Περίληψη Βιβλίο 2. Κεφάλαιο 4. §24-36
Οι «τριάκοντα» έφυγαν από την Αθήνα και εγκαταστάθηκαν στην Ελευσίνα. Οι Δέκα μαζί με τους αρχηγούς των ιππέων ανέλαβαν τη διακυβέρνηση της Αθήνας και μέσα σε κατάσταση εσωτερικών διαφωνιών και καχυποψίας ετοιμάζονταν να αντιμετωπίσουν γενική επίθεση των δημοκρατικών. Μετά από ορισμένες αψιμαχίες οι Τριάκοντα από την Ελευσίνα και οι Τρισχίλιοι από την Αθήνα ζήτησαν βοήθεια από τη Σπάρτη εναντίον των δημοκρατικών. O Λύσανδρος φρόντισε να τους δοθεί δάνειο εκατό ταλάντων και έπεισε τους εφόρους να οριστεί ο ίδιος αρμοστής για την Αθήνα και ναύαρχος ο αδελφός του Λίβυς. Το ναυτικό της Σπάρτης απέκλεισε και πάλι τον Πειραιά. Οι Βοιωτοί και οι Κορίνθιοι αρνήθηκαν να μετάσχουν στην εκστρατεία με τον ισχυρισμό ότι οι δημοκρατικοί της Αθήνας δεν είχαν κάνει τίποτε αντίθετο προς τους όρους της συνθήκης παράδοσης της πόλης.
Στη δυσάρεστη για τους δημοκρατικούς τροπή, παρενέβη ο βασιλιάς της Σπάρτης Παυσανίας. Έκρινε ότι, αν πετύχαινε ο Λύσανδρος, και δόξα προσωπική θα κέρδιζε και θα κατακτούσε την Αθήνα. Οργάνωσε λοιπόν ο ίδιος εκστρατευτικό σώμα, έπεισε τρεις εφόρους να τον ακολουθήσουν και εισέβαλε στην Αττική. Παρά τις ένοπλες συγκρούσεις στην περιοχή του Πειραιά, επιδίωξε συμβιβαστική λύση: έστειλε εκπροσώπους των δημοκρατικών και δύο ολιγαρχικούς από την Αθήνα στη Σπάρτη για διαπραγματεύσεις. Αμέσως μετά έστειλαν και οι Δέκα από την Αθήνα επίσημους εκπροσώπους.
Μετάφραση
§37, 38 Διαπραγματεύσεις και συμφωνία για τη συμφιλίωση
[37] Αφού αυτοί αναχώρησαν στη Λακεδαίμονα, έστελναν αντιπροσώπους οι αρμόδιοι του επίσημου κράτους (= ολιγαρχικοί) της πόλης να πουν ότι αυτοί θα παραδώσουν και τα τείχη, τα οποία κατέχουν, και τους εαυτούς τους στους Λακεδαιμονίους, για να τους κάνουν ό,τι ήθελαν· ισχυρίζονταν όμως ότι είχαν την αξίωση και αυτοί που βρίσκονταν στον Πειραιά, αν είναι, όπως λένε, φίλοι των Λακεδαιμονίων, να παραδώσουν τον Πειραιά και τη Μουνιχία.
[38] Αφού άκουσαν όλα αυτά οι έφοροι και η επιτροπή εκλεγμένων αντιπροσώπων της Απέλλας, έστειλαν στην Αθήνα δεκαπέντε άνδρες και διέταξαν με την επίβλεψη του Παυσανία να συμφιλιώσουν τους αντιμαχόμενους με όποιο τρόπο μπορούσαν καλύτερα. Αυτοί τους συμφιλίωσαν υπό τον όρο να κάνουν ειρήνη μεταξύ τους και ο καθένας να πάει στο σπίτι του εκτός από τους Τριάκοντα και τους Έντεκα και τους Δέκα άρχοντες του Πειραιά. Όσοι απ’ αυτούς που προέρχονταν από την πόλη φοβούνταν, αποφασίστηκε να κατοικήσουν στην Ελευσίνα.
§39-42, Αντιπαράθεση Δήμου και Ολιγαρχικών
[39] Αφού αυτά τελείωσαν, ο Παυσανίας αφενός διέλυσε το στράτευμα, οι άλλοι αφετέρου ανέβηκαν από τον Πειραιά ένοπλοι προς την ακρόπολη και θυσίασαν στην Αθηνά. Μόλις κατέβηκαν, συγκάλεσαν συμβούλιο οι στρατηγοί, όπου ο Θρασύβουλος μίλησε:
[40] «Πολίτες», είπε, «σας συμβουλεύω να γνωρίσετε τους εαυτούς σας. Θα μπορούσατε προπαντός να τους γνωρίσετε, αν αναλογιστείτε για ποιό λόγο καυχιέστε τόσο πολύ, ώστε να επιχειρείτε να γίνετε αρχηγοί μας. Είστε μήπως δικαιότεροι; Αλλά ο λαός, αν και είναι φτωχότερος από σας, ποτέ ώς τώρα δεν σας αδίκησε με σκοπό τα χρήματα· εσείς αντίθετα, αν και είστε πλουσιότεροι απ’ όλους, έχετε διαπράξει πολλά και αισχρά με σκοπό το κέρδος. Αφού καμιά σχέση δεν έχετε με τη δικαιοσύνη, σκεφτείτε αν πρέπει τουλάχιστο να καυχιέστε για την ανδρεία σας.
