Κοινωνιολογία Γ' Λυκείου - Σημειώσεις και ερωτήσεις 6ου κεφαλαίου

Ομάδα Ανθρωπιστικών Σπουδών, Σχολ. Έτος 2019-2020

Επιμέλεια Σημειώσεων: Αναστασία Δεικτάκη, Koινωνιολόγος, ΜSc

Πειραματικό Λύκειο Ρεθύμνου Πανεπιστημίου Κρήτης

ΚΕΦ. 6. ΕΡΓΑΣΙΑ, ΑΝΕΡΓΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ

6.1. Ο ρόλος της εργασίας στη ζωή των ανθρώπων

Ορισμός: Η εργασία είναι μια δυναμική δραστηριότητα κατά την οποία το άτομο αξιοποιεί το σύνολο των φυσικών και των νοητικών ικανοτήτων του. Αυτή η ανθρώπινη δραστηριότητα αποσκοπεί στην επεξεργασίατης ύλης και στο μετασχηματισμό της σε χρήσιμα αγαθά, δηλαδή στην παραγωγή ενός προϊόντος ή μιαςυπηρεσίας. Η εργασία αποτελεί αναπόσπαστο μέρος των οικονομικών θεσμών, καθοριστικό παράγοντα της ανέλιξης των ατόμων και της ανάπτυξης των κοινωνιών.

Το περιεχόμενοτης εργασίας αλλάζει ανάλογα με τους τρόπους παραγωγής μιας κοινωνίας (δουλοκτητικός, φεουδαρχικός,καπιταλιστικός), την οικονομική και κοινωνική της διάρθρωση.Το ίδιο και οι αντιλήψεις σχετικά με την εργασία και το ρόλο της στην κοινωνία.

• Τρόποι παραγωγής και εργασίας
• Αρχαία Δουλοκτητική κοινωνία:
• Αρχαία Αθήνα: οι δούλοι εργάζονταν ως χειρώνακτες και η χειρωνακτική εργασία θεωρούντανv κάτι το απαξιωτικό για τον Aθηναίο πολίτη (χειρώνακτες = βάναυσοι). Αντίθετα υπήρχε κοινωνική καταξίωση για όσους είχαν ενασχολήσεις πνευματικού περιεχομένου. Αρχαία Ρώμη: Συγγενικές αντιλήψεις με την Αρχαία Αθήνα.
• Φεουδαρχική Κοινωνία:
• Το Μεσαίωνα με την οικοτεχνία και τις συντεχνίες η εργασία αποκτά κατά το 18ο και κυρίως το 19ο αι. το περιεχόμενο της δημιουργικής δραστηριότητας. Πριν τη βιομηχανική επανάσταση το 80% του πληθυσμού ήταν χειρώνακτες και η εργασία εξαρτώνταν από τη φύση.
• Καπιταλιστική Κοινωνία:
• Με τη βιομηχανική επανάσταση εμφανίζεται η μισθωτή εργασία που προκαθορίζεται από τον εργοδότη και γίνεται ο όρος ύπαρξης της εργαστικής τάξης και η πηγή πλουτισμού της αστικής τάξης (υπεραξία). Ο Βέμπερ κατέδειξε πως ο προτεσταντισμός συνέβαλε στην ανάπτυξη της ιδέας της αφοσίωσης του ατόμου στην εργασία του. Άθλιες συνθήκες δουλειάς στα εργοστάσια (από την ηλικία των 4 χρόνων με την απειλή μαστιγίου).

Στη σύγχρονη πραγματικότητα η εργασία είναι αναγκαία προϋπόθεση επιβίωσης, δικαίωμα για όλους ανεξαιρέτως, το οποίο (πρέπει να) προστατεύεται με ουσιαστικότερα χαρακτηριστικά της, αυτά της δημιουργικότητας, της επικοινωνίας και της συνεργασίας (που αποτελούν την ουσία του ανθρώπινου πολιτισμού).

Ως χώρο εργασίας δεν εννοούμε μόνο το εργοστάσιο αλλά και τις υπηρεσίες, οργανισμοί, γραφεία, επιχειρήσεις.

6.1.1 Οργάνωση της παραγωγής και μορφές εργασίας

Σημαντικό στοιχείο που διαμόρφωσε τις σύγχρονες μορφές εργασίας αποτελεί ο καταμερισμός εργασίας,δηλαδή η κατανομή των εργασιών μεταξύ των εργαζομένων, η οποία οργανώνεται από την ίδια την επιχείρηση, προκειμένου να αυξηθεί η παραγωγικότητά της.

