Οι προσφυγικές και μεταναστευτικές ροές στην Ευρώπη δημιουργούν θεσμική και υπαρξιακή απειλή για την ίδια οντότητα της Ε.Ε., με τους θεσμούς και τα κράτη μέλη της να αδυνατούν ως σήμερα να αντιμετωπίσουν επιτυχώς την έλευση τόσων εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων στα εδάφη της, με την κοινωνική και πολιτική τους ένταξη η οποία επιδεινώθηκε μέσα στη δίνη της κρίσης του ευρώ, με τη δημόσια διοίκηση, κοινωνία, πολιτικό σύστημα και οικονομική ζωή να αναστατώνονται σε κάθε ευρωπαϊκή χώρα που έχει βρεθεί στον δρόμο των προσφύγων που προσπαθούν να γλιτώσουν από την φρίκη του πολέμου.
Τα κράτη μέλη μέχρι σήμερα δεν έχουν καταλήξει σε μια κοινή στρατηγική για την αντιμετώπιση της κρίσης, ενώ την ίδια στιγμή δείχνουν απροθυμία όσον αφορά στην εφαρμογή των μέτρων, όπως τα σχέδια μετεγκατάστασης. Επαναφέρουν προσωρινά τους ελέγχους στα εσωτερικά τους σύνορα, ενώ άλλοι φτάνουν μέχρι το σφράγισμα των συνόρων και την ύψωση φρακτών, πρωτοβουλίες οι οποίες χωρίς αμφιβολία θέτουν σε αμφισβήτηση το θεσμικό οικοδόμημα της Ε.Ε., την ισχύ της ενωσιακής έννομης τάξης και την πολιτική οντότητα της Ευρώπης. Πλην, όμως, ένα από τα λίγα σημεία στο οποίο συμφώνησαν όλοι οι ευρωπαίοι ηγέτες ήταν η ανάγκη να ενισχυθεί η συνεργασία με την Τουρκία, με στόχο την μείωση της ροής των μεταναστών και των αιτούντων άσυλο που μετακινούνται από ή μέσω της χώρας προς την ΕΕ. Στην πραγματικότητα βέβαια επιδίωξη είναι να μεταθέσουν περαιτέρω το μερίδιο ευθύνης τους, αυτή τη φορά από τις χώρες πρώτης γραμμής του Μεσογειακού Νότου σε τρίτες χώρες, όπως είναι η Τουρκία, την στιγμή μάλιστα που οι επιδόσεις σχεδόν του συνόλου των κρατών μελών της Ε.Ε. τόσο στην επανεγκατάσταση όσο και στην μετεγκατάσταση εξακολουθούν να είναι απογοητευτικές.
Η Ευρώπη κινδυνεύει με κατάρρευση ως αποτέλεσμα της ανόητης και κοντόφθαλμης ψευδαίσθησης ότι μπορούμε να αντιμετωπίσουμε αυτό το πρόβλημα με την αύξηση των τειχών, το κλείσιμο των συνόρων, θέτοντας όρια και διακρίσεις με βάση τη θρησκεία ή με την οικοδόμηση μιας μίνι-Σένγκεν περιοχής. Η Ευρώπη μπορεί να επιλύσει την κρίσης αν δεσμευθεί σε μια διττή προσέγγιση: Από την μια, μια κοινή, ολοκληρωμένη πολιτική ασύλου και από την άλλη, μια μεταναστευτική πολιτική που θα αναγνωρίζει και θα οργανώνει τις ροές της οικονομικής μετανάστευσης, αντί να αντιστέκεται και να την αρνείται. Η Ευρώπη πρέπει να αντιμετωπίσει το θέμα με ρεαλισμό και να αναλογιστεί τις δικές της οικονομικές ανάγκες. Λαμβάνοντας υπόψη την μάλλον δεινή δημογραφική προβολή της ηπείρου μας, θα πρέπει να είναι δυνατή η δημιουργία ενός αμοιβαία επωφελούς συστήματος με το οποίο η ΕΕ θα αντιμετωπίσει την κρίση. Παράλληλα, οι προσπάθειές μας για τη μακροπρόθεσμη επιτυχία του εγχειρήματος θα πρέπει να επικεντρωθούν στην παροχή ανθρωπιστικής βοήθειας προς τις χώρες που οι εκτοπισμένοι έχουν εγκαταλείψει. Η ιδέα ότι μπορούμε να εξασφαλίσουμε σε όλους ένα ευρωπαϊκό βιοτικό επίπεδο είναι τόσο αφελής, όσο και αδύνατο να επιτευχθεί. Θα πρέπει επομένως να διασφαλίσουμε ότι η μια χώρα διατηρεί την δυναμική της για ανοικοδόμηση, μετά το πέρας των συγκρούσεων. Μια αποτελεσματική διαχείριση και αντιμετώπιση των προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών απαιτεί ενιαία ευρωπαϊκή πολιτική ασύλου και μετανάστευσης στη βάση της αρχής της αλληλεγγύης για την δίκαιη και αναλογική κατανομή των ευθυνών στην ΕΕ. Σε Ευρωπαϊκό Επίπεδο, απαιτείται, μεταξύ άλλων:
- Αναθεώρηση των προβλέψεων για εξέταση των αιτημάτων ασύλου από τη χώρα πρώτης εισόδου (Κανονισμός Δουβλίνο),
- Καθιέρωση μηχανισμού υποχρεωτικής ανακατανομής στο εσωτερικό της Ε.Ε. τόσο αναγνωρισμένων προσφύγων όσο και αιτούντων άσυλο με δίκαιο και αναλογικό τρόπο,
- Δημιουργία μηχανισμού υποχρεωτικής ανακατανομής και μετεγκατάστασης των μεταναστών χωρίς χαρτιά, με βάση συγκεκριμένη δίκαιη αναλογία σε όλα τα κράτη μέλη,
- Θέσπιση Ευρωπαϊκού Ασύλου ώστε οι αλλοδαποί να ζητούν άσυλο από την Ε.Ε. συνολικά και να κατανέμονται αναλογικά στα κράτη μέλη,
- Ενίσχυση του ρόλου της Ευρωπαϊκής Συνοριακής Ακτοφυλακής για την ασφάλεια των κοινών ευρωπαϊκών εξωτερικών συνόρων, καθώς και για την εξάρθρωση των δικτύων λαθρομετανάστευσης και την καταπολέμηση της διακίνησης ανθρώπων,
- Ενίσχυση του εθελοντικού επαναπατρισμού παράτυπων οικονομικών μεταναστών σε συνεργασία με τον Διεθνή Οργανισμό Μετανάστευσης και την Ε.Ε,
- Παροχή αναπτυξιακής βοήθειας στις χώρες προέλευσης υπό την προϋπόθεση ότι θα πρέπει να δέχονται πίσω τους πολίτες τους που δεν γίνονται δεκτοί στην Ε.Ε.,
- Δημιουργία hot spots στα κράτη πρώτης γραμμής, όπως η Ιορδανία, ο Λίβανος και η Τουρκία,
- Ανάπτυξη νόμιμων εναλλακτικών οδών για την αναζήτηση της προστασίας στην Ευρώπη.