[41] Και ποια καλύτερη απόδειξη θα μπορούσε να υπάρξει γι’ αυτό παρά ο τρόπος με τον οποίο πολεμήσαμε μεταξύ μας; Αλλά θα μπορούσατε να ισχυριστείτε ότι υπερέχετε ως προς την ευφυία, οι οποίοι έχοντας τείχος και όπλα και χρήματα και συμμάχους τους Πελοποννησίους έχετε νικηθεί απ’ αυτούς που δεν έχουν τίποτα απ’ όλα αυτά; Αλλά αλήθεια νομίζετε ότι πρέπει να καυχιέστε, επειδή έχετε τους Λακεδαιμονίους; Πώς είναι δυνατό, αφού βέβαια αυτοί, όπως παραδίδουν (οι άνθρωποι) τους σκύλους που δαγκώνουν, αφού τους δέσουν μ’ ένα κλοιό απ’ το λαιμό, σας παρέδωσαν στον αδικημένο αυτό λαό και έφυγαν βιαστικά;
[42] Όμως, άνδρες, δεν έχω την αξίωση να παραβείτε κανέναν απ’ τους όρκους σας αλλά εκτός των άλλων θετικών σας στοιχείων να επιδείξετε κι αυτό, ότι δηλαδή και σέβεστε και τηρείτε τον όρκο σας» Αφού είπε αυτά και άλλα παρόμοια και ότι δεν πρέπει να δημιουργήσουν καμιά άλλη ταραχή αλλά να εφαρμόζουν τους αρχαίους νόμους, διέλυσε τη συνέλευση.
§43, Η στερέωση της Δημοκρατίας
[43] Και τότε, αφού εδραίωσαν τη νέα εξουσία, ζούσαν σε ελεύθερο πολίτευμα· το επόμενο όμως χρονικό διάστημα, επειδή άκουσαν ότι αυτοί που διέμεναν στην Ελευσίνα συγκέντρωναν ξένους μισθοφόρους, εκστράτευσαν εναντίον τους με όλες τους τις δυνάμεις και τους στρατηγούς τους που ήρθαν για διάλογο τους σκότωσαν, τους άλλους όμως, αφού έστειλαν σ’ αυτούς φίλους και συγγενείς, τους έπεισαν να συμφιλιωθούν. Και αφού ορκίστηκαν αληθινά να μην κρατούν κακία, ακόμη και τώρα ζουν μαζί σε ελεύθερο καθεστώς και ο λαός μένει πιστός στους όρκους.
Εμηνευτικά σχόλια
§37-43
Ο αγώνας των δημοκρατικών έφερε την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Αθήνα. Σ' αυτό συνέβαλε και η επίσημη εξωτερική πολιτική της Σπάρτης, εξουδετερώνοντας τις προσωπικές βλέψεις και απόψεις του Λυσάνδρου.
οὗτοι
Οι αντιπρόσωποι των δημοκρατικών από τον Πειραιά με εξουσιοδότηση για διαπραγματεύσεις και δύο «πολίτες» από την Αθήνα που πήγαιναν στη Σπάρτη ως άτομα.
λέγοντας ὅτι αὐτοὶ...Μουνιχίαν
Ο Ξενοφών δεν αναφέρει τι πρότειναν στη Σπάρτη οι εκπρόσωποι των δημοκρατικών και οι δύο ολιγαρχικοί, οι έμπιστοι του Παυσανία. Οι επίσημοι εκπρόσωποι των Δέκα πάντως προχωρούσαν σε ακραίες προσφορές «μειοδοσίας»: να παραδοθούν άνευ όρων αυτοί στους Λακεδαιμονίους και να παραδώσουν και οι αντίπαλοι ό,τι είχαν καταλάβει (= απελευθερώσει) ως τότε.
§38 ἐξέπεμψαν πεντεκαίδεκα ἄνδρας
Οι δεκαπέντε ειδικοί απεσταλμένοι της Σπάρτης, υπό την επίβλεψη του Παυσανία, εκτέλεσαν τη γενική, αλλά σαφή, εντολή των εφόρων: «διαλλάξει ὅπῃ δύναιντο κάλλιστα» (να συμφιλιώσουν τους αντιπάλους με τον καλύτερο δυνατό τρόπο).
ἀπιέναι ἐπὶ τὰ ἑαυτῶν ἕκαστον
Να πάει ο καθένας στο σπίτι του. Ακυρώνονται οι κατασχέσεις και καταπατήσεις περιουσιών που είχαν κάνει οι τριάκοντα.
