Κείμενο 1
Προετοιμάζοντας το Ολοκαύτωμα
Εισαγωγικό σημείωμα
Η Μαρίνα Πετράκη είναι ιστορικός. Το συγκεκριμένο άρθρο της έχει δημοσιευθεί στην εφημερίδα Η Καθημερινή, (κατηγορία Ιστορία, έντυπη και ηλεκτρονική έκδοση). Θέτει το ζήτημα της λειτουργίας του κινηματογράφου ως μέσου προπαγάνδας.
Πεμπτουσία της ναζιστικής ιδεολογίας, μαζί με τη χαρισματική ηγεσία, ήταν η προβολή της έννοιας της «καθαρής» γερμανικής φυλής. Στενά συνδεδεμένος με αυτήν (και τελικά με την ανασυγκρότηση του γερμανικού έθνους, όπως την αντιλαμβανόταν ο εθνικοσοσιαλισμός) ήταν ο στόχος της μετατροπής των μαζών που αποτελούσαν το γερμανικό έθνος σε ένα ενιαίο σύνολο όπου το όλον θα αντικαθιστούσε απολύτως το άτομο. Ο Χίτλερ στόχευε να εξορκίσει το πνεύμα της απελπισίας που βίωναν οι ηττημένοι Γερμανοί και να το αντικαταστήσει με αυτό της απόλυτης υπερηφάνειας, εθνικής αλαζονείας και βεβαίως με το πνεύμα της ανταπόδοσης αντεκδίκησης προς όλους όσους θεωρούσε ο ίδιος υπαίτιους αυτής της ταπείνωσης. Το μίσος προς τον υπεύθυνο εχθρό, η πιο αυθόρμητη αντίδραση του απογοητευμένου όταν το μοιράζεται με άλλους, αποτελεί το πιο ισχυρό ενωτικό συναίσθημα αρκεί να βρεθεί ο κατάλληλος μηχανισμός που θα ενσταλάξει το συναίσθημα αυτό στην ψυχή των μαζών. Η προπαγάνδα του Γιόζεφ Γκέμπελς ήταν το μέσον: εχθρός ήταν ο Εβραίος, το εξιλαστήριο θύμα, ο αποδιοπομπαίος τράγος πάνω στον οποίο τα μέλη του εθνικοσοσιαλισμού θα ξεσπούσαν τη μανία τους. […]
Το πλέον αντιπροσωπευτικό δείγμα άμεσης προπαγάνδας και συκοφαντικής αθλιότητας αποτέλεσε το φιλμ «Der ewige Jude», με υπότιτλο «μια κινηματογραφική συνεισφορά στο πρόβλημα του παγκόσμιου εβραϊσμού». Το θέμα του «αιωνίως περιπλανώμενου Εβραίου» ήταν βεβαίως παλαιότερο από τον εθνικοσοσιαλισμό: συνδεόταν με τον θρύλο του καταραμένου Αχάσβαρ του Εβραίου που αρνήθηκε στον Χριστό να ξεκουραστεί, ενόσω κουβαλούσε τον σταυρό και τριγυρνούσε τον κόσμο χωρίς λύτρωση, μεταφέροντας μαζί του επιδημίες και καταστροφές. Στην προκειμένη περίπτωση, ένα μακροσκελές πρόγραμμα αναφερόταν με λεπτομέρειες στα δεινά που επιφέρει η εβραϊκή παρουσία, προετοιμάζοντας τον θεατή. Σκηνές από το γκέτο της Βαρσοβίας, που στο φιλμ παρουσιάζεται ως το πραγματικό βρώμικο και άθλιο σπίτι των Εβραίων, ενισχύονται από ερμηνευτικά σχόλια ότι οι Εβραίοι αρέσκονται να ζουν έτσι. Χάρτες δείχνουν την πορεία των Εβραίων από την Παλαιστίνη σε όλο τον κόσμο, ενώ η κάμερα κάνει ζουμ σε μια αλληλουχία εικόνων όπου αμέτρητα ποντίκια και Εβραίοι καταβροχθίζουν τα πάντα στον δρόμο τους: τα σχόλια πληροφορούν τον θεατή ότι το μόνο συγκρίσιμο ζώο με αυτούς είναι το ποντίκι. Στο τελευταίο μέρος, το φιλμ επιτίθεται στις θρησκευτικές τελετές και παραδόσεις με αποκορύφωμα την ιεροτελεστία της Kosher –σφαγής– όπως αναφέρεται, «τις πλέον φρικιαστικές σκηνές που έχει ποτέ αποτυπώσει κάμερα». Το φιλμ τελειώνει με παρέλαση, σβάστικες και γαλάζιο ουρανό, ο κόσμος χειροκροτεί, ενώ ακούγεται η ομιλία/προφητεία του Χίτλερ τον Ιανουάριο του 1939. Ο εχθρός έχει αποκαλυφθεί, ο δρόμος για την εξόντωσή του έχει ανοίξει.
