Ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που ανησυχεί πολύ τους γονείς είναι η δυσκολίες που μπορεί να έχει ένα παιδί στην επικοινωνία και τον λόγο.
Αυτός είναι πολλές φορές ο λόγος για τον οποίο απευθύνονται στους ειδικούς.
Στις περιπτώσεις των παιδιών με αυτισμό η προσοχή των επαγγελματιών, ως επί το πλείστον, επικεντρώνεται στην δυσκολία κατανόησης και στην ιδιόρρυθμη μορφή ομιλίας, παραβλέποντας ή αγνοώντας την σχέση αυτού του προβλήματος με τις άλλες μειονεξίες – διαταραχές.
Ο λόγος ενέχει ένα μεγάλο αριθμό ικανοτήτων όπως :
α) η πραγματολογία – η ικανότητα να χρησιμοποιούμε το λόγο για τον σκοπό της επικοινωνίας,
β) η σημασιολογία – η ικανότητα που μας επιτρέπει να κατανοούμε και να σχηματίζουμε ένα νόημα,
γ) η φωνολογία – η ικανότητα που μας επιτρέπει να χειριζόμαστε τους ήχους της γλώσσας,
δ) το συντακτικό – η ικανότητα να χειριζόμαστε τους κανόνες γραμματικής.
Η ανάπτυξη της επικοινωνίας στα παιδιά με αυτισμό ακολουθεί την ίδια πορεία με την ανάπτυξη των παιδιών, που αναπτύσσονται χωρίς προβλήματα, αλλά εμποδίζεται στα διάφορα αναπτυξιακά στάδια από τον βαθμό της διαταραχής του αυτισμού και από την νοητική ικανότητα τους.
 |
| πηγη |
Οι τομείς του λόγου, οι οποίοι επηρεάζονται από την διαταραχή ιδιαίτερα, τόσο στη κατανόηση όσο και την έκφραση είναι αυτοί που σχετίζονται με :
- τα παραλεκτικά στοιχεία του λόγου, δηλαδή με την προσωδία του (χροιά φωνής, ένταση, δύναμη, επιτονισμός),
- τα μη λεκτικά του στοιχεία (στάση σώματος, απόσταση, εκφράσεις προσώπου κλπ),
- τον πραγματολογικό χαρακτήρα του λόγου, δηλαδή με τη χρήση του στην καθημερινή επικοινωνιακή πρακτική.
Για την διάγνωση, τη διαφορική διάγνωση και αξιολόγηση των διαταραχών οι λογοπεδικοί χρησιμοποιούν ειδικά διαγνωστικά, αξιολογητικά εργαλεία.
Η έγκυρη και ολοκληρωμένη διάγνωση, αξιολόγηση καθορίζει την στρατηγική της θεραπευτικής – εκπαιδευτικής παρέμβασης.
Η έγκυρη και ολοκληρωμένη διάγνωση, αξιολόγηση καθορίζει την στρατηγική της θεραπευτικής – εκπαιδευτικής παρέμβασης.
 |
| πηγη |
Ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των παιδιών με αυτισμό στο λόγο, την ομιλία, την επικοινωνία.
Τα «φυσιολογικά» παιδιά κατορθώνουν να κατακτήσουν τη γλώσσα που ομιλείται γύρω τους εύκολα διότι συνδέουν τις νέες λέξεις με τα «σχετικά» θέματα και τον κατάλληλο χρόνο. Αντιθέτως τα παιδιά με αυτισμό συναντούν δυσκολίες σ΄ αυτό.
Υπάρχουν πολλά παιδία με αυτισμό που δεν μιλούν. Αυτά τα παιδιά παρουσιάζουν ή όχι σημασιολογικές, πραγματολογικές, συντακτικές, φωνολογικές διαταραχές ;
Σίγουρα είναι πολύ δύσκολο να εκτιμηθεί η γλωσσική τους ικανότητα , συμβαίνει όμως, όλως τυχαία να ανακαλύπτονται σ΄ αυτά, μερικές φορές, εκπληκτικές γλωσσικές ικανότητες.
Υπάρχουν παιδιά με αυτισμό, που δεν τα έχουμε ακούσει να μιλάνε ποτέ και κάποια στιγμή, σε ανύποπτο χρόνο, προφέρουν ολόκληρες φράσεις.
Αρκετά παιδιά συνεχώς ηχολαλούν, όμως σπανίως λένε κάτι από μόνα τους.
Κάποια παιδιά δεν είχαν χρησιμοποιήσει ποτέ στο παρελθόν τον λόγο, όταν όμως τους δόθηκε η ευκαιρία να χρησιμοποιήσουν εναλλακτικούς τρόπους επικοινωνίας, αποδείχτηκαν ικανότατα στην επικοινωνία.