πλὴν τῶν τριάκοντα καὶ τῶν ἕνδεκα καὶ τῶν ἐν Πειραιεῖ
Όσοι από τους τριάκοντα είχαν απομείνει και είχαν καταφύγει στην Ελευσίνα, οι ἕνδεκα (βλ. κεφ. 3, 54) και οι δέκα έμπιστοι των τριάκοντα που κυβερνούσαν τον Πειραιά κατά τη διάρκεια της τυραννίας εξαιρέθηκαν από τα «μέτρα ειρηνεύσεως». Μπορούσαν να παραμείνουν στην Ελευσίνα, αλλά τους απαγορεύθηκε η παραμονή στην Αθήνα.
§39 οἱ δ' ἐκ τοῦ Πειραιῶς... τῇ Ἀθηνᾷ
Η παρέλαση των νικητών, με τον οπλισμό τους, και η άνοδος τους στην Ακρόπολη καταλήγει σε ευχαριστήρια θυσία στην Αθηνά Πολιάδα, την πολιούχο.
§40 ἐπὶ τίνι ὑμῖν μέγα φρονητέον ἐστιν
Ο Θρασύβουλος ζητάει από τους ολιγαρχικούς να αναλογιστούν, να σκεφτούν καλά τα αίτια του κομπασμού τους, τι είναι εκείνο που τους κάνει τόσο υπεροπτικούς. Τους χαρακτήριζαν με διάφορα τιμητικά επίθετα, όπως ἀγαθοί, ἄριστοι, καλοὶ κἀγαθοὶ, κράτιστοι, γενναῖοι, γνώριμοι, ἐπιεικεῖς, εὐγενεῖς, ἐσθλοί. Ο Θρασύβουλος ξεχωρίζει τέσσερα πλεονεκτήματα ή αρετές και καταρρίπτει την άποψη ότι αυτά χαρακτηρίζουν τους ολιγαρχικούς. Αντίθετα ο «δήμος», ο λαός, απέδειξε ότι υπερτερεί σε όλα: 1) «δικαιοσύνη», 2) «άνδρεία», 3) «γνώμη» (= κρίση, ευφυία §41) και τέλος 4) στη φιλία προς τους Λακεδαιμονίους. Βασική αρετή για τον αρχαίο κόσμο (και η οποία ιδιαίτερα προβάλλεται από τον Ξενοφώντα) ήταν η δικαιοσύνη. Στον λόγο του Θρασυβούλου ακούγεται τέσσερις φορές: δικαιότεροι, ἠδίκησεν, δικαιοσύνη, ἠδικημένῳ.
§42 τοῖς νόμοις τοῖς ἀρχαίοις χρῆσθαι
Με την αποκατάσταση της δημοκρατίας επανέρχεται και η νομιμότητα.
§43 ἀρχὰς καταστησάμενοι ἐπολιτεύοντο
Αφού εγκατέστησαν άρχοντες (σύμφωνα με τους δημοκρατικούς θεσμούς) ζούσαν ομαλή πολιτική ζωή. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι Αθηναίοι θεώρησαν το έτος μέσα στο οποίο περιλαμβάνεται η οχτάμηνη τυραννία ως «ἄναρχον» (Ξεν. Ελλ. 2.3.1), δηλ. χωρίς επώνυμο άρχοντα. Αυτό σήμαινε ότι διέγραφαν από την ιστορική συνέχεια των θεσμών τους το έτος της παράνομης κατοχής και της εγκληματικής διαχείρισης της εξουσίας.
καὶ ὀμόσαντες ὅρκους ἦ μὴν μὴ μνησικακήσειν... καὶ τοῖς ὅρκοις ἐμμένει ὁ δῆμος
Στο τέλος του δεύτερου βιβλίου των «Ἑλληνικῶν» ο Ξενοφών συμπυκνώνει σε δύο γραμμές το ήθος της αποκαταστημένης δημοκρατίας. Η δημοκρατία είναι το πολίτευμα της ισορροπίας, της συναίρεσης των αντιθέσεων και είναι γνωστό πως οι Έλληνες ρέπουν στις αντιθέσεις/αντιπαραθέσεις. Χαρακτηριστική έκφραση αυτής της ροπής είναι η ύπαρξη των δύο αντιθετικών συνδέσμων μὲν-δέ (Συντακτικό §146-147). Άλλωστε η Ιλιάδα έχει εκφράσει ποιητικά αυτήν την τάση· το προοίμιο της είναι χαρακτηριστικό:
Μῆνιν ἄειδε, θεά, Πηληϊάδεω Ἀχιλῆος,
οὐλομένην, ἥ μυρί' Ἀχαιοῖς ἄλγε' ἔθηκε,
πολλὰς δ' ἰφθίμους ψυχὰς Ἄϊδι προΐαψεν
ἡρώων, αὐτούς δὲ ἑλώρια τεῦχε κύνεσσιν
οἰωνοῖσί τε πᾶσι, Διός δ' ἐτελείετο βουλή,
ἐξ οὗ δὴ τὰ πρῶτα διαστήτην ἐρίσαντε
Ἀτρεΐδης τε ἄναξ ἀνδρῶν καὶ δῖος Ἀχιλλεύς.
