Αρχαία Α' Λυκείου - Εισαγωγή - Σημειώσεις

Α. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ιστοριογραφία – Ιστορία

Ιστοριογραφία είναι η επιστήμη που καταγράφει σε χρονολογική σειρά την πορεία των γεγονότων, τα οποία αναφέρονται σ' ένα ανθρώπινο σύνολο μιας ορισμένης χρονικής περιόδου. O ιστοριογράφος εφαρμόζει κριτική εξέταση και αξιολόγηση των πηγών, αναλύει και ερμηνεύει τα αίτια και τις συνθήκες των εξελίξεων και μάλιστα με δύναμη συνθετική και εκφραστική.

Ιστορικές καταγραφές στην Αίγυπτο και Μεσοποταμία

Για να εκτιμηθεί η προσφορά του ελληνικού πνεύματος στη γένεση της ιστοριογραφίας ως επιστήμης αρκεί μια σύντομη αναφορά στις παλαιότερες ιστορικές καταγραφές των μεγάλων πολιτισμών της Ανατολής.

Αιγύπτιοι, Βαβυλώνιοι και Ασσύριοι ηγεμόνες απαθανάτιζαν τα κατορθώματά τους σε μνημειώδεις επιγραφές. Στα αρχεία ανακτόρων και ναών συγκεντρώνονταν διοικητικά έγγραφα και διάφορα άλλα κείμενα για τα επιτεύγματα των βασιλέων ή για τη διαιώνιση της δόξας των θεών που τους προστάτευαν1.

Παλαιά Διαθήκη

Τα «ιστορικά» βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης περιλαμβάνουν γεγονότα της περιόδου 1.300-400 π.Χ. Είναι δύσκολος ο ασφαλής συσχετισμός των γεγονότων αυτών με τα ιστορικά γεγονότα, γνωστά από άλλες πηγές. Τα κείμενα αυτά της Π.Δ. δεν έχουν ως κύριο στόχο την καταγραφή ιστορικών γεγονότων αλλά την επιλεκτική παρουσίασή τους, εφόσον τα βιβλία αυτά αποτελούν κυρίως «ομολογία πίστεως».

Κίνα

Στην Άπω Ανατολή, γραπτά στοιχεία για ιστορικά γεγονότα ανάγονται στις αρχές της 1ης χιλιετίας π.Χ. Τα πρώτα συνθετικά έργα εμφανίζονται τον 1ο αι. π.Χ. Βασικά γνωρίσματα της αρχαίας κινεζικής ιστοριογραφίας είναι η ευσυνείδητη καταγραφή των γεγονότων, ο περιορισμός του ενδιαφέροντος των ιστορικών μόνο στους αξιωματούχους της Κίνας και, γενικότερα, η αντίληψη ότι η ιστορία έχει νόημα μόνο αν προσφέρει πρακτικές συμβουλές για τη ζωή.

Όλα τα παραπάνω κείμενα έχουν μεγάλη ιστορική αξία ως πηγές πληροφοριών. Σε καμιά περίπτωση όμως δεν συνιστούν συνεχή ιστορική αφήγηση, ούτε εφαρμογή επιστημονικής μεθόδου.

Η πρωτοτυπία των Ελλήνων

Η μεγάλη πρωτοτυπία των Ελλήνων ιστορικών έγκειται στην προσπάθειά τους να ξεχωρίσουν τα πραγματικά από τα φανταστικά γεγονότα και τους μύθους και να διαμορφώσουν επιστημονική μέθοδο για το έργο τους.

Η εξέλιξη της ελληνικής ιστοριογραφίας, αντίθετα με τους Ανατολικούς πολιτισμούς, ήταν ραγδαία μέσα σε δύο αιώνες (από το τέλος της αρχαϊκής εποχής ως τα μέσα του 4ου αι. π.Χ.). Χαρακτηριστικό στοιχείο διαφοράς είναι ότι ήδη από την αρχή οι Έλληνες ιστορικοί δεν έκαναν απλή καταγραφή, φρόντιζαν ιδιαίτερα τη γλώσσα και την έκφραση. Από τα κείμενα χιλίων περίπου ιστορικών της αρχαιότητας σώθηκαν αυτά που, εκτός από την εξιστόρηση σημαντικών γεγονότων, είχαν και μεγάλη λογοτεχνική αξία.

Αρχαϊκή Εποχή

Κατά την αρχαϊκή εποχή (7ος-6ος αι. π.Χ.) στις ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας σημειώθηκαν γοργές οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές και πνευματικές αλλαγές. Απεικονίζονται στη ζωή, στην τέχνη και στη σκέψη. Από τα πιο εντυπωσιακά επιτεύγματα της περιόδου είναι η γεωγραφία, η οποία στηρίζεται σε προσωπική έρευνα και αυτοψία, η φιλοσοφία που προσπαθεί να δώσει μια νέα ερμηνεία για τη δημιουργία και τη δομή του κόσμου και η ιστορία2, που επιδιώκει να καταγράψει σε ολοκληρωμένα έργα σημαντικά γεγονότα του παρελθόντος και της σύγχρονης εποχής.

Λογογράφοι

Οι παλαιότεροι λογογράφοι (= πεζογράφοι) όπως ο Διονύσιος ο Μιλήσιος, ο Χάρων ο Λαμψακηνός, ο Ξάνθος ο Λυδός, ο Εκαταίος ο Μιλήσιος είναι γνωστοί από διάφορες αρχαίες πηγές και από ελάχιστα αποσπάσματα των έργων τους. Τα κύρια χαρακτηριστικά τους: καταγραφή προφορικών παραδόσεων, ταξιδιωτικές περιγραφές, ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την παράκτια ναυσιπλοΐα και για τοπικά έθιμα διαφόρων λαών. Μερικοί απ' αυτούς ενδιαφέρθηκαν ιδιαίτερα για τη μυθογραφία (καταγραφή μυθικών διηγήσεων), τη γενεαλογία (κατάρτιση πινάκων του γενεαλογικού δέντρου ισχυρών οικογενειών), τη σύνταξη καταλόγων με τα ονόματα αρχόντων ή αξιωματούχων μιας πόλης ή με τα ονόματα αθλητών, κυρίως Ολυμπιονικών. O Εκαταίος ο Μιλήσιος, στα έργα του Γενεαλογίαι και Γης περίοδοςσυνδύαζε τα βασικά γνωρίσματα της πεζογραφίας της εποχής του με μια νέα αντίληψη για επιστημονική, ορθολογική έρευνα και τεκμηρίωση.

Ηρόδοτος ο πατέρας της Ιστορίας

O Ρωμαίος πολιτικός, ρήτορας και φιλόσοφος Κικέρων (1ος αι. π.Χ.) έχει αποκαλέσει τον Ηρόδοτο «πατέρα της ιστορίας» γιατί θεωρεί ότι είναι ο πρώτος στην ιστορία των γραμμάτων άξιος του ονόματος του ιστορικού. Το έργο του είναι το αρχαιότερο πεζό κείμενο του δυτικού πολιτισμού που σώθηκε ολόκληρο. 

O Ηρόδοτος ο Αλικαρνασσεύς3 (πιθανώς 485-425 π.Χ.) στο προοίμιό του χαρακτηρίζει το έργο του «ἱστορίην» (= έρευνα) και θέτει ως στόχο του να καταγράψει «τά γενόμενα ἐξ ἀνθρώπων» για να μη λησμονηθούν «ἔργα μεγάλα τε καί θωμαστά». Στα εννέα βιβλία του (το καθένα έχει ως τίτλο του το όνομα μιας Μούσας· ο χωρισμός σε βιβλία είναι μεταγενέστερος) συνυφαίνει την καταγραφή ιστορικών γεγονότων με τη γεωγραφία και την εθνογραφία, δηλ. την περιγραφή της χώρας, του τρόπου ζωής, των παραδόσεων, των εθίμων και των θεσμών των λαών της Ανατολικής Μεσογείου. Κεντρική γραμμή του έργου του είναι η συνεχής ανάπτυξη της περσικής κυριαρχίας στην Ασία, την Αφρική και τελικά στην Ευρώπη με τις τρεις περσικές εκστρατείες στην Ελλάδα («Μηδικά», Περσικοί πόλεμοι) ως τα γεγονότα του χειμώνα του έτους 479 π.Χ. Αξιολογεί την αξιοπιστία των πηγών του (2.99, 147, 7.152) και εκθέτει τη δική του γνώμη για τα αίτια των πολέμων, «δι' ἥν αἰτίην ἐπολέμησαν» όπως υποσχέθηκε στην αρχή του βιβλίου του.

Θουκυδίδης ο μεγαλύτερος ιστορικός 5ος αι. π.Χ.

Ο Θουκυδίδης, από τον Άλιμο της Αττικής (πιθ. 455-399 π.Χ.), ο μεγαλύτερος ιστορικός όλων των εποχών, κατέγραψε τα συγκλονιστικά γεγονότα του Πελοποννησιακού πολέμου (431-404 π.Χ.) και προσπάθησε να ερμηνεύσει τα αίτιά τους. Ενώ ο Ηρόδοτος πέρασε στην αθανασία με τη λαμπρή εξιστόρηση των πιο λαμπρών στιγμών του αρχαίου κόσμου, στο έργο του Θουκυδίδη αποτυπώνονται η δόξα και η συντριβή της πατρίδας του της Αθήνας, η ένταση του πολέμου ανάμεσα στην Αθήνα, τη Σπάρτη και τους συμμάχους τους, που παρέσυρε στη δίνη του όλες τις πόλεις-κράτη του ελληνισμού, και οι έντονες πνευματικές ζυμώσεις της εποχής του. Έφερε νέο πνεύμα και νέα μέθοδο στην ιστορική επιστήμη. Συνέγραψε την ιστορία του Πελοποννησιακού πολέμου, γιατί έκρινε από την αρχή ότι αυτός θα ήταν «μέγας καὶ ἀξιολογώτατος τῶν προγεγενημένων», εξαιτίας της πρωτοφανούς πολεμικής ετοιμότητας των αντιπάλων. Η αλήθεια για τα ιστορικά γεγονότα «ἐπιπόνως ηὑρίσκετο» γιατί ακόμη και οι παρόντες στα ίδια συμβάντα έδιναν διαφορετικές εκδοχές γι' αυτά, ανάλογα με τις πολιτικές τους συμπάθειες ή με τη δύναμη της μνήμης τους («...ὡς ἑκατέρων τις εὐνοίας ἤ μνήμης ἔχει»). Εκθέτει με θαυμαστή ακρίβεια σε μεγάλο μέρος του πρώτου βιβλίου του τις αιτιάσεις των αντιπάλων πριν απ' τον πόλεμο και τα προβλήματα που προκαλούσαν τις διενέξεις μεταξύ τους («τὰς αἰτίας προύγραψα πρῶτον καὶ τάς διαφοράς»). Ο ίδιος προβάλλει τη βαθύτερη, την ουσιαστική και ανομολόγητη αιτία του πολέμου («...τὴν δὲ ἀληθεστάτην πρόφασιν, ἀφανεστάτην δέ λόγῳ...»), δηλαδή το φόβο που προκαλούσε στους Λακεδαιμονίους η συνεχής οικονομική και στρατιωτική ανάπτυξη των Αθηναίων. Ο σκοπός της συγγραφής του ήταν να δώσει στους μελλοντικούς σοβαρούς αναγνώστες του έργου του ένα «κτῆμα ἐς αἰεὶ» για να γνωρίζουν τι ακριβώς συνέβη στον Πελοποννησιακό πόλεμο και αξιοποιώντας αυτή τη γνώση να ενεργήσουν ανάλογα, όταν θα ξανασυμβούν «ὅμοια ἤ παραπλήσια», εφόσον η ανθρώπινη φύση δεν αλλάζει. 

Το έργο του Θουκυδίδη είναι το παλαιότερο πεζό κείμενο σε αττική διάλεκτο. Στα χρόνια του η Αθήνα ήταν πλέον πολιτιστική πρωτεύουσα του ελληνισμού, και του κόσμου ολόκληρου, και ο μεγάλος ιστορικός απομακρύνεται γλωσσικά από τους λογογράφους και τον Ηρόδοτο. Η αττική καθιερώθηκε ως γλώσσα της λόγιας ιστοριογραφίας επί αιώνες, ως την άλωση της Πόλης.

Ξενοφών 4ος αι. π.Χ.

Τα γεγονότα της τελευταίας περιόδου του Πελοποννησιακού πολέμου, από το 411 ως το 404 π.Χ. τα περιέλαβε ο Ξενοφών, από το δήμο Ερχιάς της Αττικής (πιθ. 431-355 π.Χ.) στα Ἑλληνικά του. Φιλοδόξησε κι αυτός, όπως και άλλοι σύγχρονοί του, να συνεχίσει το έργο του Θουκυδίδη4.

Από τη συγγραφική παραγωγή των ιστορικών του 4ου αι. π.Χ. διασώθηκαν μόνο τα έργα του Ξενοφώντος και σύντομα ή εκτενέστερα αποσπάσματα από τους άλλους.