Ακόμη και σε παιδιά με αυτισμό, τα οποία έχουν πολύ καλές ή ικανοποιητικές γραμματικές, συντακτικές ικανότητες, μπορεί να παρουσιαστούν χαρακτηριστικές γλωσσικές ιδιορρυθμίες, οι οποίες είναι :
- η ηχολαλία
- ο λεγόμενος «μεταφορικός λόγος»
- η αντιστροφή των αντωνυμιών ‘’εγώ’’ και ‘’εσύ’’.
Τα παιδιά με αυτισμό, που έχουν χαμηλό νοητικό δυναμικό, όπως και αυτά με νοητική καθυστέρηση, παρουσιάζουν συχνά επιβράδυνση της ανάπτυξης της ομιλίας και των γλωσσικών ικανοτήτων. Αυτό είναι αναμενόμενο. Εκείνο που δεν είναι αναμενόμενο είναι ότι ένα ποσοστό αυτών των παιδιών με αυτισμό μαθαίνουν να διαβάζουν σε ικανοποιητικό βαθμό. Ορισμένα μπορούν να διαβάζουν χωρίς λάθη και μπορούν να συμπληρώσουν ατελείς προτάσεις με τη σωστή γραμματική τους μορφή.
Αντιθέτως πολλά παιδιά με αυτισμό, τα οποία είναι ικανότατα και έχουν υψηλό δείκτη νοημοσύνης, όταν υποβάλλονται σε κάποιες δοκιμασίες (τέστ) αποτυγχάνουν παταγωδώς, συγκριτικά με τα ‘’φυσιολογικά’’ παιδιά, στο να μαντέψουν τη λέξη που λείπει από μια φράση, από μια ιστορία ή να εντοπίσουν όσες λέξεις χωρίς νόημα παρεμβάλαμε.
Η διαταραχή της επικοινωνίας στον αυτισμό είναι εμφανής αλλά ταυτόχρονα και αδιόρατη.
Αν δεχτούμε ότι υπάρχουν δύο είδη επικοινωνίας :
α) «η πλήρως ηθελημένη επικοινωνία», δηλαδή αυτή που συνδέει τις πληροφορίες με νοητικές, ψυχοσυναισθηματικές καταστάσεις, επεξεργάζεται και αξιολογεί τις μεταβιβαζόμενες πληροφορίες και β) η μεταβίβαση στοιχειωδών μηνυμάτων, θα διαπιστώσουμε ότι η επικοινωνιακή ανεπάρκεια συνήθως υπάρχει και στα δύο είδη, όμως παρουσιάζει τα σημαντικότερα ελλείμματα στο πρώτο.
Στη πιστή μεταβίβαση πληροφοριών πολλά άτομα με αυτισμό τα καταφέρνουν περίφημα, όμως στη καθημερινή επικοινωνία αυτό που έχει σημασία είναι η ουσία του μηνύματος και όχι το ίδιο το μήνυμα. Όταν επικοινωνούμε με κάποιον ή κάποιους γνωρίζουμε ότι τα μηνύματα δεν εμπεριέχουν μόνο τη σημασία που κυριολεκτικά μεταφέρουν αλλά συνήθως και κάτι περισσότερο. Αυτό είναι ένα από τα αδύναμα σημεία των ατόμων με αυτισμό, όπως επίσης και το ότι με δυσκολία γίνονται κύριοι του πλήθους των εργαλείων, που επιτρέπουν στην επικοινωνία ν΄ αναπτυχθεί σε εξαιρετικά ‘’εκλεπτυσμένο’’ επίπεδο.
Τα άτομα με αυτισμό συχνά παραμένουν υπερβολικά προσκολλημένα στον κυριολεκτικό τρόπο έκφρασης.
Έχει διαπιστωθεί ότι τα παιδιά με αυτισμό δεν μπορούν εύκολα να κατανοήσουν τον ‘’χιουμορίστικο’’ λόγο.
Μερικές φορές τα σχόλια τους είναι ακατάλληλα για την περίσταση ή διατυπώνονται με ακατάλληλο τρόπο.
Το παράλογο βέβαια της υπόθεσης είναι ότι η απλοικότητα και η απέριττη φυσικότητα ορισμένων ατόμων με αυτισμό εκλαμβάνεται ενίοτε ως σοφία ή ανώτερη ΄΄πνευματική΄΄ ικανότητα. Στην περίπτωση αυτή η ΄΄αυτιστική κυριολεκτικότητα΄΄ λειτουργεί σαν καθρέπτης γι αυτούς που ΄΄αποδίδουν προθέσεις΄΄ αδιάκριτα και που βλέπουν σε κάθε μήνυμα ακριβώς εκείνο που αναζητούν.