Και εδώ, λοιπόν, μῆνις (= αδιάλλακτη οργή), διάσταση και ἔρις και οι τρομερές συνέπειές τους· στο τέλος όμως επέρχεται και εδώ η συμφιλίωση, οι αντιθέσεις ισορροπούν. Αυτό είναι το πλεονέκτημα της δημοκρατίας από όπου απορρέει το ήθος της.
Στο σημείο αυτό, της συμφιλίωσης, τελειώνει το δεύτερο βιβλίο των «Ἑλληνικῶν» του Ξενοφώντα και αρχίζει το τρίτο βιβλίο με τη φράση «Ἡ μὲν δὴ Ἀθήνησι στάσις οὕτως ἐτελεύτησεν». Στη συνέχεια ο Κύρος ζήτησε στρατιωτική βοήθεια από τους Σπαρτιάτες, για να πραγματοποιήσει τα φιλόδοξα σχέδιά του. Η δεύτερη παράγραφος (Βιβλ. 3.1.2) αποτελεί σύντομη αναφορά στο άλλο πασίγνωστο έργο του Ξενοφώντος, στην «Κύρου Ανάβαση»: («ὡς μὲν οὖν Κῦρος στράτευμά τε συνέλεξε καὶ τοῦτ' ἔχων ἀνέβη ἐπὶ τὸν ἀδελφόν, καὶ ὡς ἡ μάχη έγένετο, καὶ ὡς ἐκ τούτου ἀπεσώθησαν οἱ Ἕλληνες ἐπὶ θάλατταν, Θεμιστογένει τῷ Συρακοσίῳ γέγραπται»).
Ο Πλούταρχος, στο δοκίμιο του «Πότερον Ἀθηναῖοι κατὰ πόλεμον ἤ κατὰ σοφίαν ἐνδοξότεροι» 345C, προβάλλει την άποψη ότι ο Ξενοφών χρησιμοποίησε το ψευδώνυμο Θεμιστογένης, γιατί με το πραγματικό όνομα το βιβλίο θα έχανε την αξιοπιστία του, εφόσον τονίζεται η προσωπική συμβολή του συγγραφέα στη διάσωση των μυρίων.
Ασκήσεις
Οι «τριάκοντα» έφυγαν από την Αθήνα και εγκαταστάθηκαν στην Ελευσίνα. Οι Δέκα μαζί με τους αρχηγούς των ιππέων ανέλαβαν τη διακυβέρνηση της Αθήνας και μέσα σε κατάσταση εσωτερικών διαφωνιών και καχυποψίας ετοιμάζονταν να αντιμετωπίσουν γενική επίθεση των δημοκρατικών. Μετά από ορισμένες αψιμαχίες οι Τριάκοντα από την Ελευσίνα και οι Τρισχίλιοι από την Αθήνα ζήτησαν βοήθεια από τη Σπάρτη εναντίον των δημοκρατικών. O Λύσανδρος φρόντισε να τους δοθεί δάνειο εκατό ταλάντων και έπεισε τους εφόρους να οριστεί ο ίδιος αρμοστής για την Αθήνα και ναύαρχος ο αδελφός του Λίβυς. Το ναυτικό της Σπάρτης απέκλεισε και πάλι τον Πειραιά. Οι Βοιωτοί και οι Κορίνθιοι αρνήθηκαν να μετάσχουν στην εκστρατεία με τον ισχυρισμό ότι οι δημοκρατικοί της Αθήνας δεν είχαν κάνει τίποτε αντίθετο προς τους όρους της συνθήκης παράδοσης της πόλης.
Στη δυσάρεστη για τους δημοκρατικούς τροπή, παρενέβη ο βασιλιάς της Σπάρτης Παυσανίας. Έκρινε ότι, αν πετύχαινε ο Λύσανδρος, και δόξα προσωπική θα κέρδιζε και θα κατακτούσε την Αθήνα. Οργάνωσε λοιπόν ο ίδιος εκστρατευτικό σώμα, έπεισε τρεις εφόρους να τον ακολουθήσουν και εισέβαλε στην Αττική. Παρά τις ένοπλες συγκρούσεις στην περιοχή του Πειραιά, επιδίωξε συμβιβαστική λύση: έστειλε εκπροσώπους των δημοκρατικών και δύο ολιγαρχικούς από την Αθήνα στη Σπάρτη για διαπραγματεύσεις. Αμέσως μετά έστειλαν και οι Δέκα από την Αθήνα επίσημους εκπροσώπους.
Μετάφραση
§37, 38 Διαπραγματεύσεις και συμφωνία για τη συμφιλίωση
[37] Αφού αυτοί αναχώρησαν στη Λακεδαίμονα, έστελναν αντιπροσώπους οι αρμόδιοι του επίσημου κράτους (= ολιγαρχικοί) της πόλης να πουν ότι αυτοί θα παραδώσουν και τα τείχη, τα οποία κατέχουν, και τους εαυτούς τους στους Λακεδαιμονίους, για να τους κάνουν ό,τι ήθελαν· ισχυρίζονταν όμως ότι είχαν την αξίωση και αυτοί που βρίσκονταν στον Πειραιά, αν είναι, όπως λένε, φίλοι των Λακεδαιμονίων, να παραδώσουν τον Πειραιά και τη Μουνιχία.
