ΜΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ
Οι περιπέτειες της ανάγνωσης
Κουνάτε τα χείλη σας ενώ διαβάζετε αυτό το κείμενο; Βάζετε το δείκτη σας κάτω από τις λέξεις καθώς τις αποκρυπτογραφείτε; Αυτά είναι χαρακτηριστικά του πολύ νεαρού αναγνώστη. Οι δάσκαλοι στο σχολείο σάς θεράπευσαν από τις εξωτερικές εκδηλώσεις της διανοητικής αυτής εργασίας. Και καθώς μαθαίνατε να διαβάζετε, ανακεφαλαιώσατε την ιστορική εξέλιξη της ανάγνωσης, κάνοντας μια στροφή από το φυσικό βασίλειο στον εσωτερικό χώρο του στοχασμού. Από την επανάληψη και τη μίμηση στη δημιουργική κατανόηση. Η ανάγνωση, όπως την ξέρουμε τώρα, είναι εσωτερική. Τα μάτια σας κινούνται, και τίποτε άλλο.
Στον αρχαίο κόσμο, τα κείμενα διαβάζονταν μεγαλόφωνα. Το μυαλό έπιανε το νόημα των λέξεων με το αυτί όσο και με το μάτι, και ολόκληρο το σώμα εμπλεκόταν στη διαδικασία. Αυτό ήταν απαραίτητο λόγω της τεχνολογίας του κειμένου. Οι περγαμηνές και οι πάπυροι ήταν σπάνια αντικείμενα στα οποία οι περισσότεροι δεν είχαν πρόσβαση. Έτσι, οι οι άνθρωποι συγκεντρώνονταν σε ομάδες για να τα ακούσουν να διαβάζονται. Ακόμη κι όταν ήταν μόνοι, διάβαζαν φωναχτά. Στη σελίδα, οι λέξεις δεν ήταν χωρισμένες μεταξύ τους και δεν υπήρχαν σημεία στίξης, γεγονός που σήμαινε ότι ο αναγνώστης έπρεπε να στηρίζεται σε προηγούμενη γνώση για να βγάλει νόημα από τα συνεχή γράμματα. Η εκφώνηση ήταν ο τρόπος που γινόταν αρχικά κατανοητό ένα κείμενο και η απομνημόνευση ο τρόπος που μεταφερόταν αυτή η κατανόηση.
Τότε, όμως, κάτι συνέβη. Οι άνθρωποι άρχισαν να διαβάζουν “από μέσα τους”, μόνοι τους. Η εκφώνηση και η απομνημόνευση έδωσαν τη θέση τους στον αθόρυβο στοχασμό. Έγινε μια επανάσταση, όχι μόνο στην αφομοίωση των κειμένων αλλά και στον τρόπο που διαμορφώνεται η συνείδηση.
Ο Μπράιαν Στοκ, μελετητής της ιστορίας της ανάγνωσης, υπογραμμίζει το πιο φημισμένο παράδειγμα αυτής της στροφής: Μια μέρα, όπως αφηγείται στις “Εξομολογήσεις” του, ο νεαρός τότε άγιος Αυγουστίνος παρατήρησε ότι ο μέντοράς του, ο Αμβρόσιος, διάβαζε ένα βιβλίο χωρίς να κινεί τα χείλη του. “Τον είδαμε να διαβάζει σιωπηρά, για πολλή ώρα”. Εκείνο που είδε ο Αυγουστίνος ήταν μια στιγμή καθαρής εσωτερικότητας, την ανάγνωση ως είσοδο σ’έναν κόσμο στοχασμού. Ενώ πριν ο Αυγουστίνος έβλεπε την Αγία Γραφή ως το λόγο του Θεού, τώρα καταλάβαινε ότι το κείμενο της Γραφής δε γίνεται Λόγος παρά μόνον όταν εισέλθει στη συνείδηση του πιστού. Αυτό σήμαινε μια στροφή από τον αυταρχικό κυριολεκτισμό στη φαντασιακή αυτονομία του σκεπτόμενου αναγνώστη. Εδώ βρίσκεται η πιο σημαντική εξέλιξη της ανάγνωσης ως εσωτερικής πράξης: Να αντιλαμβάνεσαι σημαίνει να ερμηνεύεις. Η σιωπηρή ανάγνωση είναι επομένως ένα μέσον αυτεπίγνωσης, με τον γνωρίζοντα να παίρνει την ευθύνη για αυτό που γνωρίζει.
