α. Οικονομικές Μεταβολές
• Μεταβολές στην ύπαιθρο και δημογραφικές εξελίξεις
Από τον 11ο αι. άρχισαν να συντελούνται πολύ σημαντικές μεταβολές στην ύπαιθρο της Δυτικής Ευρώπης. Οι μεταβολές αυτές ήταν οικονομικές και δημογραφικές. Οι οικονομικές σχετίζονται με την αύξηση της γεωργικής παραγωγής, ενώ οι δημογραφικές με τη ραγδαία αύξηση του πληθυσμού (11ος - 13ος αι.).
β. Η ανάπτυξη των πόλεων
Την ίδια εποχή εξελίσσονται και οι πόλεις της Δυτικής Ευρώπης. Ιδρύονται νέες και επεκτείνονται οι παλιές. Οι πόλεις αποτελούσαν κέντρα εμπορίου, βιοτεχνίας, τραπεζικών εργασιών και τεχνολογίας. Ο πληθυσμός τους αυξήθηκε και αποτέλεσε την εργατική δύναμη των βιοτεχνιών, που μεταφέρθηκαν πλέον σ’ αυτές. Οι τεχνικές εξελίξεις (χρήση νερόμυλου και ανεμόμυλου) διαδραμάτισαν αποφασιστικό ρόλο στην εξέλιξη των αστικών κέντρων.
Πολύ σημαντική μεταβολή στις πόλεις, στο διάστημα αυτό, ήταν η παραχώρηση "Χαρτών Ελευθεριών", δηλαδή οικονομικών και διοικητικών προνομίων. Με τα προνόμια αυτά οι πόλεις έγιναν αυτόνομες και διοικούνταν από τους ευγενείς και τους αστούς. Στα δημοτικά συμβούλια συμμετείχαν και εκπρόσωποι επαγγελματικών συντεχνιών.
γ. Το εμπόριο
Η αύξηση του πληθυσμού και της παραγωγής συνέβαλε αποφασιστικά στην αναβίωση του εμπορίου. Οι παράγοντες που ευνόησαν την ανάπτυξή του ήταν: 1) η εφαρμογή της νέας ναυτικής τεχνολογίας, 2) η κατασκευή νέων δρόμων, 3) η καθιέρωση του θεσμού των εμποροπανηγύρεων, 4) η ίδρυση νέων εμπορικών πόλεων και η αναβίωση παλιών, 5) η ίδρυση εμπορικών σταθμών στη Μεσόγειο, 6) η συγκρότηση "Ενώσεων" εμπόρων και εμπορικών πόλεων, για την καλύτερη προστασία των συμφερόντων τους, 7) η χρήση του νομίσματος και των συναλλαγματικών στις συναλλαγές.
δ. Η κοινωνία
Η οικονομική ανάπτυξη που παρατηρήθηκε από τον 11ο έως τον 13ο αι., οδήγησε στην ακμή του φεουδαρχικού συστήματος. Όμως οι αλλαγές στην οικονομία και στην ανάπτυξη των πόλεων, είχαν επιπτώσεις στις κοινωνικές σχέσεις και στη δομή της πολιτικής εξουσίας.
α) Στις κοινωνικές σχέσεις:
1) Οι δουλοπάροικοι μπορούσαν να χειραφετούνται εξαγοράζοντας τις οικονομικές υποχρεώσεις τους προς τους γαιοκτήμονες,
2) οι ελεύθεροι χωρικοί εγκατέλειπαν την ύπαιθρο και αναζητούσαν εργασία στις πόλεις και
3) δημιουργήθηκε η αστική τάξη από τους εμπόρους, τους βιοτέχνες και τους τραπεζίτες.
β) Στην πολιτική:
1) Η αστική τάξη πέτυχε τον περιορισμό των φεουδαρχικών δικαιωμάτων και τη συμμετοχή της στη διακυβέρνηση των πόλεων.
2) Η ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου και η ευρεία χρήση του νομίσματος (εκχρηματισμός της οικονομίας) οδήγησαν στην κρίση του φεουδαρχικού συστήματος, διότι η γη, έπαψε να είναι το μοναδικό μέτρο κάθε αξίας.
ε. Η κρίση του μεσαιωνικού κόσμου
Από τα μέσα του 13ου αι. έως τα μέσα του 15ου η Ευρώπη εισέρχεται σε μια μεταβατική περίοδο, από το μεσαίωνα στους νέους χρόνους.
Κατά την περίοδο αυτή παρατηρείται μια γενικότερη κρίση, καθώς:
1) αυξήθηκε πολύ ο πληθυσμός,
2) οι καλλιεργούμενες εκτάσεις δεν επαρκούσαν για την κάλυψη των αναγκών διατροφής,
3) επικράτησαν δυσμενείς καιρικές συνθήκες,
4) ενέσκηψαν επιδημίες, όπως η μαύρη πανώλη και
5) άρχισαν πάλι οι μακροχρόνιοι αιματηροί πόλεμοι (όπως ο εκατονταετής μεταξύ Αγγλίας - Γαλλίας), με αποτέλεσμα να προκληθεί μεγάλη δημογραφική και οικονομική φθορά.