[38] Αφού άκουσαν όλα αυτά οι έφοροι και η επιτροπή εκλεγμένων αντιπροσώπων της Απέλλας, έστειλαν στην Αθήνα δεκαπέντε άνδρες και διέταξαν με την επίβλεψη του Παυσανία να συμφιλιώσουν τους αντιμαχόμενους με όποιο τρόπο μπορούσαν καλύτερα. Αυτοί τους συμφιλίωσαν υπό τον όρο να κάνουν ειρήνη μεταξύ τους και ο καθένας να πάει στο σπίτι του εκτός από τους Τριάκοντα και τους Έντεκα και τους Δέκα άρχοντες του Πειραιά. Όσοι απ’ αυτούς που προέρχονταν από την πόλη φοβούνταν, αποφασίστηκε να κατοικήσουν στην Ελευσίνα.
§39-42, Αντιπαράθεση Δήμου και Ολιγαρχικών
[39] Αφού αυτά τελείωσαν, ο Παυσανίας αφενός διέλυσε το στράτευμα, οι άλλοι αφετέρου ανέβηκαν από τον Πειραιά ένοπλοι προς την ακρόπολη και θυσίασαν στην Αθηνά. Μόλις κατέβηκαν, συγκάλεσαν συμβούλιο οι στρατηγοί, όπου ο Θρασύβουλος μίλησε:
[40] «Πολίτες», είπε, «σας συμβουλεύω να γνωρίσετε τους εαυτούς σας. Θα μπορούσατε προπαντός να τους γνωρίσετε, αν αναλογιστείτε για ποιό λόγο καυχιέστε τόσο πολύ, ώστε να επιχειρείτε να γίνετε αρχηγοί μας. Είστε μήπως δικαιότεροι; Αλλά ο λαός, αν και είναι φτωχότερος από σας, ποτέ ώς τώρα δεν σας αδίκησε με σκοπό τα χρήματα· εσείς αντίθετα, αν και είστε πλουσιότεροι απ’ όλους, έχετε διαπράξει πολλά και αισχρά με σκοπό το κέρδος. Αφού καμιά σχέση δεν έχετε με τη δικαιοσύνη, σκεφτείτε αν πρέπει τουλάχιστο να καυχιέστε για την ανδρεία σας.
[41] Και ποια καλύτερη απόδειξη θα μπορούσε να υπάρξει γι’ αυτό παρά ο τρόπος με τον οποίο πολεμήσαμε μεταξύ μας; Αλλά θα μπορούσατε να ισχυριστείτε ότι υπερέχετε ως προς την ευφυία, οι οποίοι έχοντας τείχος και όπλα και χρήματα και συμμάχους τους Πελοποννησίους έχετε νικηθεί απ’ αυτούς που δεν έχουν τίποτα απ’ όλα αυτά; Αλλά αλήθεια νομίζετε ότι πρέπει να καυχιέστε, επειδή έχετε τους Λακεδαιμονίους; Πώς είναι δυνατό, αφού βέβαια αυτοί, όπως παραδίδουν (οι άνθρωποι) τους σκύλους που δαγκώνουν, αφού τους δέσουν μ’ ένα κλοιό απ’ το λαιμό, σας παρέδωσαν στον αδικημένο αυτό λαό και έφυγαν βιαστικά;
[42] Όμως, άνδρες, δεν έχω την αξίωση να παραβείτε κανέναν απ’ τους όρκους σας αλλά εκτός των άλλων θετικών σας στοιχείων να επιδείξετε κι αυτό, ότι δηλαδή και σέβεστε και τηρείτε τον όρκο σας» Αφού είπε αυτά και άλλα παρόμοια και ότι δεν πρέπει να δημιουργήσουν καμιά άλλη ταραχή αλλά να εφαρμόζουν τους αρχαίους νόμους, διέλυσε τη συνέλευση.
§43, Η στερέωση της Δημοκρατίας
[43] Και τότε, αφού εδραίωσαν τη νέα εξουσία, ζούσαν σε ελεύθερο πολίτευμα· το επόμενο όμως χρονικό διάστημα, επειδή άκουσαν ότι αυτοί που διέμεναν στην Ελευσίνα συγκέντρωναν ξένους μισθοφόρους, εκστράτευσαν εναντίον τους με όλες τους τις δυνάμεις και τους στρατηγούς τους που ήρθαν για διάλογο τους σκότωσαν, τους άλλους όμως, αφού έστειλαν σ’ αυτούς φίλους και συγγενείς, τους έπεισαν να συμφιλιωθούν. Και αφού ορκίστηκαν αληθινά να μην κρατούν κακία, ακόμη και τώρα ζουν μαζί σε ελεύθερο καθεστώς και ο λαός μένει πιστός στους όρκους.
Εμηνευτικά σχόλια
§37-43
Ο αγώνας των δημοκρατικών έφερε την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Αθήνα. Σ' αυτό συνέβαλε και η επίσημη εξωτερική πολιτική της Σπάρτης, εξουδετερώνοντας τις προσωπικές βλέψεις και απόψεις του Λυσάνδρου.