Πετράκη, Μ. (29.01.2018). «Προετοιμάζοντας το Ολοκαύτωμα». Η Καθημερινή (έντυπη έκδοση). Ανακτήθηκε από http://www.kathimerini.gr/945523/ gallery/epikairothta/kosmos/proetoimazontas–to–olokaytwma στις 10/04/2019.
Κείμενο 2
Η Προπαγάνδα
«Η αλήθεια είναι κάτι που κατασκευάζεται» (Γκέμπελς)
Η σημασία της επικοινωνίας για την επίτευξη πολιτικών στόχων ήταν ήδη γνωστή από την ελληνική αρχαιότητα και συνεχίζει να παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο μέχρι σήμερα. Οι Ναζί, όπως συνήθως συμβαίνει με τα ολοκληρωτικά καθεστώτα, εκμεταλλεύτηκαν όλες τις μορφές προπαγάνδας που τους επέτρεπαν τα μέσα της εποχής τους για να πείσουν το γερμανικό λαό για τη «μεγάλη αξία» και τη «στρατηγική σημασία» των επιλογών τους όσο παράλογες κι αν ήταν αυτές. Ο ίδιος ο Χίτλερ ήταν ταλαντούχος ρήτορας. Στην πρώτη του δημόσια εμφάνιση στο δικαστήριο του Μονάχου, ύστερα από το αποτυχημένο πραξικόπημα στο Bierkeller το 1924, μετέτρεψε μια βέβαιη αποτυχία σε επιτυχία, χάρη στο μεγάλο ρητορικό του ταλέντο. Η θέρμη με την οποία υπερασπίστηκε τα προσωπικά του πιστεύω τον έκανε διάσημο σε ολόκληρη τη Γερμανία. Με τον καιρό οι τρόποι αυτοί έγιναν πιο επιτηδευμένοι, όπως κάθε έμπειρου πολιτικού που μελετά συστηματικά τις αντιδράσεις του κοινού και ξέρει πώς πρέπει να το χειριστεί για να τις προκαλέσει.
Όμως ο κύριος υπεύθυνος για τη μαζική αποδοχή της ναζιστικής κοσμοθεωρίας και τη συσπείρωση του κόσμου γύρω από αυτήν ήταν ο δόκτωρ Γιόζεφ Γκέμπελς. Στις ομιλίες του σημείωνε με χρώματα τον τόνο και τη χροιά της φωνής, τις κινήσεις αλλά και τις παύσεις για χειροκροτήματα. Όπως έλεγε στόχος του ήταν «να κερδίσει την εμπιστοσύνη του κόσμου, ώστε να δεχθεί οποιαδήποτε ιδέα χωρίς να μπορέσει να την αποβάλει ποτέ ξανά». Πίστευε ότι το κοινό δεν χρειάζεται αποδείξεις για την «αλήθεια» των λεγομένων του: «Δεν υπάρχει τίποτα χειρότερο γι’ αυτόν που θέλει να κερδίσει οπαδούς από το να τους δώσει τη δυνατότητα να αποφασίσουν με τη λογική και όχι με το συναίσθημα. Ένα μήνυμα δεν χρειάζεται να είναι αληθινό, αλλά πρέπει να είναι πάντα εύκολο και να επαναλαμβάνεται συχνά και δυνατά. Αλήθεια είναι αυτό που ορίζω εγώ ως αλήθεια!».
Τα συνέδρια του ναζιστικού κόμματος συνοδεύονταν πάντα από εντυπωσιακές παρελάσεις, τις οποίες είχε επιμεληθεί ο ίδιος και οι οποίες μετέδιδαν, μέσα από την εικόνα των στρατιωτών που περπατούσαν ρυθμικά υπό τους ήχους των εμβατηρίων, την εικόνα μιας δυνατής, ανίκητης πολεμικής μηχανής, που γέμιζε τους ηττημένους του Α’ Παγκοσμίου πολέμου Γερμανούς με υπερηφάνεια και σιγουριά για το μέλλον. Οι χιλιάδες σημαίες, οι εντυπωσιακοί φωτισμοί των κτιρίων μαζί με τα συνθήματα που επαναλαμβάνονταν διαρκώς έδιναν την εντύπωση ενός λαού που σαν ένας άνθρωπος βαδίζει με σιγουριά προς έναν κοινό, μεγάλο στόχο.