Νέες τάσεις στην ιστοριογραφία

Η αποδέσμευση από την «πόλη», αλλά και από το συγκεκριμένο μεγάλο ιστορικό γεγονός (Περσικοί πόλεμοι στον Ηρόδοτο, Πελοποννησιακός πόλεμος στον Θουκυδίδη) είναι φανερή στα επτά βιβλία των Ἑλληνικῶν του Ξενοφώντος. Και άλλα όμως χαρακτηριστικά του έργου του τον απομακρύνουν από τους δύο μεγάλους ιστορικούς του 5ου αι. και τον φέρνουν κοντά στους μεταγενέστερους ιστορικούς: η Κύρου Ἀνάβασις, με τον τονισμό της προσωπικής συμβολής του συγγραφέα στα γεγονότα και η περιγραφή προσώπων και χαρακτήρων αποτελεί το παλαιότερο σωζόμενο δείγμα απομνημονευματογραφίας, ο Ἀγησίλαος, με την εγκωμιαστική παρουσίαση των αρετών του Σπαρτιάτη βασιλιά είναι το πρώτο ιστορικό εγκώμιο και η Κύρου Παιδεία, με τη μυθιστορηματική παρουσίαση της αγωγής και της ζωής του μεγάλου βασιλιά είναι η πρώτη μυθιστορηματική βιογραφία.

Ελληνιστική εποχή

Στο τέλος του 4ου αιώνα και στις αρχές του 3ου πολλοί απ' αυτούς που γνώρισαν τον Αλέξανδρο και τον ακολούθησαν στις εκστρατείες του έγραψαν για τον μεγάλο στρατηλάτη. Άλλοι ιστορικοί συνέχισαν να γράφουν Ἑλληνικά, περιλαμβάνοντας τις ιστορικές εξελίξεις σε διάφορες περιοχές αλλά και τοπικές ιστορίες, μονογραφίες για ιστορικές προσωπικότητες και απομνημονεύματα.

Πολύβιος 3ος αι. π.Χ.

Ο Πολύβιος ο Μεγαλοπολίτης (πιθ. 200-118 π.Χ.) είναι ο σημαντικότερος ιστορικός της Ελληνιστικής Εποχής. Από τα σαράντα βιβλία του σπουδαιότερου έργου του, Ἱστορίαι, έχουν σωθεί ολόκληρα τα πέντε πρώτα και εκτεταμένα αποσπάσματα ή επιτομές από τα υπόλοιπα. Το έργο του είχε σχεδιαστεί να καλύψει την περίοδο 220-168 π.Χ., δηλ. από την αρχή του Β' Καρχηδονιακού πολέμου ως την οριστική επιβολή της ρωμαϊκής κυριαρχίας στις ελληνικές πόλεις και στους συνασπισμούς τους. Είναι ο πρώτος ιστορικός που δηλώνει ότι γράφει «καθολικήν» (= παγκόσμια) ιστορία, καθώς η προοδευτική, ταχύτατη επέκταση της ρωμαϊκής κυριαρχίας τον οδήγησε να δώσει στο έργο του «μια συνοπτική θεώρηση για τους αναγνώστες». Κύριος στόχος του ήταν να δείξει «με ποιο τρόπο και με ποια μορφή πολιτεύματος σχεδόν ολόκληρη η οικουμένη, σε λιγότερο από πενηντατρία χρόνια, υποτάχτηκε σε μια μοναδική εξουσία, στην εξουσία των Ρωμαίων, γεγονός χωρίς προηγούμενο στο παρελθόν» (1.1)

Το πρότυπό του ως προς την αντικειμενικότητα, την ανάγκη της αυτοψίας και τη διερεύνηση των ιστορικών γεγονότων ήταν ο Θουκυδίδης. Υποστηρίζει ότι η ιστορία πρέπει να είναι «πραγματική», δηλ. να καταγράφει γεγονότα, να είναι αντικειμενική και να μην επιδιώκει να συγκινήσει ή να εντυπωσιάσει τον αναγνώστη, ότι «τα διδάγματα που προκύπτουν από τη μελέτη της ιστορίας είναι η πιο αποτελεσματική προετοιμασία για την πολιτική δραστηριότητα» (1.1.2) και ότι ο ιστορικός πρέπει να αναζητά την αλήθεια, την οποία χαρακτηρίζει «το μάτι της ιστορίας», και να ξεχνάει κάθε συμπάθεια ή αντιπάθεια προς τα αναφερόμενα πρόσωπα, «ὅταν τὸ τῆς ἱστορίας ἦθος ἀναλαμβάνῃ» (1.14.4).

Διόδωρος 1ος αι. π.Χ.

Η παραγωγή της ιστοριογραφίας και στους επόμενους αιώνες, ως το τέλος του αρχαίου κόσμου, ήταν πλουσιότατη. Άλλοι συγγραφείς ξαναγύριζαν στο παρελθόν, χρησιμοποιώντας τις μεγάλες βιβλιοθήκες της εποχής (με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα τον Διόδωρο τον Σικελιώτη, 1ος αι. π.Χ., που έγραψε σε 40 βιβλία παγκόσμια ιστορία από το μυθικό παρελθόν ως τις μέρες του), άλλοι κατέγραφαν τα σύγχρονα γεγονότα και μερικοί απλώς κολάκευαν τους ισχυρούς της ημέρας.

Ρωμαϊκή Εποχή

Στη ρωμαϊκή εποχή και κυρίως στον 2ο μ.Χ. μέσα στη νέα άνθηση των ελληνικών γραμμάτων και στην ανανέωση των ενδιαφερόντων για την κλασική εποχή ξεχωρίζουν δύο σημαντικοί συγγραφείς, ο Πλούταρχος και ο Αρριανός.

Πλούταρχος 2ος αι. μ.Χ. «Βίοι»

Ο Πλούταρχος από τη Χαιρώνεια της Βοιωτίας (πιθ. 50-120 μ.Χ.) είναι ο γνωστότερος βιογράφος του αρχαίου κόσμου. Δεν θεωρεί τον εαυτό του ιστορικό. Στο πρώτο κεφάλαιο του Βίου του Αλεξάνδρου (Ἀλέξανδρος 1.2) τονίζει χαρακτηριστικά: «δεν γράφουμε ιστορία αλλά βιογραφίες... πολλές φορές ένα μικρό πράγμα, μια φράση ή ένα αστείο, φανερώνουν περισσότερο τον χαρακτήρα απ' ό,τι μάχες πολύνεκρες και μεγαλειώδεις παρατάξεις και πολιορκίες πόλεων». Οι 44 βιογραφίες του έχουν σχεδιαστεί κατά ζεύγη, ενός επιφανούς Έλληνα και ενός Ρωμαίου με τονισμό των κοινών χαρακτηριστικών τους, των αρετών και των ελαττωμάτων τους. Οι Βίοι Παράλληλοι υπήρξαν επί αιώνες ενδιαφέρον και δημοφιλές ανάγνωσμα για την ανάλυση των χαρακτήρων, τα αποκαλυπτικά ανέκδοτα, τα αποφθέγματα των βιογραφουμένων προσώπων. Αξίζει να αναφερθεί ότι ο Shakespeare έχει στηριχτεί στο κείμενο του Πλουτάρχου για τις τραγωδίες του Ιούλιος Καίσαρας, Αντώνιος και Κλεοπάτρα, Κοριολανός. Ο Κ. Καβάφης έχει εμπνευστεί από τον Αντώνιο του Πλουτάρχου τρία πασίγνωστα ποιήματά του (Αλεξανδρινοί Βασιλείς, Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον, Καισαρίων).

Αρριανός 2ος αι. μ.Χ.

Ο Αρριανός, από την Νικομήδεια της Βιθυνίας (περ. 95-180 μ.Χ.), έχοντας ως πρότυπο τον Ξενοφώντα και στα πνευματικά ενδιαφέροντα και στη γλώσσα, έγραψε έργα ιστορικά, φιλοσοφικά, γεωγραφικά και στρατιωτικά εγχειρίδια. Στο γνωστότερο ιστορικό έργο τουἈλεξάνδρου Ανάβασις, σε 7 βιβλία κατά το πρότυπο του Ξενοφώντος, από τον μεγάλο αριθμό έργων που είχε στη διάθεσή του, προχώρησε σε επιλογή των πιο αξιόπιστων κατά την κρίση του (1.1.1-2) και εξιστόρησε την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου από την αρχή της ως την ημέρα του θανάτου του. Το έργο του Αρριανού αποτελεί την πιο αξιόπιστη πηγή μελέτης για τον Αλέξανδρο.

Σημειώσεις:

1. Μόνο για τον Ασουρμπανιμπάλ (7ος αι. π.Χ.) έχουν βρεθεί 20 χιλιάδες πινακίδες.

2. Η λ. ιστορία σημαίνει και 1) τα ίδια τα ιστορικά γεγονότα ενός λαού, μιας περιόδου κ.λπ, αλλά και 2) την ιστοριογραφία, την καταγραφή των γεγονότων.

3. Ο μεγάλος ιστορικός, μολονότι καταγόταν από τη Δωρική αποικία της Αλικαρνασσού και έζησε πολλά χρόνια στην Αθήνα έγραψε έργο του στην Ιωνική διάλεκτο, ακολουθώντας την παράδοση των Ιώνων λογογράφων.

4. Ο Θεόπομπος από τη Χίο, ο Καλλισθένης από την Όλυνθο της Χαλκιδικής, ο Έφορος από την Κύμη της Μ. Ασίας, ο Αναξιμένης από τη Λάμψακο του Ελλησπόντου, ο άγνωστος συγγραφέας των Ἑλληνικών σε πάπυρο της Οξυρύγχου, άρχιζαν το έργο τους από εκεί που σταμάτησε ο μεγάλος ιστορικός.Είναι χαρακτηριστικό ότι συγγραφείς από τόσο διαφορετικά σημεία του Ελληνισμού επιδίωξαν να συνεχίσουν το έργο του Θουκυδίδη.

Β. Θουκυδιδησ Ολορου Αλιμουσιοσ

1. Η Ζωη Tου.

Καταγωγή

Ο Θουκυδίδης (πιθ. 455-399 π.Χ.) γεννήθηκε στο δήμο Ἁλιμοῦντος (στο σημερινό Άλιμο της Αττικής) από πλούσια, αριστοκρατική οικογένεια. Ο πατέρας του είχε οικογενειακούς δεσμούς με το βασιλιά Όλορο της Θράκης, και τους μεγάλους στρατηγούς Μιλτιάδη και Κίμωνα. Η οικογένεια είχε στην κατοχή της χρυσωρυχείο στη Σκαπτή Ύλη της Θράκης και ασκούσε επιρροή στους κατοίκους της περιοχής («καὶ ἀπ' αὐτοῦ δύνασθαι ἐν τοῖς πρώτοις τῶν ἠπειρωτῶν», 4.105.1). Ο Θουκυδίδης έλαβε λαμπρή μόρφωση, με δασκάλους το φιλόσοφο Αναξαγόρα, στενό φίλο του Περικλή, και το ρήτορα Αντιφώντα.

Μόρφωση

Θεωρείται βέβαιο ότι είχε εξοικειωθεί με τη μέθοδο και την έκφραση των μεγάλων σοφιστών, του Γοργία από τους Λεοντίνους της Σικελίας και του Πρόδικου από την Ηλεία και με τις κατακτήσεις της νέας ιατρικής των ημερών του. Η παιδική και νεανική του ηλικία συμπίπτει με τα λαμπρότερα χρόνια της αθηναϊκής δύναμης, με τον Περικλή να δεσπόζει στην πολιτική ζωή του κράτους, την Αθήνα να στολίζεται με έργα τέχνης που θα έμεναν αριστουργήματα αξεπέραστα στους αιώνες και την πνευματική ζωή στην κορύφωσή της με τα μεγάλα επιτεύγματα του αρχαίου δράματος, του σοφιστικού κινήματος, της ιατρικής επιστήμης.

Η στρατηγική του Περικλή

Κατά την έναρξη του πελοποννησιακού πολέμου (431 π.Χ.), ο Θουκυδίδης πίστευε στη μεγάλη αξία του Περικλή (μολονότι η οικογενειακή του παράδοση τον συνέδεε με την αντίπαλη παράταξη, των αριστοκρατικών) και στην ορθότητα των βασικών αρχών του πολεμικού του σχεδιασμού: άμυνα στην ξηρά, επίθεση στη θάλασσα, σύνεση και αυτοπεποίθηση.

Λοιμός – Δημαγωγοί

Το δεύτερο έτος του πολέμου προσβλήθηκε και ο ίδιος από τον καταστρεπτικό λοιμό που εξόντωσε το 1/3 του πληθυσμού της Αττικής («...ταῦτα δηλώσω αὐτός τε νοσήσας καὶ ἰδὼν ἄλλους πάσχοντας»). Ο ίδιος επέζησε αλλά ο Περικλής πέθανε από τον λοιμό το επόμενο έτος και στην πολιτική ζωή της εμπόλεμης και πολιορκημένης, από τη στεριά, Αθήνας επικράτησε οξεία αντιπαράθεση ανάμεσα στην παράταξη των συντηρητικών αριστοκρατικών και των δημοκρατικών, τους οποίους καθοδηγούσαν πλέον αδίστακτοι δημαγωγοί, με ισχυρότερο τον Κλέωνα.

