Γράφει ο Ηλίας Γιαννακόπουλος
«Έχουμε την πικρή βεβαιότητα πως την τελευταία εικοσαετία βρισκόμαστε, ο κόσμος ολόκληρος, μέσα σε μια βαθιά πρωτοφανέρωτη, ριζική και απόλυτη ηθική κρίση. Περνούμε από χρόνο σε χρόνο με τα νεύρα τεντωμένα, με την ψυχή μαζεμένη, ζαρωμένη, με την καρδιά μας αιμόφυρτη στη μοναξιά της, με την οικουμένη γύρω μας να συγκλονίζεται και να γεμίζει γκρεμίσματα. Ποτέ το να ζεις δεν ήταν τόσο επίφοβη υπόθεση…..» (κ.κ. Ε. Τσιρόπουλος)
Οι παραπάνω θέσεις αν και εκφράστηκαν για τις κοινωνίες και τη ζωή των ανθρώπων του κοντινού παρελθόντος εξακολουθούν να είναι επίκαιρες αφού ανάλογες είναι και οι αιτιάσεις για την εικόνα του σύγχρονου κόσμου. Υπάρχει η τάση όλα τα αρνητικά φαινόμενα που ταλανίζουν κάθε φορά την κοινωνία μας να αποδίδονται στην ηθική κρίση.
Φαινόμενα κοινωνικής παθογένειας, όπως η βία και εγκληματικότητα, η έλλειψη ανθρωπιάς και αλληλεγγύης, ο αχαλίνωτος κυνισμός, ο ατομικισμός, η ανυπαρξία κοινωνικής συνείδησης, η χαλάρωση του κοινωνικού ιστού, η γενικευμένη διαφθορά, η απουσία προσανατολισμού και ο πολιτικός αμοραλισμός συνιστούν τα πιο ενδεικτικά στοιχεία που πιστοποιούν με τον πιο εναργή τρόπο την υποχώρηση της ηθικής ως ρυθμιστικού κανόνα της ατομικής και κοινωνικής συμπεριφοράς μας.
Την ηθική έκπτωση άλλοι την αποδίδουν στην ανθρώπινη φύση που αναζητεί διεξόδους φυγής από ό,τι τη δεσμεύει (θεσμοί, κανόνες, απαγορεύσεις…), άλλοι στο ρευστό τοπίο της παγκόσμιας σκηνής (αφού όλα επιτρέπονται στο όνομα υπηρέτησης των εθνικών συμφερόντων/ η ηθική της δύναμης…) και άλλοι στους «θεματοφύλακες» των αξιών που ολοένα και περισσότερο οι ίδιοι τραυματίζουν το σώμα της ηθικής.
Η ανθρώπινη φύση
Αν εξαιρέσουμε την άποψη κάποιων ειδικών που πρεσβεύουν που ο άνθρωπος διαθέτει από τη φύση του μια «ηθική γραμματική» ή κάποιους «ηθικούς αισθητήρες» (Ο Στίβεν Πίνκερ μιλά για πέντε ηθικές σφαίρες κοινές σε όλους τους πολιτισμούς: Βλάβη, αίσθηση δικαίου, κοινότητα, εξουσία, αγνότητα), οι περισσότεροι υποστηρίζουν πως η ηθική και οι αξίες είναι ανθρώπινα γεννήματα. Σκοπός τους να περιορίζουν την ελεύθερη έκφραση των ενστίκτων στο όνομα της κοινωνικής συμβίωσης.
«Ο πολιτισμός ξεκίνησε όταν για πρώτη φορά ένα θυμωμένο άτομο πέταξε μια λέξη μια λέξη αντί για μια πέτρα» (Φρόιντ).
Οι ηθικές επιταγές, επομένως, στο βαθμό που αδιαλείπτως πιέζουν το άτομο σε μια ακούσια συμμόρφωση, ενεργοποιούν αυτόματα και τις αντιδράσεις. Κι αυτό γιατί πολλοί πιστεύουν ότι η ηθική δεν απορρέει από την αναγκαιότητα των πραγμάτων ή την ανθρώπινη φύση μας αλλά από το γεγονός ότι εμείς ως «κοινότητα» δημιουργήσαμε την ηθική περιχαρακώνοντας αυτήν σε λέξεις που ασκούν πάνω μας μια αόρατη εξουσία. Οι έννοιες, δηλαδή, «καλό», «κακό», «δίκαιο», «πρέπει» μάς δυναστεύουν περισσότερο από ό,τι η ίδια η ηθική ως αυθύπαρκτη οντότητα.
