Από τη γέννηση ενός παιδιού και μέχρι την ηλικία των 5 ετών εξελίσσονται τα πιο σημαντικά στάδια ανάπτυξης τα οποία θα σηματοδοτήσουν τη μετέπειτα εξέλιξη του παιδιού σε διάφορους τομείς. Τα στάδια ανάπτυξης αφορούν κυρίως τον συναισθηματικό, οπτικο-κινητικό, γλωσσικό, γνωστικό και κοινωνικό τομέα.
Τα αναπτυξιακά στάδια δεν εμφανίζονται σε όλα τα παιδιά με τον ίδιο ρυθμό, όμως οι ηλικίες που αναφέρονται και αναλυτικά παρακάτω είναι ενδεικτικές για την κατά μέσο όρο εκδήλωση των αντίστοιχων χαρακτηριστικών.
Όταν μιλάμε για την ανάπτυξη του παιδιού αναφερόμαστε στην ικανότητά του να κάνει πιο σύνθετα πράγματα καθώς μεγαλώνει. Σε αυτή την περίπτωση κάνουμε λόγο για αναπτυξιακές δεξιότητες, όπως:
- αδρή κινητικότητα: χρησιμοποιεί μεγάλες μυικές ομάδες για να κάτσει, να σταθεί, να περπατήσει, να τρέξει, να κρατήσει την ισορροπία του και να αλλάξει θέσεις.
- λεπτή κινητικότητα: χρησιμοποιεί τα χέρια του για να φάει, να ζωγραφίσει, να ντυθεί, να παίξει, να γράψει κ.α.
- γλώσσα: μιλάει, χρησιμοποιεί τη γλώσσα του σώματος και χειρονομίες, επικοινωνεί και κατανοεί αυτά που του λένε οι άλλοι.
- γνωστικός τομέας: μνήμη, μάθηση, κατανόηση, επίλυση προβλημάτων, αιτιολόγηση.
- κοινωνικότητα: αλληλεπιδρά με άλλα άτομα, δημιουργεί σχέσεις με την οικογένεια, με φίλους, και με δασκάλους, συνεργάζεται και ανταποκρίνεται στα συναισθήματα των άλλων.
Οι αναπτυξιολόγοι κάνουν λόγο για «αναπτυξιακά ορόσημα», τα οποία είναι ένα σύνολο λειτουργικών δεξιοτήτων, που μπορούν να εκτελέσουν τα παιδιά, σε κάθε στάδιο ανάπτυξης. Ο Παιδίατρος χρησιμοποιεί τα αναπτυξιακά ορόσημα, για να ελέγξει την ανάπτυξη του παιδιού. Παρόλο που τα ορόσημα έχουν μια συγκεκριμένη ηλικιακή κατηγορία, η πραγματική ηλικία κατά την οποία κάποιο παιδί μπορεί φυσιολογικά να αναπτύξει αυτές τις δεξιότητες ενδέχεται να ποικίλει. Κάθε παιδί είναι μοναδικό!!!
1 μηνός
Στην αρχή το μωρό δείχνει ότι δεν κάνει τίποτα άλλο από το να τρώει, να κοιμάται, να κλαίει και να λερώνει τις πάνες του. Προς το τέλος όμως του πρώτου μήνα θα είναι σε περισσότερη εγρήγορση και πιο αντιδραστικό. Σταδιακά, θα κινεί το σώμα του πιο ομαλά και με καλύτερο συντονισμό, ειδικά όταν θα θελήσει να βάλει το χέρι του στο στόμα του. Τότε ακούει όταν του μιλάμε, μας κοιτάζει όταν το κρατάμε και κάποιες φορές κινείται για να ανταποκριθεί στους άλλους ή για να τραβήξει την προσοχή.