οὗτοι
Οι αντιπρόσωποι των δημοκρατικών από τον Πειραιά με εξουσιοδότηση για διαπραγματεύσεις και δύο «πολίτες» από την Αθήνα που πήγαιναν στη Σπάρτη ως άτομα.
λέγοντας ὅτι αὐτοὶ...Μουνιχίαν
Ο Ξενοφών δεν αναφέρει τι πρότειναν στη Σπάρτη οι εκπρόσωποι των δημοκρατικών και οι δύο ολιγαρχικοί, οι έμπιστοι του Παυσανία. Οι επίσημοι εκπρόσωποι των Δέκα πάντως προχωρούσαν σε ακραίες προσφορές «μειοδοσίας»: να παραδοθούν άνευ όρων αυτοί στους Λακεδαιμονίους και να παραδώσουν και οι αντίπαλοι ό,τι είχαν καταλάβει (= απελευθερώσει) ως τότε.
§38 ἐξέπεμψαν πεντεκαίδεκα ἄνδρας
Οι δεκαπέντε ειδικοί απεσταλμένοι της Σπάρτης, υπό την επίβλεψη του Παυσανία, εκτέλεσαν τη γενική, αλλά σαφή, εντολή των εφόρων: «διαλλάξει ὅπῃ δύναιντο κάλλιστα» (να συμφιλιώσουν τους αντιπάλους με τον καλύτερο δυνατό τρόπο).
ἀπιέναι ἐπὶ τὰ ἑαυτῶν ἕκαστον
Να πάει ο καθένας στο σπίτι του. Ακυρώνονται οι κατασχέσεις και καταπατήσεις περιουσιών που είχαν κάνει οι τριάκοντα.
πλὴν τῶν τριάκοντα καὶ τῶν ἕνδεκα καὶ τῶν ἐν Πειραιεῖ
Όσοι από τους τριάκοντα είχαν απομείνει και είχαν καταφύγει στην Ελευσίνα, οι ἕνδεκα (βλ. κεφ. 3, 54) και οι δέκα έμπιστοι των τριάκοντα που κυβερνούσαν τον Πειραιά κατά τη διάρκεια της τυραννίας εξαιρέθηκαν από τα «μέτρα ειρηνεύσεως». Μπορούσαν να παραμείνουν στην Ελευσίνα, αλλά τους απαγορεύθηκε η παραμονή στην Αθήνα.
§39 οἱ δ' ἐκ τοῦ Πειραιῶς... τῇ Ἀθηνᾷ
Η παρέλαση των νικητών, με τον οπλισμό τους, και η άνοδος τους στην Ακρόπολη καταλήγει σε ευχαριστήρια θυσία στην Αθηνά Πολιάδα, την πολιούχο.
§40 ἐπὶ τίνι ὑμῖν μέγα φρονητέον ἐστιν
Ο Θρασύβουλος ζητάει από τους ολιγαρχικούς να αναλογιστούν, να σκεφτούν καλά τα αίτια του κομπασμού τους, τι είναι εκείνο που τους κάνει τόσο υπεροπτικούς. Τους χαρακτήριζαν με διάφορα τιμητικά επίθετα, όπως ἀγαθοί, ἄριστοι, καλοὶ κἀγαθοὶ, κράτιστοι, γενναῖοι, γνώριμοι, ἐπιεικεῖς, εὐγενεῖς, ἐσθλοί. Ο Θρασύβουλος ξεχωρίζει τέσσερα πλεονεκτήματα ή αρετές και καταρρίπτει την άποψη ότι αυτά χαρακτηρίζουν τους ολιγαρχικούς. Αντίθετα ο «δήμος», ο λαός, απέδειξε ότι υπερτερεί σε όλα: 1) «δικαιοσύνη», 2) «άνδρεία», 3) «γνώμη» (= κρίση, ευφυία §41) και τέλος 4) στη φιλία προς τους Λακεδαιμονίους. Βασική αρετή για τον αρχαίο κόσμο (και η οποία ιδιαίτερα προβάλλεται από τον Ξενοφώντα) ήταν η δικαιοσύνη. Στον λόγο του Θρασυβούλου ακούγεται τέσσερις φορές: δικαιότεροι, ἠδίκησεν, δικαιοσύνη, ἠδικημένῳ.
§42 τοῖς νόμοις τοῖς ἀρχαίοις χρῆσθαι
Με την αποκατάσταση της δημοκρατίας επανέρχεται και η νομιμότητα.
§43 ἀρχὰς καταστησάμενοι ἐπολιτεύοντο
Αφού εγκατέστησαν άρχοντες (σύμφωνα με τους δημοκρατικούς θεσμούς) ζούσαν ομαλή πολιτική ζωή. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι Αθηναίοι θεώρησαν το έτος μέσα στο οποίο περιλαμβάνεται η οχτάμηνη τυραννία ως «ἄναρχον» (Ξεν. Ελλ. 2.3.1), δηλ. χωρίς επώνυμο άρχοντα. Αυτό σήμαινε ότι διέγραφαν από την ιστορική συνέχεια των θεσμών τους το έτος της παράνομης κατοχής και της εγκληματικής διαχείρισης της εξουσίας.