Η αντιμετώπιση των διαταραχών επικοινωνίας και λόγου
Η αντιμετώπιση των διαταραχών γίνεται από τους λογοπεδικούς σε συνεργασία με τα υπόλοιπα μέλη μιας θεραπευτικής ομάδας, τους δασκάλους, τους γονείς και γενικώς όποιον εμπλέκεται στην υλοποίηση του εξατομικευμένου εκπαιδευτικού προγράμματος του παιδιού ή αλληλεπιδρά κοινωνικά με το παιδί.
Την ανάπτυξη και βελτίωση της επικοινωνιακής ικανότητας βοηθά και η εκπαιδευτική προσέγγιση της δομημένης διδασκαλίας. Πιο συγκεκριμένα βοηθά :
α) στο πρώτο επίπεδο της πραγματολογίας, δηλαδή στην αντίληψη του περιβάλλοντος,
β) στην αντίληψη των απαιτήσεων που έχει το περιβάλλον από το παιδί, μέσω της δόμησης της καθημερινότητας, της δόμησης των εργασιών, και την οπτική πληροφόρηση,
γ) στη μείωση των ακατάλληλων συμπεριφορών που εκδηλώνονται για επικοινωνιακούς λόγους και την προώθηση της ανεξαρτησίας.
Για τη διευκόλυνση της επικοινωνίας υπάρχουν εναλλακτικά συστήματα επικοινωνίας.
Μορφές υποστηρικτικής – εναλλακτικής επικοινωνίας
α) Εναλλακτικές μορφές
- διευκόλυνση επικοινωνίας
- νοηματική γλώσσα
- πολυαισθητηριακή επικοινωνία
- ολική επικοινωνία
- Bliss
- συστήματα νοηματικής ( Rebus, Piaget Gorman)
- γλωσσικό πρόγραμμα MAKATON
- PECS , Σύστημα Επικοινωνίας μέσω της Ανταλλαγής Εικόνων.
β) Υποστηρικτικές μορφές
- υποστηρικτική επικοινωνία με τη χρήση όλων των παραπάνω συστημάτων, τα οποία υποστηρίζουν τη βασική μορφή επικοινωνίας,
- υποστηριζόμενη προφορική επικοινωνία.
Επίλογος
Τη σύντομη αυτή αναφορά στο θέμα της επικοινωνίας θα κλείσω με ένα άψογο δείγμα γραφής, χωρίς καμιά ένδειξη σημασιολογικής μειονεξίας, ενός ικανότατου ατόμου με αυτισμό, της Temple Grandin.
« Είμαι επιτυχημένη στη δουλειά μου. Ταξιδεύω παντού στις Η.Π.Α., την Ευρώπη, τον Καναδά και την Αυστραλία σχεδιάζοντας εγκαταστάσεις για την οικονομικότερη και αποτελεσματικότερη αξιοποίηση και διαχείριση του ζωικού δυναμικού σε αγροκτήματα και εργοστάσια παραγωγής κρέατος. Οι εμπειρίες μου με έχουν κάνει να αισθάνομαι κατανόηση για τα ζώα που περνούν από τις εγκαταστάσεις αυτές και με βοηθούν στον καλύτερο σχεδιασμό του απαραίτητου εξοπλισμού. Π.χ. οι διάδρομοι και οι φράχτες, που σχεδιάζω είναι στρογγυλοί. Η αιτία γι αυτό είναι ότι τα βοοειδή ακολουθούν ευκολότερα μια καμπύλη διαδρομή. Υπάρχουν δύο λόγοι γι αυτό : πρώτον τα βοοειδή δεν μπορούν να δουν το άλλο άκρο της διαδρομής και φοβούνται, δεύτερον η καμπυλωτή διάταξη εκμεταλεύεται τη φυσική κυκλική συμπεριφορά των ζώων.
Ο κανόνας είναι να ακολουθείς τη συμπεριφορά των ζώων και όχι να πηγαίνεις εναντίον τους. Νομίζω η ίδια αρχή ισχύει και για τα αυτιστικά παιδιά – να πηγαίνεις μαζί τους και όχι εναντίον τους».
Στέργιος Νότας
Βιβλιογραφία
S. Baron – Coen (1988), “ Social and pragmatic deficits in autism : cognitive or affective?”, Journal of Autism and Developmental Disorders,18, pp379-402.
Γ. Βογινδρούκας, (2002), ΄΄Διαταραχές Επικοινωνίας – Αυτισμός΄΄, ανεκδ.
U. Frith (1994) “ Αυτισμός ‘’, Ελληνικά Γράμματα
U. Frith (editor) (1991) “ Autism and Asperger Syndrome “, Cambridge University Press
T. Grandin, M. Scariano. (1995), ΄΄Διάγνωση: Αυτισμός΄΄, Ελληνικά Γράμματα.
R. Paul (1987) “ Communication “ in D.J. Donnellan and R. Paul (eds), Handbook of Autism and Pervasive Developmental Disorders, New York : Wiley
E. Shopler and G. Mesibov (eds) (1985) “ Communication Problems in Autism”, New York Plenum Press.