Αυτή η ατομική αυτονομία είναι η θεμελιακή αρχή της δημοκρατίας, μιας μορφής κοινωνικής οργάνωσης που έγινε εφικτή, στη σύγχρονη μορφή της, μόνο όταν η στοχαστική ανάγνωση διαδόθηκε χάρη στη μαζική παραγωγή εντύπων και τη λαϊκή εκπαίδευση που ακολούθησε. Μόνο χάρη στη στοχαστική ανάγνωση γίνεται ο καθένας κέντρο γνώσης , σκέψης, επιλογής και πράξης. Τι συμβαίνει όμως στη συνείδησή μας όταν τέτοιες αξίες τίθενται σε κίνδυνο;
Σήμερα, για μια ακόμη φορά, οι τεχνολογικές καινοτομίες που μεταβάλλουν την εμπειρία της ανάγνωσης επηρεάζουν τη λειτουργία της συνείδησης. Οι λέξεις πάνω σε μια οθόνη που τρεμοσβήνει έρχονται στο μάτι διαφορετικά απ’όταν τις βλέπουμε γραμμένες σε μια σελίδα. Δε γνωρίζουμε ακόμη ποιες συνέπειες έχει αυτή η διαφορά. Το κύριο χαρακτηριστικό της αλληλεπίδρασης μεταξύ των αναγνωστών και αυτού που διαβάζεται ηλεκτρονικά, είναι η παρεμβολή της οθόνης στη μοναχική λειτουργία της ανάγνωσης, εφόσον το Ίντερνετ, το e – mail, τα ηλεκτρονικά μηνύματα, ακόμα και τα ηλεκτρονικά βιβλία, όλα συνεπάγονται την ταυτόχρονη πολλαπλότητα της εμπειρίας.
Ο τρόπος που οι άνθρωποι συνδέονται με τη γλώσσα αναπόφευκτα υφίσταται αλλαγές. Η οχλοβοή της καθημερινής ζωής αντιμάχεται την ήρεμη σκέψη. Ίσως είναι νωρίς ακόμη για να δούμε πού μας οδηγούν όλα αυτά, αλλά προτού τελειώσει τούτη η εποχή, μην εκπλαγείτε αν διαπιστώσετε ότι τα χείλη σας κινούνται και πάλι.
Προτεινόμενες δραστηριότητες
Α. Να παρουσιάσετε συνοπτικά το περιεχόμενο των τριών τελευταίων παραγράφων του κειμένου “Οι περιπέτειες της ανάγνωσης”.
( Μονάδες 7 )
Β . Να αποδώσετε τον χαρακτηρισμό Σωστό ή Λάθος στις παρακάτω προτάσεις. Το κριτήριό σας να είναι το κατά πόσο αποδίδουν το νόημα του κειμένου σωστά:
α. Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι η ανάγνωση ήταν πάντοτε εσωτερική.
β. Η απομνημόνευση δεν ήταν σημαντική στην αρχαία εποχή.
γ. Η σιωπηρή ανάγνωση βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα τον εαυτό μας.
δ. Οι τεχνολογικές καινοτομίες δεν έχουν επηρεάσει την εμπειρία της ανάγνωσης.
( Μονάδες 8 )
Γ. “Σήμερα, για μια ακόμα φορά…πολλαπλότητα της εμπειρίας”. Να εντοπίσετε και να καταγράψετε έναν τρόπο με τον οποίο αναπτύσσεται η παράγραφος.
( Μονάδες 5 )
Δ. Να ξαναγράψετε τις περιόδους που ακολουθούν αντικαθιστώντας τις λέξεις με την έντονη γραφή με συνώνυμές τους, ώστε το νόημα να παραμένει το ίδιο: “Κουνάτε τα χείλη σας ενώ διαβάζετε αυτό το κείμενο; Το μυαλό έπιανε το νόημα των λέξεων με το αυτί όσο και με το μάτι, και ολόκληρο το σώμα εμπλεκόταν στη διαδικασία.
( Μονάδες 5 )
Ε. “Σήμερα, για μια ακόμη φορά, οι τεχνολογικές καινοτομίες…επηρεάζουν τη λειτουργία της συνείδησης”. Να μετατρέψετε την ενεργητική σύνταξη σε παθητική. Τι παρατηρείτε ως προς το επικοινωνιακό αποτέλεσμα;
( Μονάδες 5)
ΣΤ. Σύμφωνα με τον συγγραφέα βρισκόμαστε στο κατώφλι μιας ακόμη αλλαγής του τρόπου που λειτουργούμε ως αναγνώστες. Εσείς πως πιστεύετε ότι επηρεάζει η ανάπτυξη της τεχνολογίας την αναγνωστική μας εμπειρία; Να καταγράψετε τις σκέψεις σας σε ένα κείμενο 200 – 250 λέξεων που θα δημοσιευθεί στην ιστοσελίδα του σχολείου σας.
( Μονάδες 20 )
ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ
Στο ποίημα του Κωνσταντίνου Καβάφη που ακολουθεί, ο στοχασμός του ποιητή έχει σημείο αφετηρίας την αναγνωστική του εμπειρία. Η περιπέτεια της ανάγνωσης διατρέχει το ποίημα.