Για τον Ντυρκέμ	Για τον Μαρξ
Ο κοινωνικός καταμερισμός εργασίας είναι η βάση της οργανικής αλληλεγγύης στις βιομηχανικές κοινωνίες. Εργοδότες και εργαζόμενοι έχουν τα ίδια συμφέροντα, γι’ αυτό και η επιχείρηση πρέπει να λειτουργεί καλά. Η οπτική του Ντυρκέμ είναι αυτή της συνοχής της κοινωνίας.	Ο κοινωνικός καταμερισμός εργασίας είναι αυτός που φέρνει σε αντίθεση συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες: οι ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής και οι εργάτες έρχονται σε σύγκρουση όσον αφορά τη διανομή του πλούτου που δημιουργείται από την εργασία (υπεραξία), αφού βέβαια δεν έχουν τα ίδια συμφέροντα. Αυτή η αντιπαράθεση αποτελεί τη βάση της πάλης των τάξεων.

Μαρξ για την εργασία: Αντιλαμβάνεται την εργασία ως τη βάση πάνω στην οποία οικοδομείται η κοινωνία. Το κύριο χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης είναι η δημιουργικότητα. Από τη στιγμή που ο άνθρωπος χάνει τον έλεγχο του δημιουργήματός του και γίνεται εξάρτημα των μηχανών είναι σαν να χάνει τη φύση του. Αποξενώνεται από τη φύση του και αλλοτριώνεται. Την όλη κατάσταση επιδεινώνει το γεγονός της εκμετάλλευσης του ανθρώπου από άνθρωπο.

Ο καπιταλισμός υπήρξε από την αρχή ένα γιγάντιο εργαστήριο πειραματισμού για την αύξηση της παραγωγικότητας.

Τέιλορ (F.W Taylor, 1856-1915

Φορντ (Η. Ford, 1863-1947)

Ερευνητές (μηχανικοί της εποχής) όπως ο Τέιλορ προσπάθησαν να κάνουν τις ομάδες των εργαζομένων να δουλέψουν όσο γίνεται πιο γρήγορα και πιο αποδοτικά, με αποτέλεσμα να επινοηθούν διαφορετικές κατά καιρούς τεχνικές οργάνωσης της εργασίας. Προτείνει την ορθολογικοποίηση των εργασιών στα εργοστάσια της Αμερικής, κατανέμοντας την εργασία: • οριζόντια, έτσι ώστε κάθε εργάτης να εκτελεί μέρος της συνολικής εργασίας, • κάθετα, έτσι ώστε να διαχωρίζεται η σύλληψη της οργάνωσης της εργασίας από την εκτέλεσή της. Επειδή οι εργαζόμενοι δεν μπορούν να κάνουν οι ίδιοι  την επιστημονική ανάλυση της εργασίας τους, το συγκεκριμένο έργο ανατίθεται στους ειδικούς. Έτσι, οι εργάτες γίνονται πιο αποτελεσματικοί αφού μπορούν να περιοριστούν στην επανάληψη μερικών απλών κινήσεων. Στον Τέιλορ ανήκει η φράση «ο σωστός άνθρωπος στη σωστή θέση».

Ο Φορντ ακολούθησε τον τρόπο οργάνωσης του Τέιλορ, αλλά προσθέτει στην οργάνωση της εργασίας το σύστημα της σειράς συναρμολόγησης (ταινία/αλυσίδα παραγωγής). Κατ’ αυτόν τον τρόπο ο εργαζόμενος εκτελεί μια μηχανοποιημένη εργασία, χωρίς να μετακινείται, μπροστά σε κομμάτια που πρόκειται να συναρμολογηθούν τα οποία μεταφέρονται μπροστά στον εργαζόμενο. Συνέπειες της εφαρμογής των συστημάτων οργάνωσης της εργασίας Τέιλορ και Φορντ: • μείωση του μη ωφέλιμου εργάσιμου χρόνου (π.χ. του χρόνου που ξοδεύεται για συνομιλίες μεταξύ των εργαζομένων), • μείωση του χειρωνακτικού προσωπικού, • αύξηση του ρυθμού εργασίας, • μαζική παραγωγή αγαθών (όπως το αυτοκίνητο Ford-T ), • δυνατότητα μαζικής ενσωμάτωσης στο εργατικό δυναμικό των μη καταρτισμένων μεταναστών, που ήταν Ευρωπαίοι αγροτικής καταγωγής, συχνά αναλφάβητοι, • τη μηχανοποίηση των εργοστασίων.