Με αυτό, λοιπόν, το δεδομένο ο άνθρωπος εύκολα αναζητά τρόπους διαφυγής και απεγκλωβισμού από την ηθική στο όνομα μιας sui generis ελευθερίας και αυτονομίας. Εξάλλου τον απεγκλωβισμό αυτό τον ευνοούν και οι σύγχρονες επιστημονικές και τεχνολογικές εξελίξεις που υπονομεύουν τα ίδια τα βάθρα της παραδοσιακής ηθικής. Έτσι κορυφαία «ηθικά σύμβολα» καταρρέουν (όπως η έννοια «μητέρα»….) και η ηθική αποβιταμίνωση της εποχής μας συνιστά μια πραγματικότητα.
Στην ομάδα αυτή των επιχειρημάτων θα μπορούσε να προστεθεί και ο «ηθικός σχετικισμός» ως μια παλιά αλλά και τόσο επίκαιρη θέση. Ένας «ηθικός σχετικισμός» που τροφοδοτείται από τα παράλληλα ρεύματα του σκεπτικισμού και του μηδενισμού.
Η ρευστότητα της εποχής
Σύμφωνα με τους οπαδούς αυτής της άποψης η έκπτωση των ηθικών αξιών οφείλεται στη μεταβατικότητα και τη ρευστότητα της σύγχρονης εποχής που έφθειραν και διάβρωσαν τον πυρήνα της ηθικής.
Αποτελεί, δηλαδή, κοινό τόπο η διαπίστωση πως η ταχύτητα, η απροσδιοριστία, η ασάφεια και η σύγχυση των ημερών μας έχουν αποδομήσει κάθε σταθερό σημείο αναφοράς του ανθρώπου και του πολιτισμού του. Μια δυσπιστία διακατέχει όλους προς όλα. Τα παραδοσιακά βάθρα του πολιτισμού μας κλυδωνίζονται και ο άνθρωπος απώλεσε τον προσανατολισμό του. Μέσα σε αυτό το κλίμα η ηθική αδυνατεί να ευδοκιμήσει και κάθε αξία (κοινωνική, πνευματική…) που απορρέει από αυτή αφυδατώνεται.
Κι αυτό συμβαίνει γιατί η ηθική συμπεριφορά του ανθρώπου βασίζεται στην ικανότητά του να προβαίνει σε αξιοκρατικές – αξιολογικές κρίσεις πάνω στη βάση των θεμελιωδών αρχών και κανόνων της λογικής. Σημαίνει, δηλαδή, να μπορείς να ξεχωρίζεις και να αποφασίζεις ανάμεσα στο καλό και το κακό και να ενεργείς μετά από σκέψη.
Όταν, όμως, όλα γύρω αλλάζουν ακανόνιστα και η αβεβαιότητα κυριαρχεί, τότε και οι πνευματικοί μηχανισμοί αδυνατούν να συλλάβουν μια σταθερή εικόνα του κόσμου. Η λογική υποχωρεί και η σκέψη καθίσταται θολή. Έτσι αδυνατεί να αποτελέσει το βάθρο της ηθικής που από τη φύση της προϋποθέτει τη λογική κι ένα μηχανισμό σκέψης άφθαρτο από τα φαινόμενα της εξωτερικής πραγματικότητας.
Μέσα σε αυτό το κλίμα γενικής ρευστότητας κι αποσύνθεσης η ηθική πλήττεται, αφού παραδοσιακές σταθερές, όπως η αλήθεια, το καλό, το δίκαιο και το ηθικό ως αξιολογικοί κώδικες και συστήματα υποχώρησαν. Ένας «ηθικός βαρβαρισμός» κυριαρχεί αφού η απροσδιοριστία του περιβάλλοντος διαμορφώνει ένα μαζοποιημένο Εγώ, ένα μη – Εγώ που μόνη του έγνοια είναι η επιβίωση με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τις επιλογές του. «Μόνο η νίκη είναι ηθική» (Μακιαβέλι).
Φαίνεται πως η ηθική ευδοκιμεί μόνο σε κλίμα ασφάλειας και σταθερότητας, ενώ το χάος τη διαβρώνει και την αποδομεί.
Οι θεματοφύλακες της ηθικής και η προδοσία τους
«Εκείνο που περνάει κρίση, ταλαντεύεται εντός μας ή ακυρώνεται, είναι η πίστη στις αξίες, όταν διαψεύδονται στην πράξη και, μάλιστα συχνά, από τους ίδιους που φύσει ή θέσει είναι ταγμένοι θεματοφύλακές του» (Αντώνης Σαμαράκης).
Οι αξίες και ιδιαίτερα οι ηθικές και οι κοινωνικές λειτουργούν ως τα σταθερά σημεία για τον άνθρωπο και ιδιαίτερα για το νέο. Νοηματοδοτούν την ύπαρξή του και καθορίζουν τη συμπεριφορά του. Παρέχουν ένα αίσθημα ασφάλειας κι βεβαιότητας κι εξασφαλίζουν την εσωτερική ισορροπία του.