Ορόσημα κίνησης:
- κάνει σπασμωδικές και τρεμάμενες κινήσεις του βραχίονα
- φέρνει τα χέρια του στο ύψος των ματιών του και του στόματός του
- κινεί το κεφάλι του απο την μία πλευρά στην άλλη όταν είναι μπρούμυτα
- πέφτει το κεφαλάκι του αν δεν υποστηρίζεται
- έχει τα χεράκια του κλεισμένα σε μπουνιά
- έχει έντονα αντανακλαστικά κίνησης
Ορόσημα ακοής και όρασης:
- εστιάζει σε μια απόσταση 20 - 30 cm μακρυά
- τα μάτια περιπλανόνται
- προτιμά τα ασπρόμαυρα σχέδια ή αυτά που έχουν μεγάλη χρωματική αντίθεση
- προτιμά το ανθρώπινο πρόσωπο σε σύγκριση με άλλα
- η ακοή έχει αναπτυχθεί πλήρως
- αναγνωρίζει κάποιους ήχους
- μπορεί να γυρίσει προς κάποιους γνώριμους ήχους ή φωνές
Ορόσημα αφής και όσφρησης:
- προτιμά τις γλυκές μυρωδιές
- αποφεύγει τις πικρές ή όξινες μυρωδιές
- αναγνωρίζει τη μυρωδιά του μητρικού γάλακτος της μητέρας του
- προτιμά τις μαλακές αισθήσεις
- δεν του αρέσει η απότομη αρπαγή
3 μηνών
Μόλις το μωρό συμπληρώσει τους 3 μήνες ζωής, θα έχει μεταμορφωθεί από ένα πλήρως εξαρτώμενο απο τους γονείς του νεογέννητο σε ένα ενεργό βρέφος. Θα έχει αποβάλει πολλά από τα αντανακλαστικά του νεογέννητου και θα αρχίσει να έχει συνειδητό έλεγχο του σώματός του. Θα αρχίσει να παρατηρεί με τις ώρες τα χέρια του και τις κινήσεις αυτών.
Αρχίζει να:
•Αναπτύσσει κοινωνικό χαμόγελο με τα οικεία πρόσωπα
•Παρατηρεί αντικείμενα και πρόσωπα
•Αναγνωρίζει τα οικεία πρόσωπα και απολαμβάνει την αλληλεπίδραση μαζί τους, διαμορφώνοντας με τα χαρακτηριστικά του προσώπου του την αντίστοιχη συναισθηματική έκφραση
•Στρέφει το κεφάλι του προς την πηγή του ήχου
•Απλώνει τα χέρια του και αρπάζει μικρά αντικείμενα/παιχνίδια
•Προσπαθεί να στηρίξει το κεφάλι του
•Ξεκινά να παράγει ήχο
•Παρατηρεί αντικείμενα και πρόσωπα
•Αναγνωρίζει τα οικεία πρόσωπα και απολαμβάνει την αλληλεπίδραση μαζί τους, διαμορφώνοντας με τα χαρακτηριστικά του προσώπου του την αντίστοιχη συναισθηματική έκφραση
•Στρέφει το κεφάλι του προς την πηγή του ήχου
•Απλώνει τα χέρια του και αρπάζει μικρά αντικείμενα/παιχνίδια
•Προσπαθεί να στηρίξει το κεφάλι του
•Ξεκινά να παράγει ήχο
Ορόσημα κίνησης:
- σηκώνει το κεφάλι και το στήθος όταν είναι μπρούμυτα
- στηρίζει το πάνω μέρος του σώματός του στα χέρια του όταν είναι μπρούμυτα
- τεντώνει τα χέρια του και κλωτσάει όταν είναι ανάσκελα και μπρούμυτα
- ανοίγει και κλείνει τα χέρια του
- σπρώχνει προς τα κάτω τα πόδια του όταν είναι τοποθετημένο σε μια επίπεδη επιφάνεια
- βάζει το χέρι του στο στόμα του
- γραπώνει και κουνάει παιχνίδια παλάμης
Ορόσημα όρασης και ακοής:
- παρατηρεί επίμονα τα πρόσωπα
- παρακολουθεί κινούμενα αντικείμενα
- αναγνωρίζει οικεία πρόσωπα και αντικείμενα απο απόσταση
- αρχίζει να χρησιμοποιεί τα μάτια και τα χέρια συντονισμένα
- χαμογελάει όταν ακούει τη φωνή σας
- αρχίζει να βαβαλίζει
- αρχίζει να μιμείται κάποιους ήχους
- στρέφει το κεφάλι του προς την πηγή του ήχου
Συναισθηματικά και κοινωνικά ορόσημα:
- αρχίζει να αναπτύσει ένα κοινωνικό χαμόγελο
- απολαμβάνει το παιχνίδι με άλλα άτομα και κλαίει όταν το παιχνίδι σταματάει
- γίνεται πιο επικοινωνιακό και εκφραστικό με το πρόσωπο και το σώμα του
- μιμείται κάποιες και κινήσεις και εκφράσεις του προσώπου
7 μηνών
Απο 4 έως 7 μηνών οι πιο σημαντικές αλλαγές συντελούνται μέσα στο ίδιο το παιδί. Αυτό το χρονικό διάστημα, το παιδί μαθαίνει να συντονίζει τις αναδυόμενες αντιληπτικές δεξιότητες (την χρησιμότητα των αισθήσεων όπως είναι η όραση, η αφή και η ακοή) και τις αυξανόμενες κινητικές ικανότητες για να αναπτύξει δεξιότητες όπως είναι η αρπαγή, η κύληση, το κάθισμα ακόμη και το μπουσούλιμα.
Αρχίζει να:
•Βαβίζει (σχηματίζει συλλαβές)
•Αντιδρά στο άκουσμα του ονόματος του
•Ανταποκρίνεται και προσπαθεί να μιμηθεί τους ήχους που ακούει
•Αλληλεπιδρά με οικεία πρόσωπα στο κοινωνικό παιχνίδι
•Προσπαθεί να πιάσει αντικείμενα που του αρέσουν ακόμη και αν βρίσκονται μακριά του
•Μπουσουλάει και επεξεργάζεται τα ερεθίσματα με τα χέρια και το στόμα
•Στηρίζει το επάνω μέρος του σώματος του και κάθεται
•Εκφράζει τα συναισθήματα του με τα χαρακτηριστικά του προσώπου του
•Αντιδρά στο άκουσμα του ονόματος του
•Ανταποκρίνεται και προσπαθεί να μιμηθεί τους ήχους που ακούει
•Αλληλεπιδρά με οικεία πρόσωπα στο κοινωνικό παιχνίδι
•Προσπαθεί να πιάσει αντικείμενα που του αρέσουν ακόμη και αν βρίσκονται μακριά του
•Μπουσουλάει και επεξεργάζεται τα ερεθίσματα με τα χέρια και το στόμα
•Στηρίζει το επάνω μέρος του σώματος του και κάθεται
•Εκφράζει τα συναισθήματα του με τα χαρακτηριστικά του προσώπου του
Ορόσημα κίνησης:
- ρολάρει και προς τις δύο κατευθύνσεις
- κάθεται με την υποστήριξη των χεριών του και μετά χωρίς αυτή
- στηρίζει όλο του το βάρος στα πόδια του
- φτάνει ένα αντικείμενο με το ένα χέρι
- μεταφέρει ένα αντικείμενο απο το ένα χέρι στο άλλο
- βελτιώνει την ικανότητά του να αρπάζει κινούμενα αντικείμενα
Ορόσημα όρασης:
- αναπτύσσεται πλήρως η όραση των χρωμάτων
- ωριμάζει η όραση σε απόσταση
Γλωσσικά ορόσημα:
- ανταποκρίνεται στο όνομά του
- αρχίζει να ανταποκρίνεται στο "όχι"
- διαχωρίζει τα συναισθήματα ανάλογα με τον τόνο της φωνής
- ανταποκρίνεται στον ήχο που ακούει παράγοντας έναν ήχο
- χρησιμοποιεί τη φωνή του για να εκφράσει την ικανοποίηση ή τη δυσαρέσκειά του
- βαβαλίζει συνεχόμενα διάφορα σύμφωνα
Γνωστικά ορόσημα:
- βρίσκει μερικώς κρυμμένο αντικείμενο
- εξερευνά με τα χέρια και το στόμα
- παλεύει να φτάσει ένα αντικείμενο που είναι έξω απο το πεδίο του
Κοινωνικά και συναισθηματικά ορόσημα:
- απολαμβάνει το κοινωνικό παιχνίδι
- ενδιαφέρεται για τα είδωλα στον καθρέφτη
- ανταποκρίνεται στις συναισθηματικές εκφράσεις άλλων ανθρώπων και συχνά είναι ευδιάθετο
12 μηνών
Απο 8 έως 12 μηνών το μωρό θα γίνει ιδιαίτερα κινητικό. Τώρα που μπορεί να κινείται άνετα από το ένα σημείο στο άλλο, το μωρό αρχίζει να νοιώθει ότι έχει δύναμη και ανεξαρτησία.