Αποτυχία του Θουκυδίδη στην Αμφίπολη

Το 424 π.Χ. ο Θουκυδίδης, ως στρατηγός, δεν μπόρεσε να σώσει την Αμφίπολη, αποικία των Αθηναίων κοντά στις εκβολές του Στρυμόνα,από την επίθεση των Σπαρτιατών. Η περιοχή είχε μεγάλη στρατηγική σημασία για την Αθήνα, επειδή διέθετε άφθονη ναυπηγήσιμη ξυλεία για τις ανάγκες του αθηναϊκού στόλου και βρισκόταν κοντά στα χρυσωρυχεία του Παγγαίου. Ο Θουκυδίδης είχε αποσταλεί εκεί με μικρή μοίρα του αθηναϊκού στόλου για να ελέγχει την περιοχή, όταν ο Σπαρτιάτης στρατηγός Βρασίδας έφτασε με ταχύτατη πορεία από την Πελοπόννησο στη Μακεδονία, σε μια κίνηση αντιπερισπασμού.

Εξορία

Οι πολιτικοί του αντίπαλοι τιμώρησαν το Θουκυδίδη με εξορία («Καὶ ξυνέβη μοι φεύγειν τὴν ἐμαυτοῦ ἔτη εἴκοσι μετὰ τὴν ἐς Ἀμφίπολιν στρατηγίαν») κι αυτός, εξόριστος πια, αφιερώνει όλο το χρόνο του στην ιστορική του έρευνα και συγκεντρώνει πληροφορίες και από τα δύο στρατόπεδα με πολλές μετακινήσεις στους χώρους των συγκρούσεων: «και αφού βρέθηκα και στα δύο μέρη, και μάλιστα περισσότερο στις περιοχές που ήλεγχαν οι Πελοποννήσιοι λόγω της εξορίας μου μπορούσα να παρακολουθήσω τις εξελίξεις καλύτερα και πιο άνετα» (5.26.5). Δεν είναι βέβαιο αν γύρισε στην Αθήνα μετά το 404 π.Χ. με την αμνηστία που παραχωρήθηκε. Οι πληροφορίες των αρχαίων πηγών είναι αβέβαιες και σε ορισμένα σημεία αντιφατικές. Βέβαιο είναι ότι έζησε ως το τέλος του πολέμου1.

Το τέλος του πολέμου

Δεν είναι βέβαιο αν γύρισε στην Αθήνα μετά το 404 π.Χ. με την αμνηστία που παραχωρήθηκε. Οι πληροφορίες των αρχαίων πηγών είναι αβέβαιες και σε ορισμένα σημεία αντιφατικές. Βέβαιο είναι ότι έζησε ως το τέλος του πολέμου1.

Το έργο του έμεινε ημιτελές. Στα πρώτα βιβλία υπάρχουν αναφορές για το τέλος του πολέμου και την τελική καταστροφή· η εξιστόρηση όμως των γεγονότων δεν φτάνει ως το 404 π.Χ. αλλά διακόπτεται στο 411 π.Χ. Ο θάνατος δεν άφησε τον μεγάλο ιστορικό να τελειώσει το έργο του.

2. Το έργο του. Ενδιαφέροντα και ιδέες

Η σημασία του πολέμου

Ο Θουκυδίδης κατενόησε από την αρχή τη σημασία του πολέμου που ξεσπούσε: οι αντίπαλοι βρίσκονταν στο ύψιστο σημείο της ακμής τους οικονομικά και στρατιωτικά και τα ουδέτερα ελληνικά κράτη ήταν αδύνατο να μην εμπλακούν στον πόλεμο.

Η έρευνα του παρελθόντος

Προσπάθησε λοιπόν να ερευνήσει τους παράγοντες που δημιούργησαν τόσο μεγάλη πολεμική ισχύ. Εξετάζοντας τις εξελίξεις ακόμη και πριν από τον Τρωικό πόλεμο ως τα Μηδικά, εκεί που οι πηγές του δεν μπορούσαν, με τα δεδομένα της εποχής, να είναι αξιόπιστες, χρησιμοποιεί λογικές μεθόδους και καταγράφει τις ιστορικές αλλαγές με πορίσματα «εἰκότα» (= εύλογα, σύμφωνα με τη λογική και την πείρα), «σημεῖα» ή «μαρτύρια» (= ενδείξεις και αποδείξεις) και «τεκμήρια» (= συμπεράσματα στα οποία καταλήγει η έρευνα).

Τονίζει ότι χωρίς μόνιμες εγκαταστάσεις πληθυσμών, πολιτική σταθερότητα, οικονομική ανάπτυξη και, κυρίως, χωρίς την κυριαρχία στη θάλασσα δεν μπορούσε να συγκροτηθεί ισχυρό στρατιωτικά κράτος. Η προσπάθεια για κριτική απόδειξη των θέσεών του θυμίζει έντονα την επιχειρηματολογία των σοφιστών.

Τα βαθύτερα αίτια του πολέμου

Το ενδιαφέρον του επικεντρώνεται στην πολιτική ιστορία και γι' αυτό αποφεύγει συνειδητά ό,τι θεωρεί άσχετο προς την κατανόηση του πολέμου δηλ. μύθους, χρησμούς, ανέκδοτα, ατομικές προσωπογραφίες, διαδόσεις και φήμες. Κατά την άποψή του βαθύτερη αιτία του πολέμου ήταν η ανάπτυξη, οικονομική και στρατιωτική, της αθηναϊκής δύναμης. Αυτό καθορίζει και τους βασικούς άξονες του έργου του. Η «αθηναϊκή συμμαχία» είχε μετατραπεί σε αθηναϊκή ηγεμονία («ἀρχή»). Τα σύμμαχα κράτη του Αιγαίου, της Μακεδονίας, της Θράκης τυπικά μόνον ήταν ανεξάρτητα. Αυτή η ηγεμονική δύναμη της Αθήνας μπορούσε να ενισχυθεί, να περιοριστεί, να τροποποιηθεί ή να καταρρεύσει;

Ποια προβλήματα θέτει ο Θουκυδίδης

Σ' αυτό το βασικό ερώτημα ο Θουκυδίδης προσπαθεί να απαντήσει με την εξονυχιστική παρουσίαση των αιτίων και των αφορμών του πολέμου στο 1ο βιβλίο του, με την αντιπαράθεση αντιπάλων απόψεων στις δημηγορίες του και κυρίως με την πρώτη δημηγορία του Περικλή (1.140-144): η Αθήνα θα μπορούσε να κερδίσει τον πόλεμο με συνετή στρατηγική και αυτοκυριαρχία των πολιτικών και των πολιτών της. Η εκστρατεία της Σικελίας (Βιβλία 6ο-7ο) απέδειξε την ορθότητα της θέσης του Περικλή: άφρονες, φιλόδοξοι δημαγωγοί και πολίτες με ασύνετες, αλλοπρόσαλλες αποφάσεις οδήγησαν την εντυπωσιακότερη ως τότε πολεμική επιχείρηση σε πανωλεθρία.

Επίσης το πρόβλημα της δύναμης όπως μπορεί να την χρησιμοποιήσει ένα κράτος, μια συμμαχία, μια πολιτική παράταξη εξετάστηκε κατά τρόπο μοναδικό και συγκλονιστικό από το Θουκυδίδη: Η εξόντωση των Πλαταιέων από τους Σπαρτιάτες, των Μηλιών από τους Αθηναίους, οι φρικαλεότητες στην εμφύλια σύγκρουση της Κέρκυρας και άλλες, απίστευτες σε καιρό ειρήνης, πράξεις οδήγησαν τον μεγάλο ιστορικό στο συμπέρασμα ότι η φύση των ανθρώπου δεν αλλάζει («ἕως ἄν ἡ αὐτὴ φύσις ἀνθρώπων ᾖ», 3.82.2), ότι οι άνθρωποι όταν βρεθούν σε αδιέξοδα και πιεστικές συγκυρίες («ἐς ἀκουσίους ἀνάγκας πίπτειν») εξαγριώνονται («ὁ πόλεμος... βίαιος διδάσκαλος καὶ πρὸς τὰ παρόντα τὰς ὀργάς τῶν πολλῶν ὁμοιοῖ», 3.82.2), ότι στον εμφύλιο, κυρίως, πόλεμο οι λέξεις χάνουν το νόημά τους (3.82.3), ότι οι αντίπαλοι δίνουν το λόγο τους, ενώ σκοπεύουν να μην τον τηρήσουν, και δίνουν όρκους, χωρίς να φοβούνται τους θεούς (3.83.2).

Δεν θα ήταν ορθό να θεωρήσει επιπόλαια κανείς τον Θουκυδίδη «απαισιόδοξο» που δίνει μια κατάμαυρη εικόνα της ανθρωπότητας . Η λογική αποτελεί τη μόνη αξία, στην οποία μπορεί να στηριχτεί ο άνθρωπος. Οι θεοί δεν επεμβαίνουν στις ιστορικές εξελίξεις (όπως πίστευαν πολλοί σημαντικοί άνθρωποι και ο Ηρόδοτος ανάμεσά τους) και η τύχη δεν είναι υπερφυσική δύναμη αλλά συγκυρίες, εξελίξεις που δεν μπορεί να τις προβλέψει ο άνθρωπος. Ο Περικλής τονίζει ότι οι εξελίξεις των πραγμάτων μπορεί να είναι τελείως απρόβλεπτες και γι' αυτό συνήθως κατηγορούμε την τύχη για «ὅσα ἄν παρά λόγον ξυμβῇ» (1.140.1). Η αθηναϊκή τριήρης που έφερνε τη διαταγή στην Μυτιλήνη (η οποία είχε αποστατήσει από την συμμαχία) να θανατωθούν όλοι οι ενήλικοι άντρες και να πουληθούν δούλοι οι γυναίκες και τα παιδιά (3.36.2), κινήθηκε αργά στο Αιγαίο, γιατί το πλήρωμα είχε συνείδηση ότι έπλεαν «ἐπὶ πράγμα ἀλλόκοτον» (3.49.4), ότι πήγαιναν να εκτελέσουν μια διαταγή πρωτοφανή («ὠμὸν τὸ βούλευμα καὶ μέγα», 3.36.4). Ο παραλογισμός του πολέμου φτάνει στο αποκορύφωμά του στη γενική σφαγή, τελείως αναίτια, του άμαχου πληθυσμού, ακόμα και των μαθητών του σχολείου, της βοιωτικής Μυκαλησσού, από Θράκες μισθοφόρους («... καὶ ἐπιπεσόντες διδασκαλείῳ παίδων, ὅπερ μέγιστον ἦν αὐτόθι καὶ ἄρτι ἔτυχον οἱ παῖδες ἐσεληλυθότες, κατέκοψαν πάντας», 7.29.5). Πράγματι αυτή η συμφορά ήταν ἀδόκητος και δεινή. Σε αρκετά σημεία του έργου του προβάλλει ο Θουκυδίδης την πλεονεξία, το να αποκτήσει δηλ. το άτομο ή η πολιτική παράταξη ή το κράτος περισσότερα απ' όσα δικαιούται και τη φιλοτιμία, την προσωπική φιλοδοξία ορισμένων, ως βασικά κίνητρα για τον πόλεμο.

Το πρότυπο του ηγέτη

Το πρότυπο του ηγέτη το ενσαρκώνει ο Περικλής (2.65.1-9) με την πολιτική του οξυδέρκεια («πρόνοια»), την ευρύτερη αποδοχή του από το λαό της πόλης του («δυνατὸς ὤν τῷ τε ἀξιώματι και τῇ γνώμῃ»), την ανωτερότητά του ως προς το χρήμα {«χρημάτων τε διαφανῶς ἀδωρότατος») και το πολιτικό του θάρρος να λέει την αλήθεια στο λαό, ακόμη κι αν προκαλούσε την οργή του («ἔχων ἐπ' ἀξιώσει καὶ πρὸς ὀργήν τι ἀντειπεῖν»). Αρκετές σύντομες φράσεις του μεγάλου πολιτικού, όπως τις καταγράφει ο Θουκυδίδης, έχουν καταστεί «γνωμικά», με γενικότερη διαχρονική αξία, π.χ. «οἱ καιροὶ οὐ μενετοί» (1.142.1), (χρειάζεται ταχύτητα ενεργειών κατά τη διάρκεια του πολέμου γιατί οι ευκαιρίες δεν περιμένουν), «μέγα τὸ τῆς θαλάσσης κράτος» (1.143.5) (έχει μεγάλη σημασία το να ελέγχει κανείς στρατιωτικά τις θαλάσσιες συγκοινωνίες).

Ο υπεύθυνος πολίτης

Και ο πολίτης έχει χρέος να συμπεριφέρεται υπεύθυνα· μπορεί να χρησιμοποιεί τη λογική και τη σύνεση στις κρίσιμες αποφάσεις και να μην παρασύρεται από δημαγωγικά πυροτεχνήματα και από παρορμήσεις της στιγμής («ὅπερ φιλεῖ ὅμιλος ποιεῖν», 2.65.4). Μπορεί να δείξει μαζί με το ενδιαφέρον για τα προσωπικά του συμφέροντα ενδιαφέρον για το συμφέρον της πόλης («...οἰκείων ἅμα καὶ πολιτικῶν ἐπιμέλεια», 2.40.2) Μέσα στο χάος του εμφυλίου πολέμου μπορεί να δείξει μετριοπάθεια («τὰ μέσα τῶν πολιτῶν») και ανώτερο ήθος («τὸ εὔηθες οὗ τὸ γενναῖον πλεῖστον μετέχει», 3.83.1). Ακόμη και μέσα στη γενική αναλγησία που προκάλεσε η γενική συμφορά του λοιμού, η «λοιμική των σωμάτων και των ψυχών» μερικοί, ελάχιστοι έστω, φέρθηκαν με ανθρωπιά και φιλότιμο και αδιαφορώντας μήπως προσβληθούν από τη φοβερή νόσο («αἰσχύνῃ ἠφείδουν σφῶν αὐτῶν», 2.51.5) τόλμησαν να προσφέρουν ένα ποτήρι νερό σε ετοιμοθάνατους συγγενείς και φίλους.