Τα φαινόμενα αυτά είχαν ως αποτέλεσμα:
1) την εγκατάλειψη της υπαίθρου,
2) τη μείωση του πληθυσμού και
3) την επιβολή πρόσθετης φορολογίας στους χωρικούς από τους φεουδάρχες, για να καλύψουν τις έκτακτες δαπάνες και τα έσοδά τους.
Η κατάσταση αυτή προκάλεσε την αντίδραση και των χωρικών και των αστών. Εκδηλώθηκαν πολλές εξεγέρσεις με γενικό αίτημα τη μείωση των προνομίων και των αυθαιρεσιών των ευγενών. Οι εξεγέρσεις καταπνίγηκαν με βιαιότητα, εξέφραζαν όμως τη γενικότερη κρίση του φεουδαρχικού συστήματος.
στ. Τα ευρωπαϊκά κράτη
Από τον 11ο αι. έως τον 15ο στη Γερμανία, Αγγλία και Γαλλία άρχισαν ορισμένες διαφοροποιήσεις στην οργάνωση της πολιτικής εξουσίας. Στα κράτη αυτά δημιουργήθηκαν νέοι θεσμοί διακυβέρνησης: α) η Δίαιτα, στη Γερμανία, β) οι Γενικές Τάξεις, στη Γαλλία και γ) το Κοινοβούλιο στην Αγγλία, στους οποίους συμμετείχαν πλέον επίσημα και οι αστοί. Συγκεκριμένα:
α) Στη Γερμανία, που ήταν χωρισμένη σε πολλά κρατίδια, οι εκλέκτορες ευνόησαν τη δημιουργία του θεσμού της περιφερειακής Δίαιτας, που ήταν ένα είδος Κοινοβουλίου, στο οποίο συμμετείχαν αντιπρόσωποι των ευγενών, του κλήρου και των αστών. Αργότερα συγκροτήθηκε μια κεντρική Δίαιτα για όλη την αυτοκρατορία.
β) Στην Αγγλία, που αντιμετώπιζε σοβαρά εσωτερικά και εξωτερικά προβλήματα, οι ευγενείς εκμεταλλεύτηκαν τη δυσαρέσκεια εναντίον του βασιλιά και επέβαλαν περιορισμούς στη βασιλική εξουσία. Αυτό έγινε με την παραχώρηση του Μεγάλου Χάρτη Δικαιωμάτων (1215) από το βασιλιά Ιωάννη Α' Ακτήμονα. Λίγο αργότερα η μοναρχία δέχτηκε τη συγκρότηση ενός Κοινοβουλίου, όπου συμμετείχαν αντιπρόσωποι ευγενών, κλήρου και αστών.
γ) Στη Γαλλία ο βασιλιάς ισχυροποίησε την εξουσία του και επιβλήθηκε στους φεουδάρχες με τη δημιουργία αντιπροσωπευτικών θεσμών. Οι κυριότεροι ήταν η Συνέλευση των Γενικών Τάξεων, όπου συμμετείχαν ευγενείς, κλήρος και αστοί.
Παράλληλα με αυτές τις αλλαγές, δημιουργήθηκαν και νέα κράτη στην περιφέρεια της Δυτικής Ευρώπης.
ζ. Η Εκκλησία και η σύγκρουσή της με την κοσμική εξουσία
Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, που ήταν μία από τις κυριότερες εξουσίες της μεσαιωνικής ζωής, συγκρούσθηκε αρχικά με το γερμανό αυτοκράτορα και αργότερα με τους Γ άλλους βασιλείς, ανπδρώντας στον έλεγχο που προσπάθησε να της επιβάλει η κοσμική εξουσία.
α) Στη Γερμανία: δημιουργήθηκε η "έριδα της περιβολής11, η οποία ήταν μακροχρόνια και έληξε με συμβιβασμό (Συμφωνία της Βορμς, 1122). Η έριδα αυτή άρχισε όταν ο πάπας απαγόρευσε την κοσμική περιβολή, δηλαδή την απονομή των εκκλησιαστικών δικαιωμάτων και τον διορισμό των επισκόπων από τον αυτοκράτορα.
β) Στη Γαλλία ο βασιλιάς έχοντας την υποστήριξη των Γενικών Τάξεων, νίκησε τον πάπα, αναγκάζοντάς τον να μεταφέρει την έδρα του από τη Ρώμη στην Αβινιόν (όπου έμεινε για 70 χρόνια).
Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία την εποχή αυτή παρουσίασε φαινόμενα διαφθοράς, με αποτέλεσμα να διατυπώνεται έντονα το αίτημα για θρησκευτική μεταρρύθμιση.