Αμφισβήτηση των απόψεων Τέιλορ και Φορντ: Οι Κοινωνικοί επιστήμονες της δεκαετίας του 1930 όπως ο Ε. Μάγιο (Ε. Mayo, 1880-1949) ( ο οποίος πραγματοποίησε πειράματα σε ομάδες εργαζομένων)
Aσκησαν δριμεία κριτική στο Τεϊλορικό-Φορντικό σύστημα οργάνωσης της εργασίας/παραγωγής:	Ισχυρίστηκαν ότι:
§  Η ανία και η επανάληψη των κινήσεων απομόνωσαν τον εργαζόμενο και καθιστούσαν τον ίδιο ένα εξάρτημα της μηχανής (αλλοτρίωση) και την εργασία του μονότονη. §  Αυτός ο τρόπος παραγωγής αποκλείει από την εργασιακή διαδικασία τις δημιουργικές ικανότητες του ατόμου, όπως είναι η φαντασία, η συνθετική ικανότητα, η κριτική σκέψη, το πνεύμα συνεργασίας. Συστήματα χαμηλής εμπιστοσύνης: ·         οι εργασίες καθορίζονται από τη διοίκηση και είναι άμεσα συνδεδεμένες με τις μηχανές. Αυτοί που εκτελούν τις εργασίες βρίσκονται υπό άμεσο έλεγχο και δεν έχουν παρά ελάχιστη αυτονομία δράσης → χαμηλό επίπεδο ικανοποίησης από την εργασία, υψηλή απουσία, συχνές συγκρούσεις. ·         το στήσιμο είναι εξαιρετικά ακριβό και ανελαστικό, μπορεί να εφαρμοστεί μόνο σε βιομηχανίες που παράγει τυποποιημένα προϊόντα για μεγάλες αγορές,	§  Η αύξηση και βελτίωση της παραγωγικότητας μπορεί να πραγματοποιηθεί: §  με τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας και §  όταν οι εργαζόμενοι έχουν την αίσθηση ότι ανήκουν σε μια ομάδα, όταν υπάρχουν καλές σχέσεις μεταξύ των μελών της ομάδας, όταν αισθάνονται ότι η γνώμη και τα συναισθήματά τους έχουν αξία για την επιχείρηση. Οι έρευνες του Μάγιο σηματοδότησαν την απαρχή του θεωρητικού μοντέλου των «ανθρώπινων σχέσεων»στο εργασιακό περιβάλλον. Σύστημα υψηλής εμπιστοσύνης: οι εργαζόμενοι μπορούν να έχουν τον έλεγχο του ρυθμού ή και του περιεχομένου της εργασίας τους.

Ο Τεϊλορισμός, ως σύστημα οργάνωσης της εργασίας, αναπτύχθηκε αρχικά με μια σχετική αποτελεσματικότητα, στη συνέχεια όμως αμφισβητήθηκε. Η αμφισβήτηση αυτού του μοντέλου παραγωγής αρχίζει τηδεκαετία του ‘60 στις Η.Π.Α., ενώ στην Ευρώπη παρατηρούνται πολλές προσπάθειες αναδιοργάνωσης της εργασίας (αυτοκινητοβιομηχανίες επιχειρούν εξατομίκευση της εργασίας, ημι-αυτόνομες ομάδες εργατών/τμηματικά συμβούλια, οι οποίες θα αποφασίζουν για την κατανομή και την οργάνωση των καθηκόντων μεταξύ των μελών τους κ.α.)

Συνέπεια: Η η αμφισβήτηση αυτή είχε ως αποτέλεσμα τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας και την ανάπτυξη της κοινωνικότητας των εργαζομένων στους χώρους εργασίας.

https://www.youtube.com/watch?v=Qy9sjnVRWG4

6.1.2 Νέες μορφές απασχόλησης

Αιτίες που δημιούργησαν τις νέες μορφές απασχόλησης

Η εμφάνιση των νέων τεχνολογιών, που αναδιάρθρωσε τη διαδικασία παραγωγής και τις εργασιακές σχέσεις και διαμόρφωσαν μια διαφορετική εργασιακή κουλτούρα. Επιπλέον, η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας μετακινεί τη βιομηχανία των αναπτυγμένων χωρών σε χώρες με φθηνά εργατικά χέρια. Και τείνει να δημιουργήσει πτώση των μισθών, ευελιξία της εργασίας, ανεργία, μερική απασχόληση κ.α

Αλλαγές που επέφερε η εισαγωγή των νέων τεχνολογιών στη δομή / κουλτούρα της εργασίας:

• διεύρυνε τον κύκλο των εργασιακών δραστηριοτήτων
• η ιεραρχία των υπαλλήλων άλλαξε: για παράδειγμα, προϊστάμενος μπορεί να γίνει αυτός που χειρίζεται επαρκώς τις πληροφορίες, χωρίς απαραίτητα να έχει και σφαιρική γνώση του αντικειμένου της δουλειάς, ούτε να είναι ο πιο παλιός στη δουλειά.
• άλλαξε η εργασιακή κουλτούρα: για παράδειγμα, μπορούν να διαμορφωθούν στους χώρους δουλειάς αυτόνομες ή ημιαυτόνομες ομάδες εργασίας (όχι απομόνωση εργαζομένων).
• διαφοροποιούνται συνεχώς τα προσόντα των εργαζομένων η οποία διαφοροποίηση προϋποθέτει γενικότερες γνώσεις και δεξιότητες (καθώς αυτοί τώρα αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες στη διαμόρφωση του προϊόντος π.χ. ο γραφίστας αντικατέστηκε τον στοιχειοθέτη στο χώρο της τυπογραφίας).

Οι αλλαγές αυτές στην οργανωτική δομή της εργασίας γέννησαν νέες μορφές απασχόλησης, που ονομάστηκαν ευέλικτες. Παραδείγματα:

1. μερική απασχόληση,
2. η εργασία με βάρδιες,
3. η εργασία στη βάση κυλιόμενου ωραρίου,
4. η εργασία τις Κυριακές (και γενικότερα τις αργίες)
5. η εργασία από απόσταση όπως, για παράδειγμα, η τηλεργασία.
6. η εργασία με σύστημα ≪φασόν≫ (με το ≪κομμάτι≫)
7. εργασία εκτός των εγκαταστάσεων του εργοδότη,
8. ο δανεισμός των εργαζομένων

Πολλές από αυτές τις ευέλικτες μορφές απασχόλησης ονομάζονται«γκρίζες», γιατί δεν παρέχουν στους εργαζομένους τα εργασιακά δικαιώματα (όπως επιδόματα, άδειες) και την ασφάλισή τους και καθιστούν την εργατική δύναμη απροσδιόριστη και ασαφή. Παραδείγματα:

• η εργασία με σύστημα ≪φασόν≫ (με το ≪κομμάτι≫)
• η εργασία εκτός των εγκαταστάσεων του εργοδότη,
• ο δανεισμός των εργαζομένων κ.ά.

Το πρεκαριάτο, από το λατινικό precarious (που σημαίνει αβέβαιος, ανασφαλής), είναι νέος όρος που αφορά όλους όσοι εργάζονται διανοητικά ή χειρονακτικά με ελαστικούς όρους εργασίας, καθώς και τους ανέργους και τους χαμηλοσυνταξιούχους. Αφορά ανασφάλιστους εργαζόμενους με μπλοκάκια, περιστασιακά ή εποχικά ή εκ περιτροπής εργαζόμενους. Γενικά εργαζόμενους με «ελαστικούς όρους» και στο πλαίσιο του «flexicurity» (ελαστική και με χαμηλή ασφάλιση εργασία).

Το μέλλον της εργασίας: Αυξανόμενη ζήτηση για «ευέλικτο» εργατικό δυναμικό. Διαφοροποιούνται συνεχώς τα εργασιακά προσόντα. Ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι θα έχουν ένα χαρτοφυλάκιο δεξιοτήτων και διαπιστευτηρίων το οποίο θα χρησιμοποιούν για να μετακινούνται μεταξύ διαφόρων εργασιών στη διάρκεια της εργασιακής τους ζωής.

Τηλεργασία

Οφείλεται στην ανάπτυξη του διαδικτύου και στις δυνατότητες που αυτό δίνει να εργάζεται κάποιος από το σπίτι και να στέλνει στην εταιρεία τμήματα της εργασίας του. Μπορεί να πάρει τις εξής μορφές:

• Εργασία-φασόν (με το κομμάτι) του 19ου αιώνα. Σ’ αυτή την περίπτωση έχουμε ανεξάρτητους εργαζόμενους ή ελεύθερους επαγγελματίες που δε διαχωρίζουν το χώρο εργασίας από το χώρο του σπιτιού τους.
• Δικτύωση που συνδέει τους υπολογιστές μεταξύ τους ή τους διαφορετικούς χώρους εργασίας σε μια πόλη, σε μια χώρα ή και σε ολόκληρο τον κόσμο.
• Αναφέρεται κυρίως στον τομέα των πωλήσεων και έχει αναπτυχθεί ως δίκτυο σε μη αστικές περιοχές. Με αυτό τον τρόπο δεν απαιτούνται και έξοδα ενοικίου για την επιχείρηση.