Το ραδιόφωνο εξελίχθηκε σε πολύτιμο εργαλείο της ναζιστικής προπαγάνδας. Ο Γκέμπελς, χωρίς να υποτιμήσει τη σημασία του Τύπου – για τη λογοκρισία του οποίου είχε δημιουργήσει ειδική υπηρεσία – επικέντρωσε την προσοχή του σε αυτό, πιστεύοντας ότι η μεγαλύτερη αμεσότητα του σε σύγκριση με το γραπτό λόγο προσέφερε καλύτερες δυνατότητες επιρροής του κοινού. Το ραδιόφωνο λοιπόν έπρεπε να μπει σε όλα τα σπίτια. Η μαζική ακρόαση, και μάλιστα σε δημόσιους χώρους, ήταν υποχρεωτική σε ορισμένες περιπτώσεις. Τα καφέ και τα εστιατόρια υποχρεώνονταν να διαθέτουν ραδιόφωνο για να μεταδίδονται οι λόγοι του Χίτλερ και των άλλων ηγετών του ναζιστικού κόμματος και στους δρόμους τοποθετήθηκαν κολόνες με ηχεία. (…).
Ο Γκέμπελς, όμως, εκμεταλλεύτηκε και τις δυνατότητες του κινηματογράφου. Οι γερμανικές ταινίες υποβάλλονταν σε λογοκρισία από το 1933. Το ίδιο το κόμμα έφτιαχνε ταινίες, όπως η Triumph des Williens της Leni Rifenstahl. Η γωνία της λήψης της κάμερας κάνει την προσγείωση του αεροπλάνου του Χίτλερ στην αρχή της ταινίας υπό τους ήχους του μουσικοσυνθέτη Ρίχαρντ Βάγκνερ να μοιάζει με την άφιξη μεσσία που κατεβαίνει από τον ουρανό. Το θέατρο, η λογοτεχνία και η ζωγραφική περνούσαν από αυστηρή λογοκρισία: 6.500 «διεφθαρμένοι» πίνακες ζωγραφικής απαγορεύτηκαν, βιβλία κάηκαν και η μουσική πολλών συνθετών σταμάτησε να ακούγεται. Σημαντικότατες ήταν και οι αλλαγές στην παιδεία. Χιλιάδες εκπαιδευτικοί με αντίθετα πιστεύω απολύθηκαν και τα βιβλία, με πρώτο αυτό της ιστορίας, ξαναγράφτηκαν. Επίσης ξαναγράφηκαν και τα βιβλία της βιολογίας για να αποδεικνύεται και «επιστημονικά» η ανωτερότητα της άριας φυλής. Τα κινήματα των νέων εξαφανίστηκαν και από το 1938 έγινε υποχρεωτική η ένταξη των μαθητών στη ναζιστική νεολαία.
Το υπουργείο προπαγάνδας του Γκέμπελς ήλεγχε οτιδήποτε σχετιζόταν με την καθημερινή ενημέρωση των πολιτών. Μέχρι τις τελευταίες ημέρες του πολέμου, πολλοί Γερμανοί, σύμφωνα με όσα άκουγαν, πίστευαν ότι θα είναι οι νικητές. Εν τούτοις, υπήρξαν και δυσκολίες, ιδιαίτερα ύστερα από τη μεγάλη ήττα των γερμανικών στρατευμάτων στο ανατολικό μέτωπο από τους Σοβιετικούς. Ήταν πολύ δύσκολο τότε να κρατηθεί μυστικός ο θάνατος εκατοντάδων χιλιάδων Γερμανών στρατιωτών καθώς οι οικογένειες τους περίμεναν νέα τους …
(απόσπασμα κειμένου από τη σειρά εντύπων εφημερίδα ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ, ελαφρώς διασκευασμένο)
Κείμενο 3
Εισαγωγικό σημείωμα
Στις 10 Μαΐου 1933 στην κεντρική πλατεία της Όπερας στο Βερολίνο μπροστά στο πανεπιστήμιο Humbold ένα συγκεντρωμένο πλήθος 40.000 κρατώντας αναμμένους πυρσούς έκαψαν όλα τα «αντιγερμανικά» βιβλία
Μπέρτολτ Μπρεχτ, Το κάψιμο των βιβλίων
Όταν διαταγή έβγαλε το καθεστώς να καούνε
σε δημόσιες πλατείες τα βιβλία που
περικλείνουν ιδέες ανατρεπτικές,
κι από παντού κεντρίζανε τα βόδια
να σέρνουν κάρα ολόκληρα
με βιβλία για την πυρά, ένας εξορισμένος
ποιητής, ένας απ’ τους καλύτερους,
διαβάζοντας των βιβλίων τον κατάλογο,
με φρίκη του είδε πως τα δικά του
τα είχανε ξεχάσει. Χύμηξε στο γραφείο του
με τις φτερούγες της οργής, κι έγραψε στους τυράννους ένα γράμμα:
«Κάψτε με!» έγραφε με πένα ακράτητη, «κάψτε με!
