Κείμενο 1
Διδάσκοντας τον ανθρωπισμό
Ζούμε σ’ έναν κόσμο όπου το κίνητρο του κέρδους κυριαρχεί, ενώ ταυτόχρονα η επιστημονική και τεχνολογική εκπαίδευση θεωρείται υψίστης σημασίας για τη μελλοντική επιτυχία εθνών και ατόμων. Δεν αντιτίθεμαι στο συγκεκριμένο είδος εκπαίδευσης και απεύχομαι την προοπτική τα κράτη να σταματήσουν την ανάπτυξή της. Ανησυχώ, ωστόσο, για το γεγονός ότι άλλοι εκπαιδευτικοί τομείς, εξίσου σημαντικοί, κινδυνεύουν να χαθούν στην παραζάλη του ανταγωνισμού. Οι σπουδές που σχετίζονται με τις ανθρωπιστικές επιστήμες και τις τέχνες είναι επίσης ζωτικής σημασίας για την υγεία μεμονωμένων ατόμων και λαών. Μπορούν να μας προσφέρουν την ικανότητα της κριτικής σκέψης, της υπέρβασης του τοπικισμού και της προσέγγισης των διεθνών προβλημάτων μέσω της θεώρησης του ανθρώπου «ως πολίτη του κόσμου», όπως επίσης την ικανότητα – και αυτή είναι ίσως η πιο σημαντική - να δούμε με συμπάθεια και κατανόηση τις δυσκολίες ενός άλλου ατόμου, μιας ομάδας ή ενός άλλου λαού.
Αυτή τη σημαντική ικανότητα μπορούμε να την ονομάσουμε αφηγηματική φαντασία: μας βοηθά να γίνουμε ευφυείς αναγνώστες των ιστοριών άλλων ανθρώπων και να κατανοήσουμε τα συναισθήματα και τις επιθυμίες τους. Ένας από τους καλύτερους τρόπους για να καλλιεργηθεί η συμπάθεια είναι μέσω της λογοτεχνίας, της μουσικής, του θεάτρου, των καλών τεχνών και του χορού. Μέσω της φαντασίας μπορούμε με ενορατικότητα να αντιληφθούμε την εμπειρία μιας άλλης ομάδας ή ενός ατόμου, που δύσκολα θα ανακαλύπταμε στην καθημερινή ζωή, όταν ο κόσμος μας κατασκευάζει καχυποψίες και διαχωρισμούς που εμποδίζουν κάθε συνάντηση.
Για να καλλιεργήσουμε αυτή την «εσωτερική ματιά», πρέπει να σχεδιάσουμε προσεκτικά την εκπαίδευση στον τομέα των τεχνών και των ανθρωπιστικών σπουδών, ώστε να φέρουμε σε επαφή τους μαθητές – σπουδαστές με ζητήματα που αφορούν το φύλο, τη φυλή, την εθνότητα και τη διαπολιτισμική εμπειρία. Οι τέχνες διδάσκουν επίσης την έννοια της κοινότητας. Όταν, λ. χ., οι άνθρωποι ανεβάζουν ένα θεατρικό έργο ή κάνουν μια χορογραφία, μαθαίνουν να συνεργάζονται και να διαχειρίζονται την επιθυμία για άσκηση εξουσίας. Η μορφή της κοινωνίας, η κοινότητα, που προκύπτει από τις τέχνες δεν είναι ιεραρχική. Αντίθετα, αποτελεί ένα πρότυπο αμοιβαίας κατανόησης και αλληλεπίδρασης. Και, επιπλέον, οι τέχνες προωθούν ένα διαχρονικό διάλογο με τις προκαταλήψεις του παρελθόντος, παρά μια αντιπαράθεση γεμάτη φόβο και αμυντικές στάσεις.