Αρχίζει να:
•Προσκολλάται στο πρόσωπο που το φροντίζει και το αναζητά, όταν φεύγει από το οπτικό του πεδίο
•Μιμείται εκφράσεις του προσώπου και χειρονομίες
•Λέει συλλαβές και συνήθως, τις λέξεις «μαμά», «μπαμπά»
•Μπουσουλάει ή αρχίζει να λυγίζει τα γόνατα ή στέκεται
•Χρησιμοποιεί και τα δύο χέρια π.χ. αλλάζοντας ένα αντικείμενο από το ένα χέρι στο άλλο
•Τοποθετεί ή βγάζει από το κουτί αντικείμενα
•Κατανοεί απλές οδηγίες και ανταποκρίνεται σε αυτές π.χ «κάνε γεια» «δώσε φιλάκια»
•Παρατηρεί τα αντικείμενα
•Μιμείται εκφράσεις του προσώπου και χειρονομίες
•Λέει συλλαβές και συνήθως, τις λέξεις «μαμά», «μπαμπά»
•Μπουσουλάει ή αρχίζει να λυγίζει τα γόνατα ή στέκεται
•Χρησιμοποιεί και τα δύο χέρια π.χ. αλλάζοντας ένα αντικείμενο από το ένα χέρι στο άλλο
•Τοποθετεί ή βγάζει από το κουτί αντικείμενα
•Κατανοεί απλές οδηγίες και ανταποκρίνεται σε αυτές π.χ «κάνε γεια» «δώσε φιλάκια»
•Παρατηρεί τα αντικείμενα
Ορόσημα κίνησης:
- κάθεται χωρίς βοήθεια
- κυλιέται με την κοιλιά του τραβώντας το σώμα του με τα χέρια του και σπρώχνοντας με τα πόδια του
- κάθεται και τοποθετεί τα χέρια του στα γόνατά του
- έρπει και στηρίζει το σώμα του στα χέρια του και στα γόνατά του
- μεταβαίνει απο την καθιστή θέση σε θέση μπρούμυτα
- τραβάει το σώμα του για να σηκωθεί
- περπατάει στηριζόμενο κάποιες φορές σε έπιπλα
- στέκεται στιγμιαία χωρίς βοήθεια
- μπορεί να κάνει δύο - τρία βήματα χωρίς βοήθεια
Ορόσημα σε δεξιότητες χεριών και δακτύλων:
- χτυπάει 2 κυβάκια μαζί
- βάζει αντικείμενα στην καρότσα ενός φορτηγού
- βγάζει αντικείμενα απο την καρότσα ενός φορτηγού
- αφήνει εκούσια τα αντικείμενα
- δείχνει με τον δείκτη
- προσπαθεί να μιμηθεί μια μουτζούρα
Γλωσσικά ορόσημα:
- παρατηρεί πολύ προσεχτικά την ομιλία
- ανταποκρίνεται σε απλές λεκτικές εντολές
- ανταποκρίνεται στο "όχι"
- χρησιμοποιεί απλές χειρονομίες και εκφράσεις, όπως είναι η κίνηση του κεφαλιού για το "όχι"
- λέει "μπαμπά", "μαμά"
- χρησιμοποιεί στοιχεία επιτονισμού, όπως είναι το "ωχ"
- προσπαθεί να μιμηθεί λέξεις
Γνωστικά ορόσημα:
- εξερευνά τα αντικείμενα με πολλούς διαφορετικούς τρόπους (τα κουνάει, τα χτυπάει, τα πετάει, τα ρίχνει)
- βρίσκει κρυμμένα αντικείμενα με ευκολία
- κοιτάζει την σωστή εικόνα ύστερα απο κατονομασία
- μιμείται χειρονομίες
- αρχίζει να χρησιμοποιεί τα αντικείμενα με το σωστό τρόπο (πίνει με το ποτήρι, βουρτσίζει τα μαλλιά του, πληκτρολογεί έναν αριθμό στο τηλέφωνο, ακούει τον συνομιλητή του απο το ακουστικό)
Κοινωνικά και συναισθηματικά ορόσημα:
- είναι ντροπαλό ή αγχωμένο με τους ξένους
- κλαίει όταν φεύγει η μαμά του ή ο μπαμπάς του
- απολαμβάνει όταν οι άλλοι παίζουν μαζί του το παιχνίδι του
- δείχνει ιδιαίτερη προτίμηση σε πρόσωπα ή παιχνίδια
- τεστάρει τις αντιδράσεις των γονιών του κατά τη διάρκεια του φαγητού
- τεστάρει τις αντιδράσεις των γονιών του απέναντι στη συμπεριφορά του
- μπορεί να φοβάται σε ορισμένες περιπτώσεις
- προτιμά τη μαμά του ή το άτομο που το φροντίζει συχνότερα σε σχέση με άλλα άτομα
- επαναλαμβάνει ήχους ή χειρονομίες για να τραβήξει την προσοχή
- τρώει με τα χέρια
- τεντώνει το χέρι ή το πόδι του για να βοηθήσει στην ένδυση
18 μηνών
Αρχίζει να γίνεται πιο ανεξάρτητο και πιο δυναμικό. Εξερευνά με μεγάλο ενδιαφέρον το περιβάλλον και προσλαμβάνει άμεσα όλα τα οπτικά και ακουστικά ερεθίσματα.
Ορόσημα κίνησης:
- τραβάει, σπρώχνει και ρίχνει κάτω πράγματα
- βγάζει το καπέλο του, τις κάλτσες ή τα γάντια του
- γυρίζει τις σελίδες ενός βιβλίου
- στοιβάζει 2 τουβλάκια
- κουβαλάει ένα παιχνίδι ή μια κούκλα
- μουτζουρώνει το χαρτί με μπογιές
- περπατάει χωρίς βοήθεια
- τρέχει κοιτάζοντας το πάτωμα
Αισθητηριακά και γνωστικά ορόσημα:
- αναγνωρίζει ένα αντικείμενο, που απεικονίζεται σε ένα βιβλίο
- γελάει με αστείες πράξεις
- ψάχνει για αντικείμενα, που δεν βρίσκονται στο οπτικό του πεδίο
- βάζει ένα στρογγυλό καπάκι σε ένα στρογγυλό δοχείο
- ακολουθεί απλές μονοσκελείς εντολές
- λύνει προβλήματα προσπαθώντας και αναγνωρίζοντας το λάθος του
Γλωσσικά ορόσημα:
- λέει 8 - 10 λέξεις, που μπορείτε να κατανοήσετε
- κοιτάζει το άτομο, που του μιλάει
- ζητάει συγκεκριμένα την μητέρα ή τον πατέρα του
- χρησιμοποιεί τις λέξεις "γεια", "αντίο", "παρακαλώ" ύστερα απο υπενθύμιση
- εναντιώνεται όταν είναι νευριασμένο
- ζητάει κάτι δείχνοντάς το ή λέγοντας μόνο μια λέξη
- οδηγεί την προσοχή κάποιου σε ένα αντικείμενο ή μια πράξη
- αγχώνεται όταν αποχωρίζεται τους γονείς του
- αναζητά την προσοχή
- φέρνουν τα παιχνίδια τους στους γονείς για να παίξουν μια γνωστή δραστηριότητα
- παίζουν μόνα τους στο πάτωμα
- μαλώνει με άλλα παιδιά για τα παιχνίδια
- αναγνωρίζει τον εαυτό του στον καθρέφτη ή σε φωτογραφίες
- συμπεριφέρεται εγωιστικά κάποιες φορές
2 ετών
Το μωρό τώρα μπαίνει στο 2ο έτος ζωής και γίνεται ένα μικρό παιδί που μπορεί να σέρνεται πολύ ζωηρά, να περπατά και να μιλάει. Τα επόμενα χρόνια της ζωής του θα τα αναλώσει στην ανακάλυψη των συμπεριφοριστικών ορίων, που τίθενται από τους κανόνες των γονέων και των δικών του φυσικών και αναπτυξιακών ορίων.