Αυτές οι νέες μορφές απασχόλησης δείχνουν τις τεράστιες αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν στην οργάνωση της εργασίας. Δείχνουν επίσης ότι η εποχή τουμοντέλου εργασίας των Τέιλορ και Φορντ θεωρείται,σε γενικές γραμμές, παρελθόν.

* Στην Ελλάδα, σύμφωνα με τα στοιχεία του συστήματος ΕΡΓΑΝΗ οι μισές νέες θέσεις εργασίας αφορούν ευέλικτες μορφές απασχόλησης, ενώ το πλήθος των απασχολούμενων με μερική απασχόληση διπλασιάστηκε από το 2001 έως το 2017.

* Η αυξανόμενη ανεργία, μαζί με την επεκτεινόμενη μερική απασχόληση δημιούργησε ήδη ένα νέο δυϊσμό ανάμεσα στους έχοντες εργασία και στους μη έχοντες απασχόληση.

6.2. Φτώχεια, πλούτος, κοινωνική διαστρωμάτωση και συνέπειες

Οι ανισότητες, η φτώχεια και η ανεργία είναι σύνθετα διεθνή φαινόμενα.

Αιτίες: Καθορίζονται από οικονομικούς παράγοντες (όπως η άνιση κατανομή του πλούτου), από πολιτικούς (όπως η ανισότητα στη φορολογία), από κοινωνικούς (όπως ο ρατσισμός, η προκατάληψη, η έλλειψη αλληλεγγύης, οι διακρίσεις, ο κοινωνικός αποκλεισμός) κ.ά.

Η φτώχεια ως φαινόμενο υπήρχε πάντα σε όλους τους τύπους κοινωνιών (δουλοκτητικές, φεουδαρχικές ή καπιταλιστικές κοινωνίες). Αυτά που αλλάζουν είναι ο ορισμός της φτώχειας και ο τρόπος με τον οποίο μια κοινωνία την αντιμετωπίζει.

6.2.1. Κοινωνική διαστρωμάτωση, κοινωνικές ανισότητες

• Σε κάθε κοινωνία υπάρχουν διαφορετικές ομάδες ατόμων που έχουν κάποια κοινά στοιχεία ως προς το επίπεδο ζωής, τις οικονομικές και τις κοινωνικές δραστηριότητες ή τις αξίες τους.
• Η κατάταξη σε μια ιεραρχημένη κλίμακα των διαφορετικών ομάδων με κοινά οικονομικά, κοινωνικά ή αξιακά στοιχεία ονομάζεται κοινωνική διαστρωμάτωση.
• Βασικό στοιχείο της κοινωνικής διαστρωμάτωσης είναι οι κοινωνικές τάξεις.
• Η έννοια της κοινωνικής διαστρωμάτωσης συνδέεται με την έννοια της ανισότητας. Τα άτομα δεν έχουν τις ίδιες ευκαιρίες λόγω της διαφορετικής τους θέσης στην κοινωνική διαστρωμάτωση.

Κοινωνικές τάξεις: Οι κοινωνικές ομάδες των οποίων τα μέλη

• έχουν την ίδια θέση ως προς τα μέσα παραγωγής (ιδιοκτήτες ή όχι)
• ένα σχετικά κοινό τρόπο ζωής και
• την αίσθηση ότι ανήκουν στην ίδια ομάδα.

Ο Μαρξ για τις κοινωνικές τάξεις

	Αυτό που διαφοροποιεί τις δύο τάξεις δεν είναι το εισόδημα, η φύση της εργασίας (χειρωνακτική ή όχι) ή η άσκηση των διαφορετικών επαγγελμάτων, αλλά η θέση κάθε τάξης στη διαδικασία της παραγωγής.
	Η αστική τάξη είναι ιδιοκτήτρια των μέσων παραγωγής,
	ενώ η εργατική τάξη το μόνο που κατέχει (και πουλά έναντι ενός μισθού) είναι η εργατική δύναμη.