Η Ευρώπη αν θέλει να επιβιώσει πρέπει να μετατρέψει με αποφασιστικότητα τη σημερινή κρίση σε ευκαιρία για τη μακροχρόνια ανάπτυξή της, αντιμετωπίζοντας έτσι την επιταχυνόμενη δημογραφική επιδείνωση, δημιουργώντας κοινό παρονομαστή πολιτικής δράσης και κοινωνικής ένταξης, ενώ παράλληλα θα διατηρεί τις ανθρωπιστικές της αξίες και θα παραμένει μια ανοιχτή κοινωνία. Αναγκαία και επιτακτική η προώθηση της πολιτικής ολοκλήρωσης της Ευρώπης . Η Ευρωπαϊκή Ένωση αντιμετωπίζει ένα σκληρό δίλημμα, είτε θα επιμείνει στο παρωχημένο μονοεθνικό μοντέλο κράτους είτε θα αποδεχτεί τη διαφορετικότητα όπου οι εθνικές κουλτούρες όχι μόνο επιβιώνουν αλλά συνυπάρχουν και αναπτύσσονται.
Η ΕΕ αντιμετωπίζει μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις της ιστορίας της. Αλλά το ευρωπαϊκό εγχείρημα υπήρξε ιδιαίτερα ανθεκτικό σε συνθήκες κρίσεις στο παρελθόν και αυτό θα πρέπει να χρησιμεύσει ως ενθάρρυνση και για την τρέχουσα πρόκληση. Θα πρέπει μάλιστα να θεωρηθεί ως μια ευκαιρία για να πάει η Ευρώπη ένα ακόμη βήμα προς τα εμπρός. Κάτι τέτοιο βεβαία απαιτεί και τις ανάλογες πολιτικές συνθήκες και προϋποθέσεις. Μια ολοκληρωμένη αντιμετώπιση της προσφυγικής κρίσης θα προϋπέθετε ένα θεσμικό περιβάλλον ενισχυμένης ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και εμβάθυνσης και όχι μια Ευρώπη της μεταβλητής γεωμετρίας και των πολλαπλών ταχυτήτων που κατά την εκτίμησή μας δυστυχώς το επόμενο διάστημα θα δούμε να ξεδιπλώνεται. Με άλλα λόγια, το περιβάλλον δεν θα είναι πλέον ευνοϊκό, όσο ήταν φυσικά, για πολιτικές αλληλεγγύης και δίκαιης κατανομής των βαρών. Εξίσου βέβαιο είναι ότι λύσεις υπάρχουν και είναι γνωστές πλέον. Μένει να αποδειχτεί σε ποιο βαθμό οι ευρωπαϊκές ηγεσίες θα σταθούν στο ύψος των περιστάσεων και θα κινηθούν συλλογικά και κοινοτικά, μακριά από κοντόφθαλμές λογικές εθνικού προστατευτισμού και απομονωτισμού.
Σύμφωνα με τον Πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ζαν Κλοντ Γιούνκερ, το 2017 μπορεί να αποτελέσει ιστορική χρονιά. Είναι χρονιά γεμάτη κινδύνους αλλά και ευκαιρίες. Χρονιά κατά την οποία μπορούμε να καθορίσουμε τη μοίρα της ηπείρου μας, όπως έγραψε κάποτε ο Στέφαν Τσβάιχ. Πρέπει να διαλέξουμε ανάμεσα στον απομονωτισμό, την ανισότητα και τον εθνικό εγωισμό από τη μια πλευρά και στο άνοιγμα, την κοινωνική ισότητα και τη δύναμη της αλληλεγγύης, από την άλλη, ανάμεσα στην οπισθοδρόμηση και στο μέλλον, ανάμεσα στον τοπικισμό και στην Ευρώπη.
Χρήστος Μπαξεβάνης, https://ekyklos.gr, 13/02/2017
* Ο πίνακας που συνοδεύει το κείμενο, είναι: Salvador Dalí (1904 – 1989), Figures Lying On The Sand