Από το συγκεκριμένο στο γενικό

Ο βαθύς στοχασμός του ιστορικού πάνω στα γεγονότα και στη συμπεριφορά των ανθρώπων, φαίνεται, όπως και στους μεγάλους τραγικούς, στην τάση για γενίκευση που αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα της σκέψης και της μεθόδου του. Ανάγεται από το συγκεκριμένο γεγονός στο γενικό και πανανθρώπινο και θεμελιώνει την κρίση των πολιτικών στις δημηγορίες και τις δικές του προσωπικές παρατηρήσεις σε γενικές αρχές. Έτσι τα «γνωμικά» και τα «αποφθέγματα» στο έργο του δεν έχουν χαρακτήρα διδακτισμού και δεοντολογίας αλλά είναι το απόσταγμα της έρευνας και του συλλογισμού μιας συγγραφικής ιδιοφυίας που έχει αξιοποιήσει τη γνώση των αρχών και της μεθόδου της ιατρικής, των σοφιστών και της τραγωδίας.

Ο Θουκυδίδης έζησε στα παιδικά και στα νεανικά του χρόνια τις λαμπρότερες μέρες της Αθήνας και του αρχαίου κόσμου γενικότερα, τον παρατεταμένο αδυσώπητο πόλεμο επί εικοσιεπτά έτη και είδε την Αθήνα ρημαγμένη και τα ιστορικά τείχη του Θεμιστοκλή κατεδαφισμένα. Έγραψε με μοναδική ειλικρίνεια και αμεροληψία τα γεγονότα του πολέμου και άφησε μια αθάνατη εικόνα της αθηναϊκής δημοκρατίας στον Επιτάφιο του Περικλή για τους πρώτους νεκρούς του πολέμου (2.35-46).

Επιγραμματική διατύπωση

Επιγραμματικές φράσεις του Επιταφίου δίνουν το μέτρο του μεγαλείου και του μεγάλου πολιτικού και του μεγάλου ιστορικού: το πολίτευμα δεν στηρίζεται σε λίγους αλλά στην πλειοψηφία:«καὶ ὄνομα μὲν διὰ τὸ μὴ ἐς ὀλίγους ἀλλ' ἐς πλείονας οἰκεῖν δημοκρατία κέκληται»( 2.37.1)

οι Αθηναίοι αγαπάνε το ωραίο και μένουνε απλοί, αγαπάνε τη θεωρία χωρίς να μειώνουν τη δραστηριότητά τους: «φιλοκαλοῦμέν τε γὰρ μετ' εὐτελείας καὶ φιλοσοφοῦμεν ἄνευ μαλακίας» (2.40.1),

η δυνατή ψυχή ταυτίζεται με την ελευθερία και η ελευθερία με την ευδαιμονία: «τὸ εὔδαιμον τὸ ἐλεύθερον, τὸ δ' ἐλεύθερον τὸ εὔψυχον» (2.43.4)

και γενικά ολόκληρη η πόλη της Αθήνας (πολιτικά με τη δημοκρατία, οικονομικά με την αυτάρκεια, στρατιωτικά με την πολεμική της δύναμη, πολιτισμικά με τις σχολές της, τα κτήριά της, την ομορφιά της, τις καλλιτεχνικές εκδηλώσεις) είναι σχολείο της Ελλάδας: «Ξυνελών τε λέγω τήν τε πᾶσαν πόλιν τῆς Ἑλλάδος παίδευσιν εἶναι» (2.41.1).

Μέθοδος

Έρευνα του μακρινού παρελθόντος

Ο Θουκυδίδης είχε πλήρη επίγνωση των δυσκολιών του έργου που αναλάμβανε. Στα κεφάλαια 1.2, 1.20-22 και 5.26 καταγράφεται η αγωνία του για την ανεύρεση της αλήθειας: η αυτοψία, η επίσκεψη των πεδίων των μαχών, η συλλογή και αξιολόγηση πληροφοριών, η μελέτη επισήμων κειμένων και κρατικών αρχείων. Για τα παλαιότερα γεγονότα, πριν από τα Μηδικά, παρά την κοπιαστική προσπάθειά του («ἐπὶ μακρότατον σκοποῦντί μοι» 1.1.3) οι δυσκολίες ήταν μεγάλες: οι άνθρωποι δέχονται ἀβασανίστως (= άκριτα, χωρίς έλεγχο, 1.20.1) ό,τι λέει ο ένας και ο άλλος ακόμη και για τη γενέτειρά τους. Δεν κουράζονται να αναζητήσουν την αλήθεια («ἀταλαίπωρος τοῖς πολλοῖς ἡ ζήτησις τῆς ἀληθείας» 1.20.3).

Έλεγχος των πληροφοριών για τη σύγχρονη του εποχή

Για τα γεγονότα της εποχής του, του Πελοποννησιακού πολέμου, δεν καταδέχτηκε να περιλάβει στο έργο του πληροφορίες από τον πρώτο τυχόντα («οὐκ ἐκ τοῦ παρατυχόντος πυνθανόμενος ἠξίωσα γράφειν», 1.22.2) ούτε ό,τι νόμιζε ο ίδιος («ὡς ἐμοὶ ἐδόκει»), αλλά κράτησε μόνο στοιχεία για όσα γεγονότα είχε προσωπική γνώση («οἷς τε αὐτὸς παρῆν», 1.22.2, «καὶ γενομένῳ παρ' ἄμφοτέροις τοῖς πράγμασι», 5.26.5) και για τα οποία είχε κάνει επίπονη έρευνα ακούγοντάς τα από άλλους («καὶ παρὰ τῶν ἄλλων ὅσον δυνατὸν ἀκριβείᾳ περὶ ἑκάστου ἐπεξελθών», 1.22.2).

Δημηγορίες

Για τους λόγους που εκφωνήθηκαν από πολιτικούς και στρατιωτικούς κατά την προετοιμασία του πολέμου ή κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων η δήλωσή του είναι σαφής· η δυσκολία να παρατεθούν αυτολεξεί ήταν μεγάλη ακόμη και για τις περιπτώσεις που ο ίδιος ήταν ανάμεσα στο ακροατήριο (1.22.1). Οι δημηγορίες στο έργο του Θουκυδίδη αποδίδουν τα κίνητρα, τους σχεδιασμούς, τους στόχους των ομιλητών και επίσης την προσωπικότητά τους, τις ιδέες τους, το ήθος τους. Οι δημηγορίες αποτελούν σημαντικό στοιχείο στην επιστημονική ανάλυση των ιστορικών γεγονότων και μάλιστα καθώς βρίσκονται σε αντιστοιχία με τα μεγάλα γεγονότα του πολέμου αλλά και μεταξύ τους με το σχήμα «θέση»-«αντίθεση», με το οποίο κάθε ζήτημα εξετάζεται και από την αντίθετη άποψη. Ο Θουκυδίδης δηλώνει ότι δεν απομακρύνθηκε από την κεντρική ιδέα των λόγων («ἐχομένῳ ὅτι ἐγγύτατα τῆς ξυμπάσης γνώμης τῶν ἀληθῶς λεχθέντων», 1.22.1) και, εφόσον ήταν αδύνατο να τους παραθέσει αυτολεξεί, έγραψε σύμφωνα με τη δική του κρίση ό,τι ήταν προσφορότερο να λεχθεί στην κάθε περίπτωση. Στις δημηγορίες, στην παρουσίαση των απόψεων, στη δομή, στην επιχειρηματολογία φαίνεται και η ικανότητα του ιστορικού να αναλύει τα γεγονότα και το βάθος της σκέψης του. Από τον τρόπο που δηλώνει ότι προχώρησε στη σύνθεση των δημηγοριών, δεν πρέπει να περιμένει κανείς «φυσικότητα» ως προς διαλεκτικές διαφοροποιήσεις των ομιλητών ανάλογα με τον τόπο καταγωγής τους.

Χρονολογική ακρίβεια

Στην προσπάθειά του για χρονολογική ακρίβεια στην έκθεση των γεγονότων οι δυσκολίες ήταν μεγάλες. Οι ελληνικές πόλεις - κράτη δεν είχαν ενιαίο χρονολογικό σύστημα, ούτε είχαν κοινές ονομασίες για τους μήνες του σεληνιακού έτους. Η επιμονή του να καταγράψει με απόλυτη ακρίβεια το χρόνο των γεγονότων είναι σαφής στον καθορισμό του χρονικού σημείου της έκρηξης του πολέμου, με την εισβολή των Θηβαίων στις Πλαταιές: δέκα τέσσερα έτη μετά την υπογραφή της τριαντάχρονης ειρήνης (μεταξύ Αθηναίων και Πελοποννησίων), τη χρονιά που η Χρυσίς είχε συμπληρώσει σαράντα οκτώ έτη ιερωσύνης στο Άργος, και ο Αινήσιος ήταν έφορος στη Σπάρτη και ο Πυθόδωρος επώνυμος άρχων στην Αθήνα, έξι μήνες μετά τη μάχη της Ποτίδαιας, μόλις άρχιζε η άνοιξη... (2.2.1). Ακολουθώντας τον τρόπο χρονολογικής έκθεσης που χρησιμοποίησε ο Ελλάνικος ο Μυτιληναίος εξιστορεί τα γεγονότα κατά χρονολογική σειρά και όχι κατά θεματικές ενότητες, και μάλιστα χρόνο με χρόνο, διαιρώντας το έτος σε θέρος (8 μήνες στρατιωτικών επιχειρήσεων) και χειμώνα (4 μήνες που το κύριο σώμα των αντιπάλων στρατευμάτων αποσύρεται στις βάσεις του): «γέγραπται δὲ ἑξῆς ὡς ἕκαστα ἐγίγνετο κατὰ θέρος καὶ χειμῶνα» (2.1).

Η δομή του έργου. Ο χρόνος της σύνθεσής του

Η διαίρεση του έργου σε οκτώ βιβλία είναι μεταγενέστερη. Στο 1ο βιβλίο εξετάζονται τα αίτια του πολέμου, εξαίρεται η σημασία του, εκτίθεται η μέθοδος του συγγραφέα (κεφ. 1, 20-22), ερευνώνται οι ιστορικές εξελίξεις από το μακρινό παρελθόν ως τις παραμονές του πολέμου («Αρχαιολογία», κεφ. 2-19), η ανάπτυξη της αθηναϊκής δύναμης κατά την «πεντηκονταετία», 479-432 π.Χ. (κεφ. 89-117), οι τελευταίες διπλωματικές προσπάθειες, οι δυνάμεις των αντιπάλων. Τα γεγονότα της πρώτης δεκαετίας του πολέμου (431-421 π.Χ.) καταγράφονται από την αρχή του 2ου Βιβλίου ως το 24ο κεφάλαιο του 5ου, με λεπτομερή έκθεση των όρων της ειρήνης του Νικία. Οι συγκρούσεις δεν άργησαν να ξαναρχίσουν. Ο Θουκυδίδης συνθέτει ένα δεύτερο προοίμιο (5.26) για να υποστηρίξει ότι δεν πρόκειται για νέο πόλεμο αλλά για συνέχιση του μεγάλου πολέμου. Στο 5ο βιβλίο εκτίθενται τα γεγονότα ως το 415 π.Χ. και ο συνταρακτικός «διάλογος» των Αθηναίων με τους πολιορκημένους κατοίκους της Μήλου για το δίκαιο του ισχυροτέρου. Το 6ο και το 7ο βιβλίο είναι αφιερωμένα στη Σικελική εκστρατεία. Στο 8ο καταγράφεται η αρχή της τρίτης περιόδου του πολέμου, η εγκατάσταση μόνιμου σπαρτιατικού στρατοπέδου στη Δεκέλεια, η ανάμιξη των Περσών στην ελληνική σύγκρουση, η κατάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος της Αθήνας ως το 411 π.Χ.

Οι ελάχιστες «εσωτερικές μαρτυρίες» στο έργο και οι υφολογικές παρατηρήσεις των μελετητών δεν αρκούν για να οδηγήσουν σε ακλόνητα συμπεράσματα για το πότε συνέθεσε ο Θουκυδίδης το έργο του. Η δήλωσή του ότι άρχισε να γράφει αμέσως μόλις ξέσπασε ο πόλεμος («ἀρξάμενος εὐθὺς καθισταμένου» 1.1.1) δεν ξεκαθαρίζει αν άρχισε να δίνει στο κείμενο του οριστική μορφή ή αν άρχισε να συγκεντρώνει το υλικό του και να κρατάει σημειώσεις. Μολονότι η εξιστόρηση των γεγονότων διακόπτεται στο 411 π.Χ. είναι βέβαιο ότι ορισμένα τμήματα έχουν γραφτεί μετά το 404 π.Χ. (βλ. 1.23. 1 και 5.26.1,5).