Μ’ αφήσατε έξω! Δε μπορείτε να μου το κάνετε αυτό, εμένα!
Την αλήθεια δεν έγραφα πάντα στα βιβλία μου; Και τώρα
μου φερνόσαστε σαν να ’μαι ψεύτης! Σας διατάζω:
Κάψτε με!»
Μπέρτολτ Μπρεχτ, Ποιήματα (1938)
(Μετάφραση: Μάριος Πλωρίτης)
Θέμα Α: Να αποδώσετε συνοπτικά σε περίπου 60-70 λέξεις, τα μέσα που χρησιμοποιήθηκαν για τη διάδοση της ναζιστικής προπαγάνδας (κείμενο 2) Μονάδες 15
Θέμα Β1
Να επαληθεύσετε ή να διαψεύσετε, τις παρακάτω διαπιστώσεις, γράφοντας δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί σε κάθε πρόταση τη λέξη Σωστό, αν η πρόταση είναι σωστή, ή τη λέξη Λάθος, αν η πρόταση είναι λανθασμένη. Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας με αναφορές στο κείμενο.
α. Η ναζιστική ιδεολογία βασίστηκε στην καθαρότητα της άριας φυλής (κείμενο 1).
β. Ο Χίτλερ δεν διαμόρφωσε την ιδεολογία του με στόχο την αντεκδίκηση (κείμενο 1).
γ. Το κοινό μίσος λειτούργησε ως ο συνδετικός ιστός του γερμανικού λαού (κείμενο 1).
δ. Ο Γκέμπελς θεωρούσε αναγκαία την άκριτη αποδοχή της ναζιστικής ιδεολογίας από τον γερμανικό λαό (κείμενο 2).
ε. Το φιλτράρισμα των ειδήσεων για τ ην εξέλιξη του πολέμου δεν ήταν πάντα αποτελεσματικό (κείμενο 2). Μονάδες 10
Θέμα Β2 Κείμενο 2
Α. Να ερμηνεύσετε τη χρήση των εισαγωγικών στην δεύτερη παράγραφο στις παρακάτω περιπτώσεις: «να κερδίσει … ποτέ ξανά» και «αλήθεια» (μονάδες 8)
Β. «Δεν υπάρχει τίποτε … ως αλήθεια!», να παραλείψετε τα εισαγωγικά μετατρέποντας τον ευθύ λόγο σε πλάγιο. Ποια αλλαγή στο ύφος παρατηρείτε; (μονάδες 7)
Θέμα Β3
Κείμενο 1: Σύμφωνα με τον συγγραφέα, με ποιον τρόπο επιτεύχθηκε η μαζοποίηση του γερμανικού λαού και ποιος ήταν ο απώτερος στόχος του Χίτλερ; (μονάδες 15)
Θέμα Γ Κείμενο 3
Εντοπίσετε τα εκφραστικά μέσα με τα οποία αισθητοποιείται η συναισθηματική κατάσταση του ήρωα μόλις πληροφορείται την εξαίρεσή του από το κάψιμο των βιβλίων και προσπαθήστε να ερμηνεύσετε την στάση του σε ένα κείμενο 150 λέξεων (μονάδες 15)
Θέμα Δ
Αξιοποιώντας τα κείμενα 1 και 2, σε ένα επιχειρηματολογικό κείμενο (δικής σας επιλογής) 300-400 λέξεων να αναφερθείτε στα μέσα που χρησιμοποιεί η σύγχρονη πολιτική προπαγάνδα και στους ενδεδειγμένους τρόπους αντίστασης του πολίτη (μονάδες 30)
Επιμέλεια: Ειρήνη Παξιμαδάκη, Φιλόλογος