Ορόσημα κίνησης:
- περπατάει μόνο του
- σέρνει πίσω του παιχνίδια καθώς περπατάει
- κουβαλάει ένα μεγάλο παιχνίδι ή πολλά μικρά όταν περπατάει
- αρχίζει να τρέχει
- στέκεται στα δάκτυλά του
- κλωτσάει μπάλα
- σκαρφαλώνει και κατεβαίνει από έπιπλα χωρίς βοήθεια
- ανεβαίνει και κατεβαίνει σκάλα με βοήθεια
Ορόσημα κίνησης χεριών και δακτύλων:
- μουτζουρώνει αυθόρμητα
- αναποδογυρίζει ένα δοχείο για να αδειάσει το περιεχόμενο
- χτίζει πύργο με 4 ή και περισσότερα κυβάκια
- μπορεί να χρησιμοποιεί το ένα χέρι πιο συχνά από το άλλο
Γλωσσικά ορόσημα:
- δείχνει ένα αντικείμενο ή μια εικόνα ύστερα από κατονομασία άλλου
- αναγνωρίζει τα ονόματα από οικεία πρόσωπα, αντικείμενα και μέρη του σώματος
- λέει αρκετές λέξεις (10-15 από 18 μηνών)
- χρησιμοποιεί απλές φράσεις (από 18 - 24 μηνών)
- χρησιμοποιεί προτάσεις 2 - 4 λέξεων
- ακολουθεί απλές εντολές
- επαναλαμβάνει λέξεις που έχει ακούσει από μια συζήτηση
Γνωστικά ορόσημα:
- βρίσκει αντικείμενα που είναι κρυμμένα ακόμη και κάτω από 2 ή 3 καλύμματα
- κατηγοριοποιεί σε χρώματα και σχήματα
- ξεκινάει το συμβολικό παιχνίδι
Κοινωνικά και συναισθηματικά ορόσημα:
- μιμείται την συμπεριφορά άλλων, ιδιαίτερα των ενηλίκων και των μεγαλύτερων παιδιών
- έχει επίγνωση ότι είναι ένα άτομο ξεχωριστό από τους υπόλοιπους
- ενθουσιάζεται όταν συναναστρέφεται άλλα παιδιά
- επιδεικνύει μεγάλη ανεξαρτησία
- αρχίζει να έχει προκλητική συμπεριφορά
- παρουσιάζει μεγαλύτερο άγχος αποχωρισμού μέχρι το 1ο εξάμηνο, το οποίο μετά αρχίζει να υποχωρεί
3 ετών
Το βρέφος σιγά σιγά έχει αλλάξει σε μωρό και συμπληρώνοντας το 2ο έτος ζωής αρχίζει να μεταμορφώνεται σε μικρό παιδί. Οι αλλαγές τόσο στο σώμα όσο και στο μυαλό του είναι φανερές μέρα με τη μέρα και οι εκπλήξεις για τους γονείς είναι καθημερινές και πολύ ευχάριστες.