Γλώσσα και ύφος

Η γλώσσα του Θουκυδίδη είναι η λεγόμενη «αρχαία αττική» του 5ου αι. Χαρακτηριστικές γλωσσικές ιδιομορφίες: η χρήση του τύπου της πρόθεσης ἐς αντί εἰς (ἐσπλέοντι, 1.24.1, ἐς τὴν Κέρκυραν, 24.6, ἐς τὴν Κόρινθον, 1.25.2) και ξὺν αντί σύν (ξυνέγραψε, 1.1.1, ξυναλλάξαι, 1.24.6). Το αρχαϊκότερο σύμπλεγμα σσ αντί ττ (ἡσσῶντο, 1.49.6).
Αρχαϊκότεροι τύποι λέξεων: αἰεί/ἀεί, ὠφελία/ὠφέλεια, 1.26.1, ἐξαπιναίως/ἐξαπίνης, 3.70.6.
Χρησιμοποίηση γνωστών λέξεων με σπάνια σημασία: οἰκήτωρ: άποικος (και όχι κάτοικος), 1.26.3.
Το ουδέτερο πληθυντικού, με άρθρο ή χωρίς άρθρο, αντί για επίρρημα: «δυνάμει ὄντες... ὁμοῖα (= ὁμοίως) τοῖς Ἑλλήνων πλουσιωτάτοις», 1.25.4, «Κερκυραίοις ἐναντία (= ἐναντίον) πολεμήσοντες», 1.28.1, «παρεσκευάζοντο τὰ κράτιστα (= κράτιστα) νεῶν στόλον», 1.31.1.
Η χρήση του ουδετέρου του επιθέτου αντί αφηρημένου ουσιαστικού: «τὸ εὔδαιμον (= ἡ εὐδαιμονία) τὸ ἐλεύθερον (= ἡ ἐλευθερία) τὸ δ' ἐλεύθερον τὸ εὔψυχον (= ἡ εὐψυχία)» 2.43.4.
Ρήματα σύνθετα (ενώ συνήθως χρησιμοποιούνται απλά, κατακληθείς 1.24.2) και με δύο ή και τρεις προθέσεις για να δηλωθούν βραχυλογικά και πυκνά δύο ή περισσότερες επιρρηματικές σχέσεις του υποκειμένου, ή του αντικειμένου, με τη ρηματική ενέργεια: προκαταρχόμενοι (= διδόντες πρότερον ἤ τοῖς ἄλλοις τὰς καταρχάς), 1.25.4, ξυμπροπέμψαι, 1.27.2, ἀνταναγόμενοι, 1.29.4.
Η επισώρευση αιτιολογικών προτάσεων και προσδιορισμών φανερώνει την προσπάθεια του ιστορικού να διαφωτίσει πλήρως τα αίτια των γεγονότων:
«Κορίνθιοι δὲ κατά τε τὸ δίκαιον ὑπεδέξαντο τὴν τιμωρίαν νομίζοντες οὐχ ἧσσον ἑαυτῶν εἶναι τὴν ἀποικίαν ἤ Κερκυραίων, ἅμα δὲ καὶ μίσει τῶν Κερκυραίων, ὅτι αὐτῶν παρημέλουν ὄντες ἄποικοι» (ὑπεδέξαντο ἐπεί ἐνόμιζον καὶ ἐπεί ἐμίσουν τοὺς Κερκυραίους, ἐμίσουν... ὅτι... παρημέλουν), 1.25.3.
«Καὶ οἱ Ἀθηναῖοι ἠπείγοντο πρὸς τὸν Ἀσσίναρον ποταμόν, ἅμα μὲν βιαζόμενοι ὑπό τῆς πανταχόθεν προσβολῆς ἱππέων τε πολλῶν καὶ τοῦ ἄλλου ὄχλου, οἰόμενοι ῥᾷόν τι σφίσιν ἔσεσθαι, ἤν διαβῶσι τὸν ποταμόν, ἅμα δ' ὑπὸ τῆς ταλαιπωρίας καὶ τοῦ πιεῖν ἐπιθυμίᾳ» (ἠπείγοντο 1) ἐπεὶ ἅμα μὲν ἐβιάζοντο 2) ἅμα δὲ ἐπεθύμουν πιεῖν· ἠπείγοντο ἐπεὶ ᾤοντο, παρενθετικά), 7.84.2.
Πάρισα και Ομοιοτέλευτα. Η χρησιμοποίηση σχημάτων λόγου, κατά τα οποία α) μια φράση έχει ίσο αριθμό συλλαβών ή αντιστοιχία λέξεων με την προηγούμενή της (πάρισον), β) στο τέλος επαλλήλων περιόδων ή προτάσεων τοποθετούνται λέξεις με όμοια κατάληξη (ὁμοιοτέλευτον): «ξυνέβαινε δὲ τὸν μὲν πολεμιώτατον αὐτοῖς εἶναι, Δημοσθένη, διὰ τὰ ἐν τῇ νήσῳ καὶ Πύλῳ, τὸν δέ διὰ τὰ αὐτὰ ἐπιτηδειότατον», 7.86.3, «ἔργον... τοῖς τε κρατήσασι λαμπρότατον καὶ τοῖς διαφθαρεῖσι δυστυχέστατον» 7.87.5.
Η συνεχής χρήση των αντιθέσεων, η αφθονία των ετερόπτωτων προσδιορισμών (εκεί που ένα απλούστερο κείμενο θα είχε δευτερεύουσα πρόταση), η περίπλοκη σύνταξη, οι μακρές περίοδοι στο λόγο, τα εντυπωσιακά ρητορικά σχήματα είναι χαρακτηριστικά υψηλού λογοτεχνικού ύφους2.
Ο Θουκυδίδης θαυμάστηκε σ' όλες τις εποχές από τους αναγνώστες και τους μελετητές του για την αμεροληψία του στην έκθεση των γεγονότων, για τη δύναμη της γραφής του, για το βάθος του προβληματισμού του.3 Μια επιστημονική ιδιοφυία, μια μεγάλη ψυχή μορφώθηκε με τη λάμψη και τους προβληματισμούς των μεγάλων τραγικών, με την ανανεωμένη ιατρική του Ιπποκράτη, με την αναθεωρητική ορμή και τη ρητορική δεινότητα του κινήματος των σοφιστών. Έδωσε ένα «κτῆμα ἐς αἰεί», που κάθε άνθρωπος και περισσότερο κάθε Έλληνας πρέπει να βρει κάποτε χρόνο να το μελετήσει ολόκληρο.

Σημειώσεις:

1. «Τούτου δὲ τοῦ πολέμου μῆκός τε μέγα προύβη», 1.23.1, «ἔτη δὲ ἐς τοῦτο τὰ ξύμπαντα ἐγένετο τῷ πολέμῳ ἑπτὰ καὶ εἴκοσι», 5.26.1, «ἐπεβίων δὲ διὰ παντὸς αὐτοῦ αἰσθανόμενός τε τῇ ἡλικίᾳ καί προσέχων τὴν γνώμην, ὅπως ἀκριβές τι εἴσομαι», 5.26.5.

2. Ο μεγάλος φιλόλογος Ι.Θ.Κακριδής παρατηρεί: «η γλώσσα μας (δηλ. η νέα ελληνική)... δεν μπορεί να εκφράσει ισάξια έναν λόγο τόσο στρυφνό και ποιητικό μαζί, όπως του Θουκυδίδη στον Επιτάφιο, δεν μπορεί ακόμα ή δε θα μπορέσει ποτέ» (Ι.Θ. Κακριδής, Περικλέους Επιτάφιος, Αθήνα 1959, σ.77).

3. Οι αρχαίοι όταν έλεγαν «ο ποιητής», χωρίς κύριο όνομα, εννοούσαν τον Όμηρο, ο «κωμικός», τον Αριστοφάνη, ο «φιλόσοφος», τον Πλάτωνα. Όταν έλεγαν ο ιστορικός, όλοι, ακόμη και ο σαρκαστικός, καυστικός Λουκιανός, εννοούσαν τον Θουκυδίδη.

Γ. Ξενοφων Γρυλλου Ερχιευσ

1.    Η ΖΩΗ TOY

Καταγωγή – Μόρφωση – Σωκράτης

O Ξενοφών γεννήθηκε (μεταξύ 431 και 429 π.Χ.) στον δήμο της Ερχιάς της Αττικής. O πατέρας του Γρύλλος ήταν εύπορος κτηματίας, ο Ξενοφών πήρε καλή μόρφωση και διατήρησε σ' όλη του τη ζωή την αγάπη για τα άλογα και για την οργάνωση και διαχείριση ενός αγροκτήματος. Yπηρέτησε στο σώμα των ιππέων, μαζί με άλλους εύπορους νέους της εποχής του, γνωρίστηκε με τον Σωκράτη και έζησε τις περιπέτειες της Αθήνας στα ταραγμένα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου ως την ήττα του 404 π.Χ., την άνοδο των τριάκοντα τυράννων στην εξουσία και την αποκατάσταση της δημοκρατίας το 403 π.Χ.

Εκστρατεία του Κύρου

O φίλος του Πρόξενος του πρότεινε να μετάσχει στην εκστρατεία που ετοίμασε ο Κύρος, για να εκθρονίσει τον αδελφό του, τον βασιλιά της Περσίας Αρταξέρξη Β'. Συγκροτήθηκε εκστρατευτικό σώμα με δέκα χιλιάδες μισθοφόρους από διάφορες πόλεις. Μετά τη μάχη στα Κούναξα και τον θάνατο του Κύρου (401 π.Χ.), ο Ξενοφών ανέλαβε ηγετικές πρωτοβουλίες για την επιστροφή των μισθοφόρων στην Ελλάδα. H περιπετειώδης πορεία τους κατέληξε στον Εύξεινο Πόντο και από εκεί στο Βυζάντιο και στα παράλια του Αιγαίου.

Αγησίλαος – Εξορία

O Ξενοφών, έμπειρος στρατιωτικός πλέον, παρέμεινε για σύντομο χρονικό διάστημα στη Θράκη ως μισθοφόρος του βασιλιά Σεύθη των Οδρυσών, και κατόπιν ήλθε σε επαφή με τις μονάδες του σπαρτιατικού στρατού στα παράλια της Μ. Ασίας (399 π.Χ.). O βασιλιάς Αγησίλαος ανέλαβε την ηγεσία των μονάδων αυτών (396 π.Χ.) και ο Ξενοφών εντυπωσιάστηκε από την προσωπικότητά του, ώστε τον ακολούθησε μαζί με τον σπαρτιατικό στρατό, στη μάχη της Κορώνειας (394 π.Χ.) εναντίον του ευρύτερου αντισπαρτιατικού συνασπισμού, στον οποίο πρωτοστατούσαν η Αθήνα και η Θήβα. Μετά τη νίκη των Σπαρτιατών, ακολούθησε τον Αγησίλαο στους Δελφούς για τους επινίκιους πανηγυρισμούς. Η εξορία του από την πατρίδα του, την Αθήνα, ήταν και αναπόφευκτη και δικαιολογημένη.

Κτήμα στον Σκιλλούντα

Οι Σπαρτιάτες του πρόσφεραν «προξενίαν», άδεια διαμονής στη Σπάρτη και πολύ σύντομα του παραχώρησαν ένα μεγάλο κτήμα στον Σκιλλούντα, κοντά στην Ολυμπία, όπου έζησε περίπου είκοσι χρόνια ήρεμη οικογενειακή ζωή με τη γυναίκα του και τους δύο γιους του, τον Γρύλλο και τον Διόδωρο, και ασχολήθηκε μετη συγγραφή πολλών έργων του. Η ήττα των Σπαρτιατών από τους Θηβαίους στη μάχη των Λεύκτρων (371 π.Χ.) εξασθένισε τη θέση τους, οι Ηλείοι ανακατέλαβαν την περιοχή του Σκιλλούντα και ο Ξενοφών αναγκάστηκε να μετακομίσει στην Κόρινθο για νέα μακρόχρονη εγκατάσταση (370 π.Χ.).

Επιστροφή στην πατρίδα

Η προσέγγιση Αθηναίων και Σπαρτιατών, για να αντιμετωπισθεί ο νέος κοινός εχθρός, οι Θηβαίοι (365 π.Χ.), οδήγησε στην άρση του ψηφίσματος για εξορία του συγγραφέα. Δεν είναι βέβαιο πότε γύρισε στην Αθήνα. Έστειλε πάντως τους γιους του να υπηρετήσουν στον αθηναϊκό στρατό και ο Γρύλλος σκοτώθηκε πολεμώντας κατά των Θηβαίων στη μάχη της Μαντινείας (362 π.Χ.). Οι τιμητικές εκδηλώσεις για τον θάνατό του δείχνουν ότι το όνομα του πατέρα του ήταν πολύ γνωστό.

O Ξενοφών πέθανε οπωσδήποτε μετά το 355 π.Χ., πιθανώς την επόμενη χρονιά, αφήνοντας πίσω του εκτεταμένο και πολυσχιδές συγγραφικό έργο.

2.    ΤΟ ΕΡΓΟ TOY ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΑ ΚΑΙ ΙΔΕΕΣ

Τα πρότυπά του

Δύο ιστορικές μορφές άσκησαν βαθύτατη επίδραση στην προσωπικότητα και στις ιδέες του Ξενοφώντος. Ο Σωκράτης με το πρότυπο ζωής που πρόβαλε και ο Αγησίλαος με τα ηγετικά του προσόντα και την απλότητα της συμπεριφοράς του.

