιτεία που είναι καταδικασμένη να χαθεί δεν έχει κανένα λόγο να στρέφεται στους Αναμορφωτές.
Μια πολιτεία με τα λάθη και της ατέλειές της είναι σαφώς προτιμότερη από μια πολιτεία που έχει πέσει στα χέρια απρόσωπων και αδιάφορων Αναμορφωτών που έρχονται για να ανατρέψουν τα πάντα. Είναι προτιμότερο να ζει μια κοινωνία με τις ατέλειές της αλλά και τις θετικές της προσδοκίες, παρά να καταφεύγει σ’ εκείνους που ξέρουν να βλέπουν μόνο τις ατέλειες.
Περισσότερα φιλολογικά θέματα εδώ.