Οι σύγχρονες δημοκρατίες διαθέτουν εξαιρετική ορθολογική και θεωρητική δύναμη. Ρέπουν όμως ταυτόχρονα προς το παράλογο, τη στενότητα αντιλήψεων, τη βιασύνη, την προχειρότητα και τον εγωισμό. Όταν η εκπαίδευση βασίζεται κυρίως στον ωφελιμισμό μεγεθύνει αυτές τις πλευρές σε σημείο που να απειλούν την ίδια τη δημοκρατία. Οφείλουμε να προωθήσουμε μια παιδεία η οποία θα καλλιεργεί την κριτική ικανότητα, θα ευνοεί μια πολύπλευρη αντίληψη του κόσμου και, τέλος, θα ενισχύει την ικανότητα της συμπάθειας. Αν δεν επιμείνουμε στη ζωτική σημασία των ανθρωπιστικών σπουδών, αυτές θα εγκαταλειφθούν. Οι συγκεκριμένες σπουδές, συχνά, δεν αποφέρουν χρήματα. Καταφέρνουν όμως κάτι πιο πολύτιμο: δημιουργούν έναν κόσμο μέσα στον οποίο αξίζει να ζούμε.
Δημοσίευση: εφημ. Το Βήμα, 24-12-2006 (διασκευή)
Είναι στα χρόνια μας ηθικά πιο διεφθαρμένος ο άνθρωπος από άλλοτε; Ή επειδή έχει λυτρωθεί από τις προλήψεις, έγινε λιγότερο υποκριτικός κι επομένως τιμιότερος;
Είναι διάχυτη η αντίληψη ότι έκλυση των ηθών σαν τη σημερινή δύσκολα θα μπορούσαμε να συναντήσουμε σε άλλη περίοδο της ιστορίας. Μήπως όμως η εντύπωση αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι άλλοτε οι άνθρωποι έπρεπε και ήξεραν να κρύβουν τις παρεκτροπές τους , ενώ στην εποχή μας οι προφυλάξεις του είδους τούτου έγιναν περιττές και όλα έρχονται στην επιφάνεια; Έλειψε βέβαια η ντροπή, και αυτό είναι μεγάλη ζημία. Αλλά περιορίστηκε ο φαρισαϊσμός, και αυτό είναι χωρίς αμφιβολία κέρδος. Έπειτα, προσέχουμε συνήθως τα σημερινά σκάνδαλα και τα θεωρούμε πρωτοφανή. Αν γνωρίζουμε όμως καλύτερα τους παλαιότερους καιρούς που από απλοϊκότητα τους φανταζόμαστε παραδεισιακούς, δεν θα ήταν δύσκολο να πειστούμε ότι δεν είμαστε ίσως τόσο πολύ χειρότεροι από τους μακρινούς προγόνους μας.
Ο τελευταίος πόλεμος μας έδωσε την ευκαιρία να φρίξουμε με την έκταση που πήραν μερικά χαρακτηριστικά για τη διαφθορά του ανθρώπου φαινόμενα. Όπως η εγκληματική κερδοσκοπία της «μαύρης αγοράς», τα βασανιστήρια μέσα σε στρατόπεδα αιχμαλώτων και ομήρων, η αγριότητα του εμφύλιου, του αδελφικού σπαραγμού. Αν διαβάσουμε όμως τον κώδικα του Χαμουραπή και τον «κατά Σιτοπωλών» λόγο του Λυσία, θα βεβαιωθούμε ότι στο μαυρεμπόριο ούτε χειρότεροι ούτε καλύτεροι από άλλες εποχές υπήρξε η δική μας. Οι ευσεβείς Πέρσες βασάνιζαν σκληρά τους αιχμαλώτους των και παλαιότερα οι Ασσύριοι ήταν πολύ εφευρετικοί σε τέτοια μαρτύρια. Τέλος ο Θουκυδίδης μας έχει διασώσει σκηνές αγριότητας σε εμφύλιους πολέμους, που δεν υπολείπονται από τις σύγχρονες θηριωδίες.
Η ήρεμη και αντικειμενική κρίση του Θουκυδίδη έθεσε, νομίζω, ορθά και οριστικά το ζήτημα τούτο. Να τι γράφει : « Με τις στάσεις πολλά και μεγάλα δεινά έπεσαν στις πόλεις. Τέτοια που γίνονται και πάντα θα γίνονται έως ότου θα είναι η ίδια η φύση των ανθρώπων. Κάποτε τα γεγονότα αυτά είναι πιο ήσυχα και παραλλάζουν στη μορφή, ανάλογα με τον τρόπο που γίνονται κάθε τόσο οι μεταβολές στα συμβαίνοντα. Βέβαια στους χρόνους της ειρήνης και της πολιτικής ησυχίας και οι πόλεις και οι ιδιώτες είναι πιο καλόγνωμοι, γιατί δεν πέφτουν σε άθελες ανάγκες. Ο πόλεμος όμως, επειδή αφαιρεί την ευκολία της καθημερινής ζωής, είναι βίαιος δάσκαλος.».