καὶ ὀμόσαντες ὅρκους ἦ μὴν μὴ μνησικακήσειν... καὶ τοῖς ὅρκοις ἐμμένει ὁ δῆμος
Στο τέλος του δεύτερου βιβλίου των «Ἑλληνικῶν» ο Ξενοφών συμπυκνώνει σε δύο γραμμές το ήθος της αποκαταστημένης δημοκρατίας. Η δημοκρατία είναι το πολίτευμα της ισορροπίας, της συναίρεσης των αντιθέσεων και είναι γνωστό πως οι Έλληνες ρέπουν στις αντιθέσεις/αντιπαραθέσεις. Χαρακτηριστική έκφραση αυτής της ροπής είναι η ύπαρξη των δύο αντιθετικών συνδέσμων μὲν-δέ (Συντακτικό §146-147). Άλλωστε η Ιλιάδα έχει εκφράσει ποιητικά αυτήν την τάση· το προοίμιο της είναι χαρακτηριστικό:
Μῆνιν ἄειδε, θεά, Πηληϊάδεω Ἀχιλῆος,
οὐλομένην, ἥ μυρί' Ἀχαιοῖς ἄλγε' ἔθηκε,
πολλὰς δ' ἰφθίμους ψυχὰς Ἄϊδι προΐαψεν
ἡρώων, αὐτούς δὲ ἑλώρια τεῦχε κύνεσσιν
οἰωνοῖσί τε πᾶσι, Διός δ' ἐτελείετο βουλή,
ἐξ οὗ δὴ τὰ πρῶτα διαστήτην ἐρίσαντε
Ἀτρεΐδης τε ἄναξ ἀνδρῶν καὶ δῖος Ἀχιλλεύς.
Και εδώ, λοιπόν, μῆνις (= αδιάλλακτη οργή), διάσταση και ἔρις και οι τρομερές συνέπειές τους· στο τέλος όμως επέρχεται και εδώ η συμφιλίωση, οι αντιθέσεις ισορροπούν. Αυτό είναι το πλεονέκτημα της δημοκρατίας από όπου απορρέει το ήθος της.
Στο σημείο αυτό, της συμφιλίωσης, τελειώνει το δεύτερο βιβλίο των «Ἑλληνικῶν» του Ξενοφώντα και αρχίζει το τρίτο βιβλίο με τη φράση «Ἡ μὲν δὴ Ἀθήνησι στάσις οὕτως ἐτελεύτησεν». Στη συνέχεια ο Κύρος ζήτησε στρατιωτική βοήθεια από τους Σπαρτιάτες, για να πραγματοποιήσει τα φιλόδοξα σχέδιά του. Η δεύτερη παράγραφος (Βιβλ. 3.1.2) αποτελεί σύντομη αναφορά στο άλλο πασίγνωστο έργο του Ξενοφώντος, στην «Κύρου Ανάβαση»: («ὡς μὲν οὖν Κῦρος στράτευμά τε συνέλεξε καὶ τοῦτ' ἔχων ἀνέβη ἐπὶ τὸν ἀδελφόν, καὶ ὡς ἡ μάχη έγένετο, καὶ ὡς ἐκ τούτου ἀπεσώθησαν οἱ Ἕλληνες ἐπὶ θάλατταν, Θεμιστογένει τῷ Συρακοσίῳ γέγραπται»).
Ο Πλούταρχος, στο δοκίμιο του «Πότερον Ἀθηναῖοι κατὰ πόλεμον ἤ κατὰ σοφίαν ἐνδοξότεροι» 345C, προβάλλει την άποψη ότι ο Ξενοφών χρησιμοποίησε το ψευδώνυμο Θεμιστογένης, γιατί με το πραγματικό όνομα το βιβλίο θα έχανε την αξιοπιστία του, εφόσον τονίζεται η προσωπική συμβολή του συγγραφέα στη διάσωση των μυρίων.
Ασκήσεις
1. Τι απαίτησαν οι «ἐκ τοῦ ἄστεως» (οι ολιγαρχικοί) από τους «ἐν Πειραιεῖ» (τους δημοκρατικούς);
2 Ποιες ήταν οι πρώτες ενέργειες των δημοκρατικών; Ως προς τι συγκρίνει ο Θρασύβουλος δημοκρατικούς και ολιγαρχικούς;
3 Κάνετε τις κατάλληλες συνδέσεις της στήλης Α (§ 37-38) με τις στήλες Β και Γ (όπως στο παράδειγμα).
| Η λέξη: | είναι: | συμπληρώνει/προσδιορίζει |
| Α | Β | Γ |
| σφᾶς αὐτοὺς | αντικείμενο | παραδιδόασι |
| χρῆσθαι | υποκείμενο | ἐπέταξαν |
| ἀξιοῦν | αντικείμενο | παραδιδόναι |
| τὴν Μουνιχίαν | προσδ. σκοπού | ἔφασαν |
| διαλλάξαι | αντικείμενο | ἔδοξεν |
| κατοικεῖν | αντικείμενο | παραδιδόασι |
4 Να αποδώσετε στις λέξεις της στήλης Α (§ 37-38) το σωστό γραμματικό χαρακτηρισμό από τη στήλη Β.