Οι ιδέες του Ξενοφώντος για την πολιτική και την ηθική φαίνονται στον τρόπο με τον οποίο προβάλλει τρέχουσες απόψεις της εποχής του για θέματα καθημερινής ζωής, συμπεριφοράς, αγωγής και θεσμών. Δεν είναι εύκολη ούτε η ειδολογική ούτε η χρονολογική κατάταξη των έργων του. Ορισμένα από τα έργα του συνδυάζουν γνωρίσματα διαφορετικών φιλολογικών ειδών. Η χρονολόγηση των έργων του στηρίζεται σε «εσωτερικές μαρτυρίες» (= αναφορές σε πρόσωπα και γεγονότα που μπορούν να χρονολογηθούν από άλλες πηγές) και στην προσεκτική μελέτη του ύφους του.

Συγγραφική παραγωγή

Θεωρείται σχεδόν βέβαιο ότι η συγγραφική του παραγωγή άρχισε, όταν εγκαταστάθηκε στον Σκιλλούντα και εντάθηκε τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Πιθανότατα προηγήθηκαν τα λεγόμενα ιστορικά έργα του, όταν οι εντυπώσεις και τα βιώματά του από την ενεργό δράση ήταν ζωηρότερα, ακολούθησαν τα σωκρατικά, αφού είχε συναντήσει πολλούς «Σωκρατικούς» που είχαν εγκαταλείψει την Αθήνα μετά τη θανατική καταδίκη του δασκάλου τους και τελευταία γράφτηκαν τα διδακτικά, όσα αναφέρονται σε τεχνικά θέματα και θεσμούς.

Τα έργα του

Η ευρύτητα και η ποικιλία των ενδιαφερόντων του φαίνεται στους τίτλους και τα θέματα των έργων που έχουν διασωθεί:

Ιστορικά

Κύρου Ἀνάβασις: Η συμμετοχή των «μυρίων», δέκα χιλιάδων Ελλήνων μισθοφόρων στην εκστρατεία του Κύρου εναντίον του αδελφού του βασιλιά Αρταξέρξη του Β' και η περιπετειώδης περιπλάνησή τους ως τον Εύξεινο Πόντο και από κει στη Θράκη, το 401 π.Χ.
Ἑλληνικά: Τα γεγονότα της περιόδου 411-362 π.Χ.
Ἀγησίλαος: Εγκωμιαστική βιογραφική έκθεση των αρετών του Σπαρτιάτη βασιλιά.
Λακεδαιμονίων Πολιτεία: Περιγραφή της στρατιωτικής οργάνωσης, των κοινωνικών συνηθειών και της σταθερότητας των θεσμών της Σπάρτης.
Κύρου Παιδεία: Μυθιστορηματική βιογραφία του Κύρου του Μεγάλου. Ο Ξενοφών αλλάζει ιστορικά στοιχεία και επινοεί περιστατικά για να προβάλει τις δικές του ιδέες σχετικά με την εκπαίδευση του ιδανικού ηγέτη και την επίδραση του οικογενειακού περιβάλλοντος.

Σωκρατικά

Ἀπολογία Σωκράτους: (διαφορετική εκδοχή από την «Απολογία» του Πλάτωνος). Ο Σωκράτης αντικρούει την κατηγορία της αθεΐας και προβάλλει την ηθική του και τη σοφία του.
Ἀπομνημονεύματα Σωκράτους: Συζητήσεις και διάλογοι του μεγάλου στοχαστή και δάσκαλου που προβάλλουν την ηθική του επιρροή στους γύρω του.
Συμπόσιον: Μια συντροφιά μαζί με τον Σωκράτη διασκεδάζει και συζητάει για τον έρωτα.
Οἰκονομικός: Ο Ισχόμαχος εκθέτει στον Σωκράτη τις απόψεις του για τη διαχείριση του νοικοκυριού και του αγροκτήματος.

Διδακτικά

Περί ἱππικῆς: οδηγίες για την καλύτερη δυνατή περιποίηση και χρησιμοποίηση των ίππων.
Ἱππαρχικός: οδηγίες για τις γνώσεις του Ιππάρχου (= του αρχηγού του ιππικού) σε θέματα οργάνωσης και τακτικής.
Ἱέρων: διάλογος ανάμεσα στον τύραννο των Συρακουσών και στον ποιητή Σιμωνίδη για τις διαφορές στη ζωή του απόλυτου μονάρχη και του απλού πολίτη.
Πόροι ή Περί Προσόδων: πρόταση λύσεων για την εξυγίανση των οικονομικών του κράτους των Αθηνών στα μέσα του 4ου αι. π.Χ.

Η ταραγμένη εποχή του

Ο Ξενοφών, παρά το θαυμασμό του για τον Θουκυδίδη και την προφανή φιλοδοξία του να συνεχίσει το έργο του στα Ελληνικά, δεν διαθέτει τη διεισδυτικότητα ή τη βαθειά φιλοσοφημένη πολιτική σκέψη του μεγάλου προκατόχου του. Με τη σαφήνεια όμως και την ακρίβεια στην έκφρασή του, με την απόλυτη ακρίβεια της περιγραφής των χώρων που εξελίχθηκαν τα γεγονότα, τη ζωντάνια της γραφής του, που θυμίζει ικανό «ρεπόρτερ» και την ιδεολογική του συνέπεια έδωσε μια ξεκάθαρη εικόνα των πολιτικών εξελίξεων του 4ου αι., της ενίσχυσης και της εξασθένησης της δύναμης της Σπάρτης και, στη συνέχεια, της Θήβας, της συνεχώς αυξανόμενης παρέμβασης του βασιλιά της Περσίας στα ελληνικά πράγματα ως την αμφίρροπη μάχη της Μαντινείας (362 π.Χ.) όπου φάνηκε καθαρά η αποδυνάμωση όλων των ιστορικών «πόλεων-κρατών» της Ελλάδας.

Η ικανότητα του συγγραφέα να ζωντανεύει με δραματική ένταση μεμονωμένες εντυπωσιακές σκηνές φτάνει σε κορυφαία επιτεύγματα όπως στην περιγραφή της θριαμβευτικής επιστροφής του Αλκιβιάδη στην Αθήνα (1.4.12-19), της αναγγελίας της καταστροφής του αθηναϊκού στόλου στους Αιγός ποταμούς (2.2.3), της κατεδάφισης των μακρών τειχών (2.2.23), της δίκης και της εκτέλεσης του Θηραμένη (2.3.50-56), της τραγικής αξιοπρέπειας, με την οποία δέχτηκαν οι Σπαρτιάτες το άγγελμα της συμφοράς τους στα Λεύκτρα (6.4.16).

Η πίστη του σε αξίες

Σε όλη την περιπετειώδη ζωή του έμεινε σταθερός στις ιδέες του και στην πίστη του σε υψηλές αξίες. Παρά την αντιπάθειά του προς ό,τι θεωρούσε μειονεκτήματα ή ακρότητες της αθηναϊκής δημοκρατίας, περιγράφει με εντιμότητα τις αγριότητες του καθεστώτος των τριάκοντα τυράννων και καταδικάζει την αυθαιρεσία και την ανηθικότητα της εξουσίας. Επίσης παρά το θαυμασμό του για τους θεσμούς, την ιστορία και την πολιτική πρακτική της Σπάρτης, αποδοκιμάζει έντονα την κατάληψη της Καδμείας, της Ακρόπολης της Θήβας, από τους Σπαρτιάτες (382 π.Χ.) και αποδίδει σε θεϊκή τιμωρία την ήττα τους από τους Θηβαίους και την παρακμή της δύναμής τους· νικήθηκαν οι αήττητοι ως τότε Σπαρτιάτες, γιατί αθέτησαν το λόγο τους και παρέβησαν τους όρκους τους: «Πολλά παραδείγματα θα μπορούσε κανένας ν' αναφέρει από την ιστορία και των Ελλήνων και των βαρβάρων, για να δείξει ότι οι θεοί δεν αφήνουν ατιμώρητη την ασέβεια και τις ανόσιες πράξεις»· τώρα ωστόσο θα μιλήσω μόνο για την ακόλουθη περίπτωση. Οι Λακεδαιμόνιοι που είχαν ορκιστεί ν' αφήσουν τις πόλεις ανεξάρτητες και μολοτούτο είχαν καταλάβει την ακρόπολη της Θήβας, τιμωρήθηκαν —αυτοί, που ποτέ πριν δεν είχαν νικηθεί από κανένα— από μόνους εκείνους τους ίδιους ανθρώπους που είχαν αδικήσει» (5.4.1. Μετάφραση Ρόδη Ρούφου).

Η αναγνώριση της συγγραφικής προσφοράς του Ξενοφώντος δυνάμωνε με το πέρασμα του χρόνου. Οι φιλόλογοι της Αλεξανδρινής εποχής (3ος-2ος αι. π.Χ.) τον κατέτασσαν σταθερά μαζί με τους μεγάλους προκατόχους του, τον Ηρόδοτο και τον Θουκυδίδη.

Στη ρωμαϊκή εποχή τον ξεχώρισαν από τους ιστορικούς του 4ου αι. π.Χ. και γιατί είχε συνδεθεί με τη φιλολογία γύρω από τον Σωκράτη αλλά και για την απλότητα του ύφους, την καθαρότητα των νοημάτων, την ποικιλία των θεμάτων και των ενδιαφερόντων του. Οι χαρακτηρισμοί «ἀττική μέλισσα» και «ἀττική μοῦσα» δείχνουν τον θαυμασμό των μελετητών του για τη γλώσσα του αλλά δεν είναι απόλυτα θεμελιωμένοι. Η παρεμβολή ποιητικών εκφράσεων στο κείμενό του και το απλοποιημένο αττικό ιδίωμα (στο λεξιλόγιο, στο τυπικό και στη σύνταξη) προετοιμάζουν την Κοινή της ελληνιστικής εποχής.

Τα δημοφιλέστερα έργα του από την Αναγέννηση ως την εποχή μας, και κυρίως η Κύρου Ἀνάβασις χρησιμοποιήθηκαν ως διδακτικά βιβλία: η Ἀνάβασις για την απλότητα του ύφους, τη ζωντάνια της περιγραφής, την έξαρση της πειθαρχίας και της ανάληψης πρωτοβουλίας, τα Ἀπομνημονεύματα Σωκράτους για το πλήθος των ανεκδότων από τη ζωή του μεγάλου φιλοσόφου, ο Ἀγησίλαος για την προβολή των αρετών του ιδανικού ηγέτη, η Κύρου Παιδεία για τα παιδαγωγικά και τα ρομαντικά στοιχεία της.

Τα Ἑλληνικά είναι το μόνο ιστορικό σύγγραμμα του 4ου αι. π.Χ. που έχει σωθεί και αποτελεί τη σπουδαιότερη πηγή για τα γεγονότα της περιόδου 411-362 π.Χ.

Δ. Ο Πελοποννησιακοσ Πολεμοσ 431-404 π.Χ.

Ο πόλεμος ανάμεσα στην Αθηναϊκή και στην Πελοποννησιακή συμμαχία άρχισε το 431 π.Χ. με αιφνιδιαστική επίθεση των Θηβαίων, συμμάχων των Λακεδαιμονίων, εναντίον των Πλαταιών, συμμάχου των Αθηναίων. Έληξε το φθινόπωρο του 405 π.Χ. με πλήρη ήττα του ναυτικού των Αθηναίων στους Αιγός ποταμούς και στη συνέχεια με την πολιορκία της Αθήνας και την παράδοσή της (404 π.Χ.).

Οι αντιθέσεις ανάμεσα στη δημοκρατική Αθήνα και στην αριστοκρατική-ολιγαρχική Σπάρτη είχαν προσωρινά αμβλυνθεί με την τριαντάχρονη Ειρήνη του 445 π.Χ. (συμφωνία ειρήνης με διάρκεια τριάντα ετών· στο τέλος της περιόδου αυτής θα ξανασυζητούσαν για ανανέωση ή αναθεώρηση των όρων της συμφωνίας). Η ειρήνη όμως κράτησε μόνο δεκατέσσερα χρόνια.

Τα αίτια του πολέμου: 1) Η αντίθεση της Αθήνας και της Σπάρτης, σε πολλούς τομείς (πολιτικό, στρατιωτικό, κοινωνικό, ιδεολογικό, πολιτιστικό). 2) Η σύγκρουση συμφερόντων ανάμεσα στην Αθήνα και σε συμμάχους της Σπάρτης στην περιοχή του Ιονίου και της κάτω Ιταλίας (με την Κόρινθο), στον Βόσπορο (με τα Μέγαρα), στον Σαρωνικό (με την Αίγινα). 3) Η βαθύτερη όμως και κυριότερη αιτία ήταν ο φόβος που προκαλούσε στους Σπαρτιάτες η συνεχής ανάπτυξη της οικονομικής και στρατιωτικής δύναμης της Αθήνας.

Οι αφορμές: 1) Η επέμβαση των Αθηναίων στη διένεξη Κορινθίων και Κερκυραίων (433 π.Χ.) 2) Η επέμβαση των Κορινθίων στη Χαλκιδική υπέρ των κατοίκων της Ποτείδαιας που αποστάτησε από την αθηναϊκή συμμαχία. 3) Το «Μεγαρικό ψήφισμα»· οι Αθηναίοι απαγόρευσαν στους Μεγαρείς να διαθέτουν τα προϊόντα τους στην αθηναϊκή αγορά και να χρησιμοποιούν τα λιμάνια της αθηναϊκής συμμαχίας. 4) Η κατάληψη της Αίγινας από τους Αθηναίους.