Καισαρίων
Ἐν μέρει γιά νά ἐξακριβώσω μιά ἐποχή,
ἐν μέρει καί τήν ὥρα νά περάσω
τήν νύχτα χθές πῆρα μιά συλλογή
ἐπιγραφῶν τῶν Πτολεμαίων να διαβάσω.
Οἱ ἄφθονοι ἔπαινοι κ’ἡ κολακεῖες
εἰς ὅλους μοιάζουν. Ὅλοι εἶναι λαμπροί,
ἔνδοξοι, κραταιοί, αγαθοεργοί´
κάθ’ ἐπιχείρησίς των σοφωτάτη.
Ἄν πεῖς γιά τές γυναῖκες τῆς γενιᾶς, κι αὐτές,
ὅλες ἡ Βερενίκες κ’ἡ Κλεοπάτρες θαυμαστές.
Ὅταν κατόρθωσα τήν ἐποχή να εξακριβώσω
θ’ ἄφινα τό βιβλίο ἄν μιά μνεία μικρή,
κι ἀσήμαντη, τοῦ βασιλέως Καισαρίωνος
δέν εἴλκυε τήν προσοχή μου ἀμέσως…
Ἄ, νά, ἦρθες σύ μέ τήν ἀόριστη
γοητεία σου. Στήν ἱστορία λίγες
γραμμές μονάχα βρίσκονται για σένα,
κ’ ἔτσι πιό ἐλεύθερα σ’ἔπλασα μές στόν νοῦ μου.
Σ’ ἔπλασα ὡραῖο κ’αἰσθηματικό.
Ἡ τέχνη μου στό πρόσωπό σου δίνει
μιάν ὀνειρώδη συμπαθητική ἐμορφιά.
Καί τόσο πλήρως σέ φαντάστηκα,
πού χθές τήν νύχτα ἀργά, σάν ἔσβυνεν
ἡ λἀμπα μου – ἄφισα ἐπίτηδες νά σβύνει –
ἐθάρρεψα πού μπῆκες μές τήν κάμαρά μου,
μέ φάνηκε πού ἐμπρός μου στάθηκες´ ὡς θα ἤσουν
μές τήν κατακτημένην Ἀλεξάνδρεια,
χλωμός καί κουρασμένος, ἰδεώδης ἐν τῇ λύπῃ σου,
ἐλπίζοντας ἀκόμη νά σέ σπαλχνισθοῦν
οἱ φαῦλοι – που ψιθύριζαν το “Πολυκαισαρίη”.
Προτεινόμενες Δραστηριότητες
Α. Για κάθε μια από τις προτάσεις που ακολουθούν να αποδώσετε τον χαρακτηρισμό Σωστό ή Λάθος ανάλογα με το αν θεωρείτε ότι αποδίδουν το νόημα του ποιήματος. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας με αναφορά στο κείμενο:
α. Στην αρχή του ποιήματος ο Καβάφης επιθυμεί να γνωρίσει λεπτομέρειες για τον Καισαρίωνα.
β. Ο ποιητής θεωρεί τους βασιλείς της εποχής των Πτολεμαίων χαρισματικούς.
γ. Υπάρχουν πολλές ιστορικές πληροφορίες για τον Καισαρίωνα.
δ. Η τέχνη της ποίησης ανασυνθέτει τη μορφή του νεαρού Καισαρίωνα.
ε. Ο ποιητής φαίνεται να συμπαθεί τον νεαρό πρίγκηπα.
(Μονάδες 10 )
Β. Το ποίημα χαρακτηρίζεται από έντονη θεατρικότητα. Αισθανόμαστε ότι -κατά κάποιον τρόπο – παρακολουθούμε μια θεατρική παράσταση. Να εντοπίσετε τις ξεχωριστές σκηνές και να τις καταγράψετε με παραπομπές στο ποίημα.
( Μονάδες 10 )
Γ. Ο ποιητής περνά από το α’ ενικό πρόσωπο στο β’. Να εντοπίσετε το σημείο στο ποίημα. Στη συνέχεια, να σχολιάσετε αυτή του την επιλογή. Τι πιστεύετε ότι κατορθώνει με αυτή τη μετάβαση;
(Μονάδες 10 )
Δ. Να μεταγράψετε σε πεζό λόγο το ποίημα που διαβάσατε, εστιάζοντας στα συναισθήματα του ποιητή, όπως αυτά εναλλάσσονται στην ποιητική γραφή.
( Μονάδες 20 )
Περισσότερα κριτήρια αξιολόγησης συνεξέτασης Γλώσσας - Λογοτεχνίας εδώ.