Ο Βέμπερ διακρίνει τρεις τύπους κοινωνικής διαστρωμάτωσης

	Κοινωνική θέση/ γόητρο	διαμορφώνεται ανάλογα με τη θέση του καθενός στην ιεραρχία του γοήτρου. Κάθε ομάδα από το σύνολο των κοινωνικών ομάδων χαρακτηρίζεται από έναν τρόπο ζωής, ένα καταναλωτικό πρότυπο, ένα σύνολο ιδιαίτερων αξιών.
	Πολιτική δύναμη/ Κοινωνική επιρροή	διαμορφώνεται με βάση την κατανομή της δύναμης μεταξύ των ατόμων, πράγμα που σημαίνει την επιρροή που μπορεί να ασκήσει ένα άτομο στη δράση μιας ομάδας.
	Κοινωνική τάξη	αναφέρεται ως ένα σύνολο ατόμων που έχουν τις ίδιες ευκαιρίες στην αγορά, έχουν δηλαδή κοινά οικονομικά συμφέροντα, τα οποία φροντίζουν να τα υπερασπίζονται.

Σύγκριση Μαρξ – Βέμπερ για τις κοινωνικές τάξεις: Ο ορισμός του Βέμπερ είναι πιο πλατύς αλλά και πιο ρευστός. Η κοινότητα των οικονομικών συμφερόντων μιας ομάδας ατόμων είναι κάτι που αλλάζει ανάλογα  με τη συγκυρία. Εκτός από την ιδιοκτησία, κριτήριο θεωρεί και τα επαγγέλματά τους, τις βιοτικές δυνατότητες, την απόκτηση και κατανάλωση αγαθών και τις εισοδηματικές ευκαιρίες. Επιπλέον, τα στρώματα κοινωνικών θέσεων ανταποκρίνονται στα υποκειμενικά κριτήρια που θέτουν τα μέλη μιας κοινωνίας (ποια θέση έχει γι’ αυτούς κύρος – αξιολογική κρίση ανθρώπων). Επίσης πολλοί θεωρούν ότι το σχήμα του Βέμπερ που περιέχει και άλλα κριτήρια όπως το γόητρο και τη δύναμη, αναλύει την κοινωνική διαστρωμάτωση επαρκέστερα από ό,τι ο Μαρξ. Άλλοι, ισχυρίζονται ότι το κριτήριο της ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής που έθεσε ο Μαρξ είναι περισσότερο σταθερό – αντικειμενικό και μας προσφέρει μια κοινά αποδεκτή κοινωνική διαστρωμάτωση.

Ανισότητες

είναι οι διαφορές μεταξύ των ατόμων ή των κοινωνικών ομάδων σε σχέση με τον πλούτο, την εκπαίδευση, τον πολιτισμό, την υγεία κ.ά., οι οποίες εκλαμβάνονται ως άδικες.

Οι οικονομικές ανισότητες αντιστοιχούν στη διαφορά θέσης των ατόμων στην παραγωγική διαδικασία, όπως επίσης στη διαφορά ως προς τα εισοδήματα και την περιουσία. Οι κοινωνικές ανισότητες, όπως για παράδειγμα οι ανισότητες πρόσβασης σε αναγκαία αγαθά για την επιβίωση, σε υπηρεσίες υγείας, οι εκπαιδευτικές, οι πολιτισμικές ανισότητες κ.ά., αν και είναι δύσκολα μετρήσιμες, έχουν σοβαρές επιπτώσεις στη ζωή των ανθρώπων.

6.2.3. Συνέπειες ανεργίας, φτώχειας και ανισοτήτων

• Η ανισότητα, η ανεργία και η φτώχεια θεωρούνται τα σημαντικότερα κοινωνικά προβλήματα, διότι μπορούν να επηρεάσουν την κοινωνική, εκπαιδευτική και επαγγελματική σταδιοδρομία των ανθρώπων.
• Οι άνεργοι μπορεί να εξαναγκαστούν σε μετανάστευση και αυτό, από οικονομική άποψη, σημαίνει απώλεια ανθρώπινων πόρων για την χώρα.
• Οι φτωχοί βιώνουν τον κοινωνικό αποκλεισμό με σημαντικές επιπτώσεις στον ψυχισμό τους και στην αυτό-εικόνα τους.
• Η ανεργία και η φτώχεια συνδέονται άμεσα με την υγεία, την ποιότητα ζωής και το προσδόκιμο όριο επιβίωσης των ανθρώπων.
• Η ανεργία συνοδεύεται από αυξημένα ποσοστά αλκοολισμού, εγκληματικότητας, διαζυγίων, καθώς και άλλων κοινωνικών φαινομένων, όπως είναι η ξενοφοβία, ο ρατσισμός και η έξαρση της βίας.
• Επιπλέον, διαπιστώνεται σταδιακή απαξίωση των γνώσεων, των δεξιοτήτων και της αποκτηθείσας εργασιακής εμπειρίας των ανέργων.
• Σε παγκόσμιο επίπεδο, οι πιο ευάλωτες ομάδες οι οποίες συχνότερα αντιμετωπίζουν το πρόβλημα της φτώχειας είναι: οι αγροτικές και οι εργατικές τάξεις των χωρών του Τρίτου Κόσμου, οι φυλετικές και πολιτισμικές μειονότητες, οι μετανάστες και οι πρόσφυγες από τρίτες εκτός Ε.Ε. χώρες, οι γυναίκες και τα παιδιά, οι ηλικιωμένοι, οι πολυμελείς οικογένειες, οι αποφυλακισθέντες και τα άτομα με αναπηρίες.