Η τελική αφορμή, για να ξεσπάσει ο πόλεμος ήταν η επέμβαση των Θηβαίων στις Πλαταιές. Η Αθηναϊκή συμμαχία είχε εξελιχθεί σε αθηναϊκή «ηγεμονία»· οι πόλεις της ήταν τυπικά μόνο ανεξάρτητες διότι και στα εσωτερικά τους επικρατούσε η δημοκρατική παράταξη με την ενίσχυση των Αθηναίων και στην εξωτερική τους πολιτική ήταν αδύνατο να εγκαταλείψουν τη συμμαχία. Σε όλες τις πόλεις της συμμαχίας, και μέσα στην ίδια την Αθήνα, υπήρχε αντιπολιτευτική, αριστοκρατική, φιλοσπαρτιατική μειοψηφία, αλλού ασήμαντη αλλού ισχυρή. Το ιδεολογικό σύνθημα, με το οποίο οι Λακεδαιμόνιοι ξεκίνησαν τον πόλεμο, ήταν «τοὺς Ἕλληνας αὐτονόμους ἀφιέναι», η απελευθέρωση δηλ. των Ελλήνων από την αθηναϊκή ηγεμονία.

Οι φάσεις του πολέμου

α) Ο δεκαετής ή Αρχιδάμειος πόλεμος (431-421 π. Χ.) Οι Σπαρτιάτες και οι σύμμαχοι με επικεφαλής τον βασιλιά Αρχίδαμο κατέλαβαν και λεηλάτησαν την Αττική και πολιορκούσαν επί δέκα χρόνια την πόλη της Αθήνας απ' τη στεριά. Οι Αθηναίοι, στηριγμένοι στη ναυτική τους δύναμη και στον ανεφοδιασμό από συμμαχικές και φιλικές περιοχές, έκαναν επιδρομές και λεηλασίες στα παράλια της Πελοποννήσου. Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από: 1) την επέκταση του πεδίου των συγκρούσεων (στην Πύλο της Μεσσηνίας και στην Αμφίπολη της Μακεδονίας έγιναν οι πιο καθοριστικές) 2) την απάνθρωπη σκληρότητα (η τύχη των Μυτιληναίων που αποστάτησαν από την Αθήνα, των Πλαταιέων που παραδόθηκαν, εξαντλημένοι από την πολιορκία, στους Σπαρτιάτες, των αντιπάλων στον εμφύλιο πόλεμο της Κέρκυρας) και 3) τις αντιθέσεις ανάμεσα στους φιλοπόλεμους, που ήθελαν πόλεμο «μέχρις εσχάτων», και σ' αυτούς που προωθούσαν κάποια συμβιβαστική λύση (και μέσα στην Αθήνα και μέσα στη Σπάρτη). Με την ειρήνη του 421 π.Χ. οι αντίπαλοι επανήλθαν στα εδάφη που είχαν πριν απ' τον πόλεμο. Το σύνθημα των Λακεδαιμονίων για αυτονομία των Ελλήνων (= διάλυση της αθηναϊκής συμμαχίας) δεν έγινε πραγματικότητα.

β) Η εκστρατεία των Αθηναίων στη Σικελία (415-413 π.Χ.) με πρωταγωνιστή τον Αλκιβιάδη. Μετά τις πρώτες επιτυχίες των Αθηναίων, ο Αλκιβιάδης ανακλήθηκε στην Αθήνα, απέδρασε όμως στη Σπάρτη και έδωσε στους Σπαρτιάτες συμβουλές για τη συνέχιση του πολέμου, καταστρεπτικές για την πατρίδα του. Το αθηναϊκό εκστρατευτικό σώμα έπαθε πανωλεθρία στη Σικελία και οι Σπαρτιάτες, με τον βασιλιά Αγι επικεφαλής, εισέβαλαν και πάλι στην Αττική και οχυρώθηκαν μόνιμα στη Δεκέλεια.

γ) Ο πόλεμος στο Ανατολικό Αιγαίο (413-405 π.Χ.) Μετά την ήττα των Αθηναίων στη Σικελία, οι περισσότεροι από τους συμμάχους τους τους εγκατέλειψαν. Η περσική πολιτική με τους σατράπες Φαρνάβαζο και Κύρο, ρυθμίζει πλέον τις εξελίξεις στα παράλια της Μ. Ασίας. Οι ελληνικές πόλεις, όλες μέλη της αθηναϊκής συμμαχίας ως τότε, περνούν στον περσικό έλεγχο με την ανοχή των Σπαρτιατών. Το περσικό κράτος προσφέρει στους Σπαρτιάτες ουσιαστική διπλωματική και οικονομική βοήθεια.

Μέσα στην Αθήνα οι ολιγαρχικοί ενισχύονται και το 411 π.Χ. ένα ολιγαρχικό πραξικόπημα, στο οποίο πρωταγωνιστικό ρόλο έπαιξε ο Θηραμένης, επικρατεί και περιορίζει δραστικά τις δικαιοδοσίες της Εκκλησίας του Δήμου. Οι στρατιώτες που πολεμούν στο Αν. Αιγαίο επαναστατούν και με πρωτεργάτες τους στρατηγούς Θρασύβουλο και Θράσυλλο αποκαθιστούν τη δημοκρατία στην Αθήνα.

Οι Σπαρτιάτες, με περσική ενίσχυση, βελτιώνουν θεαματικά τη ναυτική τους δύναμη. Ο Αλκιβιάδης δραπετεύει από τη Σπάρτη, έρχεται σε επαφή με τις στρατιωτικές δυνάμεις των Αθηναίων στα μικρασιατικά παράλια, συνεργάζεται μαζί τους και ανακαλείται στην Αθήνα (407 π.Χ.). Οι Αθηναίοι τον εξέλεξαν «στρατηγὸν αὐτοκράτορα» (= στρατηγό με αυξημένες δικαιοδοσίες) και αυτός συνέχισε τις προσπάθειές του να εξασφαλίσει περσική βοήθεια για τους Αθηναίους. Μετά την άτυχη ναυμαχία στο Νότιον της Αιολίδος ο Αλκιβιάδης καθαιρέθηκε από τους Αθηναίους και αποσύρθηκε στον ιδιόκτητο πύργο του στον Ελλήσποντο, κοντά στη Σηστό. Συμβούλεψε τότε τον Πέρση σατράπη να βοηθάει χρηματικά και τους Σπαρτιάτες και τους Αθηναίους, ώστε να διαιωνίζεται η σύγκρουση και να έχουν οι Πέρσες εξασφαλισμένο τον έλεγχο των εξελίξεων.

Ενώ οι Πέρσες ακολούθησαν σταθερή πολιτική υπέρ της Σπάρτης και απέρριψαν τα επίσημα αιτήματα των Αθηναίων για βοήθεια, στο πεδίο των συγκρούσεων τα αποτελέσματα ήταν αμφίρροπα, γιατί οι δυνάμεις των αντιπάλων ήταν περίπου ισοδύναμες. Η τελευταία νίκη του αθηναϊκού στόλου ήταν στις Αργινούσες (406 π.Χ.), μικρά νησιά ανάμεσα στη Λέσβο και στη μικρασιατική ακτή. Επειδή όμως η κακοκαιρία εμπόδισε το έργο της διάσωσης των ναυαγών και της περισυλλογής των νεκρών, οι στρατηγοί κατηγορήθηκαν, δικάστηκαν και καταδικάστηκαν σε θάνατο. Πρωταγωνίστησε στις μεθοδεύσεις, και πάλι, ο Θηραμένης.

Το «εσωτερικό μέτωπο» της Αθήνας είχε πια καταρρεύσει. Οι αντιθέσεις των αντιπάλων ήταν αγεφύρωτες, όταν ο Λύσανδρος, ο επιφανής ναύαρχος της Σπάρτης, ανέλαβε για δεύτερη φορά (ως «ἐπιστολεύς») την ηγεσία του ναυτικού των Λακεδαιμονίων. Η απόφασή του να οδηγήσει τον στόλο των Σπαρτιατών στον Ελλήσποντο αποδείχτηκε μοιραία για τους Αθηναίους.

Η καταστροφή του αθηναϊκού στόλου στους Αἰγὸς ποταμούς του Ελλησπόντου, φθινόπωρο του 405 π.Χ., ήταν ολική. Σε μερικούς μήνες (άνοιξη του 404 π.Χ.) η Αθήνα, πολιορκημένη από στεριά και θάλασσα, χωρίς συμμάχους, χωρίς στόλο, αναγκάστηκε να παραδοθεί με εξοντωτικούς όρους.

Ερωτησεισ

1) Σε ποιες χώρες της Ανατολής συντάχθηκαν ιστορικές επιγραφές και ιστορικά βιβλία πριν από την αρχαϊκή εποχή του ελληνικού πολιτισμού;

2) Ποια είναι η βασική διαφορά της πρώιμης ελληνικής ιστοριογραφίας από αντίστοιχες προσπάθειες των ανατολικών λαών;

3) Ποιες επιστήμες άνθισαν στις πόλεις του Ανατολικού Αιγαίου κατά την αρχαϊκή εποχή;

4) Ποιοι είναι οι γνωστότεροι λογογράφοι της αρχαϊκής εποχής και ποια είναι τα επιστημονικά τους ενδιαφέροντα;

5) Ποια ιστορική περίοδο καλύπτουν με το ιστορικό τους έργο α) ο Ηρόδοτος, β) ο Θουκυδίδης, γ) ο Ξενοφών (με τα Ελληνικά);

6) Ποιο στόχο έθεσε στο ιστορικό του έργο α) ο Ηρόδοτος, β) ο Θουκυδίδης, γ) ο Ξενοφών (στα Ελληνικά);

7) Ποιες δυσκολίες αντιμετώπισε ο Θουκυδίδης κατά τη συγκέντρωση του υλικού για το έργο του;

8) Ποια ήταν κατά την κρίση του Θουκυδίδη η βαθύτερη, ανομολόγητη, αιτία του Πελοποννησιακού πολέμου;

9) Ποιος είναι ο σημαντικότερος ιστορικός της ελληνιστικής εποχής, ποια χρονική περίοδο καλύπτει το έργο του και ποιο είναι το βασικό γνώρισμά του;

10) Ποια ήταν τα κύρια γνωρίσματα της πνευματικής ζωής της Αθήνας κατά την περίοδο της νεότητας και της ωριμότητας του Θουκυδίδη;

11) Ποιες ήταν οι δύο πιο οδυνηρές προσωπικές εμπειρίες του Θουκυδίδη κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου;

12) Γιατί, από την αρχή, ο Θουκυδίδης έκρινε ότι ο πόλεμος θα ήταν «μέγας και αξιολογώτατος των προγεγενημένων»;

13) Με ποια πολιτική θα μπορούσε η Αθήνα να διατηρήσει τη δύναμη της και να κερδίσει τον πόλεμο (σύμφωνα με την έκθεση των εξελίξεων από τον Θουκυδίδη);

14) Ποιες περιπτώσεις «εγκλημάτων πολέμου» καταγράφει ο Θουκυδίδης και ποια θεωρεί ως τη βαθύτερη αιτία τους;

15) Ποιες προσωπικότητες ήταν τα πρότυπα του Ξενοφώντος και ποια προσόντα τους θαύμαζε;

16) Ποια είναι τα χαρακτηριστικότερα στοιχεία της συγγραφικής ικανότητας του Ξενοφώντος;

17) Ποιες αξίες κυριαρχούν στη σκέψη του και στις κρίσεις του για τα ιστορικά γεγονότα;

18) Ποιες είναι οι φάσεις του Πελοποννησιακού πολέμου και πώς έληξε η καθεμιά;