Είναι λοιπόν πολύ πιθανό να μην είμαστε σήμερα ούτε περισσότερο ούτε λιγότερο διεφθαρμένοι από τους ανθρώπους άλλων εποχών και άλλων πολιτισμών. Η εξέλιξη με το νόημα της προόδου δεν φαίνεται πολύ καθαρά στην ιστορία της ηθικής ζωής και δικαιολογημένα το θέμα τούτο είναι από τα πιο δύσκολα προβλήματα.
Ωστόσο υπάρχει στους χρόνους μας μια βαθύτερη ηθική κρίση – τέτοια που ο νεοευρωπαϊκός πολιτισμός με τους τέσσερις αιώνες της ιστορίας του πρώτη φορά τη ζει σε τόσο πλάτος και τόση ένταση. Η κρίση αυτή εκδηλώνεται όχι στη μεγαλύτερη από κάθε άλλη εποχή έκλυση των ηθών (τούτο, καθώς είδαμε, δεν μπορεί να θεωρηθεί αναμφισβήτητο) αλλά σε ένα φαινόμενο πολύ πιο σοβαρό: άλλοτε ο άνθρωπος έκανε το κακό κι έπειτα τον βασάνιζε το πικρό συναίσθημα της ενοχής’ σήμερα κάνει το κακό χωρίς τύψεις. Ο άνθρωπος δηλαδή στα χρόνια μας έγινε ή πάει να γίνει amoral. Όχι η immoralite, αλλά η amoralite του σύγχρονου ανθρώπου δείχνει την βαθιά ηθική κρίση που περνάει.
Στόμωσε η ηθική του ευαισθησία, η συνείδησή του στην αποτίμηση των ηθικών αγαθών λειτουργεί με τη δυσκαμψία ζυγού μεγάλων βαρών, και το συναίσθημα της ευθύνης μέσα του έχει σε επικίνδυνο βαθμό ατροφήσει. Αρχίζει να μην πιστεύει στην ηθική του ελευθερία, να μην περιμένει από μέσα του κυρώσεις ηθικές, να μην υπερηφανεύεται για την αρετή του, όπως και να μην αισθάνεται για τις παρεκτροπές του ενοχή. Έπλασε τη θεωρία του φυσικού, του ψυχολογικού και του κοινωνικού ντετερμινισμού και χώνει μέσα της το κεφάλι του, για να κρυφτεί σαν τη στρουθοκάμηλο. Έννοιες όπως η δικαιοσύνη (άξονας του ελληνορωμαϊκού ήθους) ή η φιλαλληλία ( θεμέλιο της χριστιανικής αρετής) κινδυνεύουν να χάσουν το ουσιαστικό περιεχόμενό τους. Κριτήριο στις πράξεις έγινε η άμεση σκοπιμότητα, στόχος και επιτυχία. Η ποιότητα των μέσων δεν ελέγχεται. Όποιος διστάζει να φτάσει στο αποτέλεσμα, από κάποια υπολείμματα αρετής, θεωρείται αφελής. Εκείνος που δεν συγκρατείται από ηθικές αντιστάσεις, αλλά στο πήδημα πέφτει και εκτίθεται, χαρακτηρίζεται αδέξιος ή ατυχής. […]
Το συμπέρασμά μας είναι ότι δεν παραβαίνουμε τους ηθικούς νόμους περισσότερο από άλλοτε, αλλά ότι τους περιφρονούμε όσο ίσως ποτέ δεν τόλμησαν άνθρωποι άλλης εποχής να το κάνουν. Αυτή τη νέα ποιότητα έχει ορισμένως η ηθική διαφθορά του καιρού μας.
Ε. Π. Παπανούτσου, Εκδόσεις Νόηση, Τα Εφήμερα, Προβλήματα του καιρού μας
Κείμενο 3
Έκθεση λυκείου - Αποστόλης Ζυμβραγάκης
Περισσότερα κριτήρια αξιολόγησης εδώ.
Επιμέλεια: Αποστόλης Ζυμβραγάκης, φιλόλογος - M.Ed. ειδικός παιδαγωγός, συγγραφέας.