Παιδική εργασία

Η παιδική εργασία είναι σύμπτωμα της φτώχειας και οφείλεται:

• Σε πολέμους και εμφύλιες συρράξεις όπου τα παιδιά χάνουν τους γονείς τους.
• Στη φτώχεια της οικογένειας κυρίως όταν αυτή είναι πολύτεκνη.
• Στην καθολική φτώχεια μιας χώρας (Αφρική, Ασία) που αναγκάζει τα παιδιά να μεταναστεύσουν ή να εργάζονται σε συνθήκες σκλαβιάς.
• Απουσία νομοθεσίας και ελκτικών κρατικών μηχανισμών.

6.3. Αντιμετώπιση των ανισοτήτων, της φτώχειας και της ανεργίας

Yπάρχουν διαφορετικές θεωρήσεις βάσει των οποίων μπορεί να δοθεί απάντηση στο ερώτημα αυτό. Γενικά, η αντιμετώπιση των ανισοτήτων εξαρτάται από τη φύση του κοινωνικο-οικονομικού συστήματος και των κατευθύνσεών του (π.χ. μείωση ή αύξηση της ανεργίας, ύπαρξη ή ανυπαρξία κοινωνικού κράτους κ.ά.).

Στις χώρες με ελεύθερη οικονομία (καπιταλιστικές)	Στις κεντρικά σχεδιασμένες οικονομίες (χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού)
έμφαση δίνεται στο ρόλο που μπορούν να διαδραματίσουν τα άτομα, ώστε με την ενεργοποίησή τους να βελτιώσουν τις συνθήκες της ζωής τους (επιχειρηματικότητα, αύξηση εισοδήματος μέσω της αύξησης της παραγωγικότητας, επενδύσεις κ.ά.)	το βάρος για την αντιμετώπιση των κοινωνικών ανισοτήτων πέφτει στο κράτος (επιδόματα, δημιουργία θέσεων εργασίας, δημόσια υγεία και παιδεία κ.ά.).

Η δράση των συνδικαλιστικών φορέων (συνδικάτα) είναι σημαντική στο θέμα της διεκδίκησης αιτημάτων που αφορούν την ανακατανομή του παραγόμενου πλούτου (π.χ. αιτήματα για αύξηση μισθών, για μείωση εργάσιμου χρόνου κ.ά.).

Χαρακτηριστικά του Κράτους Πρόνοιας

Το «κοινωνικό κράτος» αναφέρεται για πρώτη φορά στο Γερμανικό Σύνταγμα (1949), το οποίο και καθιερώνει τα κοινωνικά δικαιώματα (υγεία, εργασία, ασφάλιση κτλ.) και οδηγεί σε μια πολιτική παροχών προς τα οικονομικά ασθενέστερα στρώματα.

Η δημιουργία του κοινωνικού κράτους (κράτους πρόνοιας) της συλλογικής δηλαδή αντιμετώπισης των ανισοτήτων, προσβλέπει σε μια ανακατανομή του πλούτου.

Η ανακατανομή του πλούτου σε μια κοινωνία επιτυγχάνεται με διάφορα μέτρα όπως:

• την πολιτική μισθών (συλλογικές συμβάσεις εργασίας, οικογενειακά επιδόματα κ.ά.),
• τη φορολογική πολιτική με στόχο τη μείωση της επιβάρυνσης στους οικονομικά ασθενέστερους (π.χ. μείωση φόρων για τις πολυμελείς οικογένειες, μείωση αναλογίας έμμεσων-άμεσων φόρων),
• την κοινωνική ασφάλιση (ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, συνταξιοδότηση, επιδόματα σε άτομα με ειδικές ανάγκες κ.ά.),
• την πρόσβαση σε κοινωνικές υπηρεσίες (π.χ. συμβουλευτική),
• την πρόσβαση σε αγαθά πολιτισμού (π.χ. κοινωνικός τουρισμός, ελεύθερη είσοδος σε μουσεία, εκδηλώσεις κ.ά.).

Πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί η ανεργία;

Διατυπώνονται προτάσεις όπως:

• η μερική απασχόληση
• η πρόωρη συνταξιοδότηση εργαζομένων
• ή, αντίθετα, η αύξηση των ορίων ηλικίας για συνταξιοδότηση κ.ά.
• η ευελιξία στην εργασία, η οποία ορίζεται ως η συνεχής μετακίνηση του εργαζόμενου σε διαφορετικές εργασιακές θέσεις (τα συναισθήματα που συνοδεύουν τον εργαζόμενο εξαιτίας αυτών των αλλαγών είναι η αβεβαιότητα και η ανασφάλεια).
• Προσπάθεια ανάπτυξης της οικονομίας και τόνωσης των επενδύσεων, τα οποία με τη σειρά τους θα δώσουν νέες θέσεις εργασίας.

Πώς μπορεί το άτομο να συμβάλλει στην αντιμετώπιση της ανεργίας;

• Σύμφωνα με κάποιες θεωρήσεις, μέτρα για την αντιμετώπιση των ανισοτήτων και της ανεργίας μπορούν να ληφθούν και από το ίδιο το άτομο.
• Το άτομο είναι δυνατόν να ενεργοποιηθεί και να συμβάλει αποφασιστικά στη βελτίωση της προσωπικής του πορείας μέσω της εκπαίδευσης, της επανακατάρτισης και της απόκτησης άλλων τυπικών προσόντων.

Η εξάλειψη της φτώχειας και των ανισοτήτων θέτει το ζήτημα της κοινωνικής δικαιοσύνης που, ως ιδεώδες, θεμελιώνεται στην αρχή της δίκαιης ανακατανομής των υλικών και συμβολικών πηγών πλούτου (π.χ. εισοδημάτων, αγαθών, υπηρεσιών, παιδείας, υγείας κτλ.).

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Να συγκρίνετε τις αντιλήψεις που υπήρχαν για την εργασία στην Αρχαία Αθήνα, τη Ρώμη και το Μεσαίωνα. Να εντάξετε τις αντιλήψεις αυτές σε συγκεκριμένα κοινωνικά πλαίσια από το κεφάλαιο 2.
2. Ποιες είναι οι αιτίες διαφοροποίησης της εργασίας κατά την περίοδο της βιομηχανικής επανάστασης;
3. Πώς ορίζεται ο καταμερισμός εργασίας; Τι επιφέρει σύμφωνα με τον Ντυρκέμ και τι σύμφωνα με τον Μαρξ;
4. Να συγκρίνετε το φορντικό και το τεϊλορικό σύστημα οργάνωσης της εργασίας. Πού συγκλίνουν και πού διαφοροποιούνται;
5. Πότε και πώς αμφισβητήθηκαν οι απόψεις του Τέιλορ και του Φορντ;
6. Ποιες είναι οι αιτίες που δημιούργησαν τις σύγχρονες μορφές απασχόλησης;
7. Πώς ορίζεται η κοινωνική διαστρωμάτωση και πως οι κοινωνικές τάξεις;
8. Να συγκρίνετε τις θεωρίες του Μαρξ και του Βέμπερ για τις κοινωνικές τάξεις.
9. Πώς ορίζονται από την Κοινωνιολογία οι κοινωνικές ανισότητες και σε ποιες μορφές συναντώνται;
10. Ποιες οι συνέπειες της ανεργίας, της φτώχειας και των ανισοτήτων;
11. Ποιες είναι οι πιο ευάλωτες ομάδες που αντιμετωπίζουν συχνότερα το πρόβλημα της φτώχειας;
12. Ποια είναι η σχέση της φτώχειας με την υγεία;
13. Ποιες θεωρήσεις υπάρχουν για τη συλλογική αντιμετώπιση των ανισοτήτων και από τι εξαρτώνται;
14. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του κράτους πρόνοιας και τι συμβαίνει σήμερα με τις κοινωνικές παροχές;
15. Με ποια μέτρα επιτυγχάνεται η ανακατανομή του πλούτου σε μια κοινωνία;
16. Πώς μπορεί να συμβάλει το άτομο στην αντιμετώπιση της ανεργίας; Να δώσετε παραδείγματα.

Περισσότερο εκπαιδευτικό υλικό για το Λύκειο εδώ.