Αυτές, όμως, οι αξίες σήμερα υποβαθμίζονται, ακυρώνονται και χάνονται κάτω από το βάρος ποικίλων σκοπιμοτήτων και συμφερόντων. Πολλοί τις χρησιμοποιούν όχι ως οδοδείκτες για μια ενάρετη ζωή αλλά ως μέσο για την επίτευξη σκοπών μη συμβατών με την ηθική, το δίκαιο και τον ανθρωπισμό. Ιδιαίτερα αυτό ανιχνεύεται ως πρακτική στο χρηματιστήριο της πολιτικής.
Το γεγονός αυτό πικραίνει τον άνθρωπο, τον απογοητεύει και τον συγκλονίζει, γιατί βιώνει όχι μόνο την απουσία των βασικών στοιχείων – σταθερών που λειτουργούσαν ως πυλώνες της ψυχοσυναισθηματικής του ευταξίας αλλά και την προδοσία εκείνων που είχαν ταχθεί για τη «φύλαξή» τους. Κι αυτοί δεν είναι υποχρεωτικά οι κατά τεκμήριον «προδότες» (πολιτικοί), αλλά και κάποιοι άλλοι (διανοούμενοι…) που βαυκαλίζονται ότι υπηρετούν το υψηλό και το κοινωνικό συμφέρον.
«Οι πιο σκοτεινές γωνιές στην κόλαση είναι φυλαγμένες για εκείνους που διατηρούν την ουδετερότητά τους σε εποχές ηθικής κρίσης» (Δάντης).
Αυτή η προδοσία- βιασμός των αξιών από τους «θεματοφύλακες» τους συνιστά τη βασική αιτία της απογοήτευσης αλλά και της οργής του σύγχρονου ανθρώπου που εναγωνίως αναζητά εκείνα τα σταθερά σημεία για να δομήσει τη ζωή του έξω από την αβεβαιότητα – ρευστότητα της εποχής και την τυχαιότητα του σύμπαντος. Όλο αυτό, όμως, το σκηνικό δεν αποδομεί μόνο την πίστη του ανθρώπου προς τους θεματοφύλακες των αξιών αλλά και προς τις ίδιες τις αξίες, γιατί η οργή και η απογοήτευση δρουν ισοπεδωτικά και συντρίβουν κάθε δυνατότητα για ορθολογισμό και καθαρή κρίση.
Ηθικός νανισμός
«Δεν υπάρχει μεγαλύτερη τραγωδία από το να συνδυάζεις υψηλή νοημοσύνη με χαμηλή ηθική»
Ανεξάρτητα, όμως, από τα αίτια της κρίσης των αξιών και περισσότερο των ηθικών, εκείνο που προέχει είναι η αναζήτηση ενός νέου κώδικα αξιών που θα δώσει νόημα και προοπτική στη ζωή των ανθρώπων. Γιατί ο «πνευματικός γιγαντισμός» όταν συνοδεύεται από έναν «ηθικό νανισμό» τότε δεν διαβρώνονται μόνο τα βάθρα της ζωής των ανθρώπων αλλά και των κοινωνιών.
Η «ηθική οδύνη» μπορεί να θεραπευθεί με μια άλλη ηθική που θα δίνει νέο περιεχόμενο στην ελευθερία, στην πολιτική, στην εξουσία, στη γνώση, στην πρόοδο και στην ίδια τη ζωή.
Χρειαζόμαστε νέους ηθικούς κωδικούς για να ξεπεράσει η ανθρωπότητα την παγκόσμια αταξία, τη διεθνοποιημένη σύγχυση και τους αλληλοαναιρούμενος στόχους κοινωνικών ομάδων και εθνικών κρατών.
Ειπώθηκε πως «η ηθική δεν βοηθά τον άνθρωπο να ζήσει (βιολογικά), αλλά σίγουρα μπορεί να τον βοηθήσει να ζήσει καλύτερα». Η ποιότητα ζωής μας δεν μπορεί να είναι ασύμβατη με την επικρατούσα ηθική.
Γι’ αυτό άτομα, κοινωνία και έθνη είναι αναγκαίο να βρουν τις ατραπούς που οδηγούν στην Ηθική και όχι να ερίζουν για το αλάθητο της δικής τους ηθικής.
«Η ηθική είναι μια και αδιαίρετη για όλους. Αυτό που διαφέρει είναι ο τρόπος που έχει ο κάθε άνθρωπος ή Λαός ή τάξη ώστε να την προσεγγίζει κάθε φορά» (Αντώνιος Περιπατητής).