Χρονολογιο Τησ Αρχαιασ Ελληνικησ

ΕΤΟΣ π.Χ.	ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΚΑΙ ΣΤΑΡΤΙΩΤΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ	ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ	ΕΤΟΣ π.Χ.
650 περ.	Όλοι οι Σπαρτιάτες πολίτες συναποτελούν τον «δᾶμον»	Συμωνίδης Αμοργίνος (γεν. 650)	650-630
		Σόλων (040) Μίμνερμος (630) Σαπφώ (630)
		Αλκαίος (630-570) Στησίχορος (630)
		Μελανόμορφος ρυθμός (625)
		Θαλής (624) Αναξίμανδρος (610-546)	630-600
		Αναξιμένης (586)
		Κτίζεται ο ναός της Ήρας στην Ολυμπία (600)
594	Ο Σόλων Επώνυμος Άρχων των Λθηνών (594/3) Σεισάχθεια— πολιτικά δικαιώματα σε όλους τους Αθηναίους πολίτες (οι θήτες μέλη της εκκλησίας)— Βουλή των 400 — Λαϊκά δικαστήρια.	Ο Αρίων ο Μηθυμναίος διαμορφώνει τον διθύραμβο (600)	599-550
		Πρόγνωση έκλειψης ηλίου από Θαλή (585)
560	Λίγο μετά το 560	Ξενοφάνης (570) Ανακρέων (572)
	—Οι Έλληνες της Μικράς Ασίας υπό τον Κροίσο	Πυθαγόρας (575;) - Θέογνις - Φωκυλίδης
	— Η Σπάρτη οργανώνει τη συμμαχία της στην Πελοπόννησο —Ίδρυση της Περσικής αυτοκρατορίας.	Κατασκευή του Ηραίου της Σάμου (570 - 560) (Ροίκος και Θεόδωρος) και του Αρτεμισίου της Εφέσου(550)
		Σιμωνίδης ο Κείος (556-467)
		«Ἀναξίμανδρος πρῶτος ἐτόλμησε τήν οἰκουμένην ἐν πίνακι γράψαι» (550)
		Εκαταίος ο Μιλήσιος (περ. 550)
546	Ο Πεισίστρατος τύραννος στην Αθήνα	Κατασκευή του Εκατόμπεδου στην Ακρόπολη και έναρξη κατασκευής του ναού του Ολυμπίου Διός (Αθήνα)	540
	Νίκη του Κύρου Β' επί του Κροίσου.
	Υποταγή των Ελλήνων της Μικράς Ασίας στους Πέρσες
		Ηράκλειτος (540-480)
		Ένταξη των παραστάσεων του Θέσπι στα Μεγάλα Διονύσια	534
		Αισχύλος (525) — Ερυθρόμορφος ρυθμός (525)
		Ο Κούρος της Αναβύσσου
		Πίνδαρος (518-438)
		Παρμενίδης (515)
		Κόραξ Συρακόσιος (ρητοριδιδάσκαλος)	511
514	Δολοφονία του Ιππάρχου, γιου του Πεισίστρατου
511	Πτώση των Πεισιστρατιδών
508/7	Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη 100 δήμοι - 30 τριττύες - 10 φυλές Βουλή των 500	Βακχυλίδης (505-450)	505
		Αναξαγόρας (500-428)	500
		Διαμόρφωση του θεατρικού χώρου στο ιερό του Διονύσου
500		Γέννηση του Σοφοκλή (496)
		Εμπεδοκλής (495)
	Ιωνική επανάσταση (499-494)
	Βοήθεια από τους Αθηναίους	Φρυνίχου «Μιλήτου "Λλωσις»	492
	Καταστροφή της Μιλήτου (494)	Πρωταγόρας (490)
492	Πρώτη εκστρατεία των Περσών εναντίον της Ελλάδας
490	Δεύτερη εκστρατεία των Περσών	Ένταξη της Κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια	486
	Μάχη του Μαραθώνα — Μιλτιάδης	Γέννηση Ευριπίδη - «Το παιδί του Κριτίου»	485
		Πρώτη νίκη του Αισχύλου	484
		Γοργίας (483-376)
482	Κατασκευή στόλου από τους Αθηναίους
480	Τρίτη εκστρατεία των Περσών	Ελλάνικος, Ηρόδοτος, Αντιφών (σοφιστής)	480
	Μάχες στις Θερμοπύλες —Ναυμαχίες στο Αρτεμίσιο και Σαλαμίνα — Θεμιστοκλής Πυρπόληση της Ακρόπολης των Αθηνών από τους Πέρσες	Τεισίας Συρακόσιος (μαθητής του Κόρακος)
479	Μάχες Πλαταιών (Παυσανίας) — Μυκάλης
478	Οχύρωση Αθηνών και Πειραιώς Αθηναϊκή συμμαχία (της Δήλου) εναντίον των Περσών
		Φρυνίχου «Φοίνισσαι» (χορηγός Θεμιστοκλής)	476
		Αισχύλου «Πέρσαι»	472
		Σωκράτης, Πρόδικος, Ιππίας, Αντιφών (ρήτωρ)	470
		Έναρξη εργασιών για την κατασκευή του ναού του Διός στην Ολυμπία
		Πρώτη νίκη του Σοφοκλή	468
		Αισχύλου «Επτά επί Θήβας»	467
466	Νίκη του Κίμωνα στον Ευρυμέδοντα εναντίον των Περσών
465	Θάνατος Θεμιστοκλή	Κατασκευή Ποικίλης Στοάς (Πολύγνωτος - Μίκων)	465
462	Αφαίρεση των πολιτικών αρμοδιοτήτων από τον Αρειο Πάγο και απόδοσή τους στο δήμο («Ἄκρατος» δημοκρατία)
460	Έναρξη κατασκευής των Μακρών Τειχών	Γένν. Δημοκρίτου, Κριτία, Ιπποκράτη	460
		Αισχύλου «Προμηθεύς» (;)
		Αισχύλου «Ορέστεια»	458
		Θάνατος Αισχύλου	456
		Σοφοκλή «Αίας»
454	Μεταφορά του συμμαχικού ταμείου από τη Δήλο στην Αθήνα	γένν. Θουκυδίδη	454
450-49	Εκστρατεία του Κίμωνος στην Κύπρο	Ακμή Μύρωνος και Πολυκλείτου	450
	Νίκες Αθηναίων (Σαλαμίνα Κύπρου)	Ακμή Ιπποδάμου του Μιλησίου (πολεοδόμου)
	Θάνατος Κίμωνος
447	Ίδρυση του ομοσπονδιακού κράτους της Βοιωτίας	Έναρξη κατασκευής Παρθενώνα (Ικτίνος - Καλλικράτης)
446	Μάχη της Κορώνειας — Ήττα των Αθηναίων
445	«Τριακονταετείς σπονδές» μεταξύ Αθηναίων και Λακεδαιμονίων	Εγκαίνια του μεγάλου Ωδείου	446
		Γενν. Αριστοφάνη, Λυσία	445
443	Αποικισμός Θουρίων
440	Αποστασία Σάμου	Σοφοκλή «Αντιγόνη»	442
		Γενν. Ανδοκίδη	440
		Ευριπίδη «Άλκηστις»	438
		Το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς (Φειδίας)
		Εγκαίνια του Παρθενώνα
		Έναρξη κατασκευής των Προπυλαίων της Ακρόπολης (Μνησικλής)	437
433	Ανάμειξη των Αθηναίων στη διαμάχη Κορινθίων - Κερκυραίων υπέρ των Κερκυραίων	Γενν. Ισοκράτη	436
432	Επέμβαση των Κορινθίων στην Ποτείδαια
	Πολιορκία της Ποτείδαιας από τους Αθηναίους—Το Μεγαρικό ψήφισμα
431	Επίθεση Θηβαίων κατά Πλαταιών (Άνοιξη)	Ευριπίδη «Μήδεια»	431
	Έναρξη Πελοποννησιακού πολέμου	Ο Θουκυδίδης αρχίζει τη συγγραφή του
	Αρχιδάμειος Πόλεμος (431-421)
430	Λοιμός στην Αθήνα	γένν. Ξενοφώντος	430
429	Θάνατος του Περικλή—Πολιορκία των Πλαταιών από τους Λακεδαιμονίους
428	Αποστασία της Λέσβου — Έναρξη εμφυλίου πολέμου στην Κέρκυρα (-425)	Ευριπίδη «Ιππόλυτος»	428
427	Παράδοση των Μυτιληναίων — Παράδοση των Πλαταιέων — Σφαγές στην Κέρκυρα	γένν. Πλάτωνος	427
425	Κατάληψη της Πύλου από τους Αθηναίους	Σοφοκλή «Οιδίπους Τύραννος» 430/425; Ευριπίδη «Ικέτιδες» «Εκάβη» 425;/420; Αριστοφάνη «Αχαρνείς»	425
424	Μεταφορά του πολέμου στη Χαλκιδική
422	Θάνατος Κλέωνος - Βρασίδα
421	Ειρήνη του Νικία	Αριστοφάνη «Ειρήνη»	421
		Κτίζεται το Ερέχθειο (421-406)
		Η ιπποκρατική συγγραφή «Περὶ ἱερῆς νούσου»	420
		Καθιέρωση της λατρείας του Ασκληπιού
416	Εκστρατεία των Αθηναίων εναντίον της Μήλου Παράδοση των Μηλίων
415	Εκστρατεία των Αθηναίων εναντίον της Σικελίας	Ευριπίδη «Τρωάδες»	415
414	Επέμβαση της Σπάρτης στη Σικελία	Αριστοφάνη «Όρνιθες»	414
413	Κατάληψη και οχύρωση της Δεκέλειας της Αττικής από τους Σπαρτιάτες	Ευριπίδη «Ιφιγένεια εν Ταύροις»	413
	Ήττα των Αθηναίων στη Σικελία
	Δεκελεικός - Ιωνικός πόλεμος (413-404)
412	Αποστασία των συμμάχων της Αθήνας	Ευριπίδη «Ελένη»	412
	Συμμαχία της Περσίας με τη Σπάρτη	Διογένης ο Κυνικός (Σινωπεύς) (412-323)
411	Κατάλυση της Δημοκρατίας στην Αθήνα	Ευριπίδη «Φοίνισσες»	411
	Το καθεστώς των 400	Αριστοφάνη «Λυσιστράτη»
	Το καθεστώς των 5000	Εισάγονται οι λατρείες της Κυβέλης, της Βένδης και του Άδωνη
410	Αποκατάσταση της Δημοκρατίας
		Σοφοκλή «Φιλοκτήτης»	409
408	Επιστροφή του Αλκιβιάδη στην Αθήνα
407	Συνεννόηση και φιλία Λυσάνδρου — Κύρου
		Θάνατος Ευριπίδη και Σοφοκλή
406	Ναυμαχία των Αργινουσών
	Νίκη Αθηναίων — Καταδίκη Αθηναίων στρατηγών
405	Ήττα των Αθηναίων στους Αιγός ποταμούς Πολιορκία των Αθηνών	Αριστοφάνη «Βάτραχοι»	405
404	Συνθηκολόγηση Αθηνών (Άνοιξη)
	Εγκατάσταση των Τριάκοντα τυράννων (Σεπτέμβριος)
403	Εισβολή του Θρασύβουλου στην Αττική (Ιανουάριος)	Λυσία «Κατά Ερατοσθένους»	403
	Ήττα των Τριάκοντα τυράννων (Μάιος) Αποκατάσταση της Δημοκρατίας (Σεπτέμβριος)
401	Ο Κύρος εκστρατεύει εναντίον του Αρταξέρξη. «Κύρου Ανάβασις», «Κάθοδος των μυρίων»	Ο Ξενοφών στις Σάρδεις. Ακολουθεί τον Κύρο με τους «Μυρίους»	401
399	Επιστροφή των Μυρίων στα Μικρασιατικά παράλια.	Θάνατος Σωκράτη και Θουκυδίδη	399
	Ο Αγησίλαος αναγορεύεται βασιλιάς
397	Ο Αθηναίος στρατηγός Κόνων στην υπηρεσία του Αρταξέρξη	Πλάτωνος «Απολογία Σωκράτους»	397
396	Εκστρατεία του Αγησιλάου στην Μικρά Ασία —Περσική προπαγάνδα και οικονομική εκστρατεία εναντίον της Σπάρτης στην Ελλάδα
395	Κορινθιακός πόλεμος (395-386)
	Αθηναίοι, Κορίνθιοι, Μεγαρείς, Βοιωτοί εναντίον της Σπάρτης
394	Ανάκληση του Αγησιλάου — Νίκη του Αγησιλάου στην Κορώνεια	Ο Ξενοφών στο πλευρό του Αγησιλάου	394
		Ανάγλυφη στήλη του Δεξίλεω
393	Επιστροφή του Κόνωνος στην Αθήνα —Ανοικοδόμηση των τειχών
392	Η Σπάρτη προσεγγίζει την Περσία	Αριστοφάνη «Εκκλησιάζουσαι»	392
		Ίδρυση ρητορικής σχολής από τον Ισοκράτη
		Πρώτο ταξίδι του Πλάτωνος στην Κάτω Ιταλία και Σικελία	390
		γένν. Αισχίνη, Υπερείδη
		Αριστοφάνη «Πλούτος», Λυσία «Ολυμπιακός»	388
		Επιστροφή του Πλάτωνος από την Κάτω Ιταλία και Σικελία — Ίδρυση της Ακαδημίας	387
		Ο διάλογος «Γοργίας»
386	Βασίλειος / Ανταλκίδειος Ειρήνη
		Δημοσθένης 385/4-322	385
		Αριστοτέλης 385-322
382	Κατάληψη της Καδμείας (της Θήβας) από τους Σπαρτιάτες
		Ισοκράτη «Πανηγυρικός»	380
377	Ίδρυση της Β' Αθηναϊκής συμμαχίας	Πλάτωνος «Πολιτεία» (;)	376
371	Νίκη των Θηβαίων επί των Σπαρτιατών στα Λεύκτρα
370	Πρώτη εισβολή των Θηβαίων στη Λακωνία	Ισοκράτη Επιστολή προς Διονύσιον	367
367	Πρώτη μνεία της Αιτωλικής Συμπολιτείας	Δεύτερο ταξίδι του Πλάτωνος στη Σικελία
362	Δεύτερη εισβολή των Θηβαίων στη Λακωνία Ο Αγησίλαος πρωτοστατεί στην άμυνα της «ατείχιστης Σπάρτης»	Τρίτο ταξίδι του Πλάτωνος στη Σικελία	362
	Μάχη της Μαντινείας
361	Εκστρατεία του Αγησιλάου στην Αίγυπτο
359	Θάνατος του Αγησιλάου
	Άνοδος του Φιλίππου Β' στο θρόνο της Μακεδονίας
357	Πρώτες προστριβές Αθηναίων — Φιλίππου Β'
	Διάσπαση Β' Αθηναϊκής Συμμαχίας	Ισοκράτη, Περί Ειρήνης (λίγο μετά) θάνατος του Ξενοφώντος	355
356	Γέννηση Μ. Αλεξάνδρου

Περισσότερο εκπαιδευτικό υλικό για το Λύκειο εδώ.