Ορόσημα κίνησης:
- τρώει μόνο του (αν και κάποιες φορές λερώνεται)
- ανοίγει την πόρτα
- κρατάει το ποτήρι με το ένα χέρι
- κρατάει ικανοποιητικά μια μπογιά με το χέρι του
- πλένει και στεγνώνει τα χέρια του μόνο του
- μπορεί να διπλώσει ένα κομμάτι χαρτί, αν του δείξουμε πως να το κάνει
- μπορεί να χτίσει έναν πύργο με 54 τουβλάκια
- μπορεί να πετάξει μια μπάλα πάνω απο το κεφάλι του
- προσπαθεί να πιάσει μια μπάλα που πετάμε προς το μέρος του
- βάζει τα παπούτσια του (δε δένει ακόμη τα κορδόνια)
- ντύνεται με βοήθεια
- χρειάζεται κάποιες φορές βοήθεια για να πάει στην τουαλέτα
- ανεβαίνει τα σκαλοπάτια εναλλάσοντας τα πόδια
- μπορεί να περπατήσει στα δάκτυλά του, αν του δείξουμε πως να το κάνει
- περπατάει σε ευθεία γραμμή
- κλωτσάει ευθεία μια μπάλα
- πηδάει και με τα δύο πόδια
- κάνει πετάλι στο τρίκυκλο
Αισθητηριακά και γνωστικά ορόσημα:
- αναγνωρίζει ήχους του περιβάλλοντος
- συγκεντρώνει την προσοχή του σε κάτι για περίπου 3 λεπτά
- θυμάται τι συνέβη χθες
- ξέρει τι τρώγεται και τι δεν τρώγεται
- γνωρίζει κάποιους αριθμούς αλλά όχι πάντα με τη σωστή σειρά
- ξέρει πού ανήκουν τα διάφορα αντικείμενα
- καταλαβαίνει τι σημαίνει "1"
- κατανοεί τι σημαίνει "τώρα", "σύντομα", "αργότερα"
- μπορεί να παίξει συμβολικό παιχνίδι προσποιούμενο ότι ένα αντικείμενο είναι κάτι άλλο (π.χ. κάνει πως το τουβλάκι του είναι αυτοκίνητο)
- γελάει με αστεία γεγονότα
- ξεφυλλίζει ένα βιβλίο μόνο του
- ταυτίζει τους κύκλους και τα τετράγωνα
- ταυτίζει την εικόνα ενός αντικειμένου με το αντικείμενο
- κατηγοριοποιεί τα αντικείμενα (π.χ. αυτά που έχουν παρόμοια λειτουργικότητα)
- μετράει 2 έως 3 αντικείμενα
- αποφεύγει πηγές κινδύνου (π.χ. ζεστός φούρνος, κινούμενο αυτοκίνητο)
- ακολουθεί απλές μονοσκελείς εντολές
Γλωσσικά και κοινωνικά ορόσημα:
- σχηματίζει φράσεις 3 - 5 λέξεων
- θέτει σύντομες ερωτήσεις
- χρησιμοποιεί τον πληθυντικό αριθμό
- κατονομάζει τουλάχιστον 10 οικεία αντικείμενα
- επαναλαμβάνει απλά τραγουδάκια
- κατονομάζει σωστά τουλάχιστον ένα χρώμα
- μιμείται τις δουλειές του σπιτιού και βοηθάει σε απλές δουλειές
- ζητάει να πάει τουαλέτα, σχεδόν όλες τις φορές που το χρειάζεται
- απολαμβάνει να του διαβάζουν βιβλία ή ιστορίες
- ντροπιάζεται όταν το συλλαμβάνουν να κάνει κάτι "κακό"
- προσπαθεί να κάνει τους άλλους να γελάσουν
- παίζει αυθόρμητα με δύο ή τρία παιδάκια σε μια ομάδα
- αναθέτει ρόλους όταν παίζει συμβολικό παιχνίδι
- ξέρει το μικρό του όνομα και το επίθετό του
- κατανοεί τις προσωπικές αντωνυμίες "εγώ", "εσύ", "αυτός" και "αυτή"
- πιστεύει ότι όλα κινούνται γύρω από αυτό (π.χ. κλείνει τα μάτια του και πιστεύει ότι οι άλλοι δεν το βλέπουν)
- απαντά σωστά όταν το ρωτάνε αν είναι αγόρι ή κορίτσι