| Α | Β |
| έπεὶ | ουσιαστικό α΄ κλίσεως |
| ἄστεως | ουσιαστικό γ' κλίσεως |
| σφᾶς αὐτοὺς | απαρέμφατο αορίστου |
| ἀξιοῦν | απαρέμφατο μέλλοντα |
| χρῆσθαι | χρονικός σύνδεσμος |
| ὅ,τι | αιτιολογικός σύνδεσμος |
| ὅπῃ | αυτοπαθητική αντωνυμία |
| εἰρήνην | αναφορικό επίρρημα |
| ἕκαστον | αόριστη αντωνυμία |
| αναφορική αντωνυμία | |
| υποθετικός σύνδεσμος | |
| μετοχή | |
| οριστική αντωνυμία |
5
α) Με ποιες ενέργειες επιδίωξαν οι Λακεδαιμόνιοι τη συμφιλίωση των αντιπάλων παρατάξεων στην Αθήνα;
β) Να γράψετε τους ρηματικούς τύπους που δηλώνουν τις ενέργειες αυτές στο γ' πληθ.πρόσ. του ενεστώτα της οριστικής, χρησιμοποιώντας φράσεις του κειμένου, π.χ. α) ἐκπέμπουσι πέντε καὶ δέκα ἄνδρας εἰς 'Ἀθήνας.
α) Με ποιες ενέργειες επιδίωξαν οι Λακεδαιμόνιοι τη συμφιλίωση των αντιπάλων παρατάξεων στην Αθήνα;
β) Να γράψετε τους ρηματικούς τύπους που δηλώνουν τις ενέργειες αυτές στο γ' πληθ.πρόσ. του ενεστώτα της οριστικής, χρησιμοποιώντας φράσεις του κειμένου, π.χ. α) ἐκπέμπουσι πέντε καὶ δέκα ἄνδρας εἰς 'Ἀθήνας.
6 Αποδώστε στις αντωνυμίες της στήλης Α (§39-42) τους χαρακτηρισμούς της στήλης Β.
| Α | Β |
| τούτων | προσωπική |
| ὑμῖν | δεικτική |
| ἐγὼ | οριστική/επαναληπτική |
| ὑμᾶς αὐτοὺς | αυτοπαθητική |
| τίνι | αλληλοπαθητική |
| ἡμῶν | κτητική |
| οὐδὲν | ερωτηματική |
| ὑμεῖς | αόριστη/επιμεριστική |
| πάντων | αναφορική |
| ἀλλήλους | |
| ἐκεῖνοι | |
| ὧν | |
| τοῖς ἄλλοις | |
| τοιαῦτα |
7 Να συνδέσετε τις μετοχές της στήλης Α (§39-42) με τη σωστή ανάλυσή τους σε δευτερ. πρόταση στη στήλη Β.
| Α | Β |
| περανθέντων (§39) | οἵ παρέδωσαν |
| πενέστερος ὤν (§40) | εἰ καὶ παρέδωσαν |
| τοὺς δάκνοντας (§41) | ἐπεἰ ἐπεράνθησαν |
| παραδόντες (§41) | οἵ δάκνουσι |
| εἰ καὶ πενέστερός ἐστι | |
| ἐπεὶ παρέδοσαν | |
| ἐπεὶ πενέστερός ἐστι | |
| εἰ δάκνουσι | |
| εἰ περανθείησαν |
8) Να γραφεί το κείμενο της § 40 με την αλλαγή ὑμῖν = σοί.
9 Με ποια επιχειρήματα ανατρέπει ο Θρασύβουλος την άποψη των ολιγαρχικών ότι έχουν τις αρετές για τις οποίες καυχώνται;
10 «Μάλιστα δ' ἄν γνοίητε... ἐπιχειρεῖν»: Τι δηλώνει ο υποθετικός λόγος; Να γραφτεί και στα άλλα είδη.
11 Συνδέστε τις λέξεις-φράσεις της στήλης Α (§ 43) με τους χαρακτηρισμούς που βρίσκονται στη στήλη Β.
| Α | Β |
| ἀρχὰς | επιρρ. προσδ. τρόπου |
| πανδημεὶ | αντικείμενο |
| ἐπ' αὐτοὺς | αντικείμενο |
| τοὺς στρατηγοὺς | χρον. μετοχή |
| είσπέμψαντες | επιρρ. προσδ. του τόπου |
| ὀμόσαντες | αντικείμενο |
| τοῖς ὅρκοις | χρονική μετοχή |
| αιτιολογική μετοχή | |
| υποκείμενο | |
| προσδ. της αιτίας |
12. Να γραφεί η § 43 με την αλλαγή: οἱ δημοκρατικοὶ = ὁ Θρασύβουλος.
