Τόνοι και πνεύματα στα αρχαία ελληνικά - Θεωρία και ασκήσεις

Ι. Τόνοι  

Το σύστημα  τονισμού στην Αρχαία Ελληνική είναι πιο περίπλοκο σε σχέση με τη Νέα  Ελληνική.  Ενώ  τώρα  στη  Νέα  Ελληνική  ο  τόνος  είναι  μόνο  ένας  και λέγεται οξεία, οι τόνοι που συναντούμε στην Αρχαία Ελληνική είναι τρεις:   

η οξεία ( ‘ ): σημειώνεται πάνω από το φωνήεν της συλλαβής που  τονίζεται. 

η βαρεία ( ` ): σημειώνεται μόνο στη λήγουσα αντί της οξείας, όταν  δεν ακολουθεί σημείο στίξης ή εγκλιτική λέξη. 

η  περισπωμένη (~):  σημειώνεται  πάνω  από  κάποιες  μακρές  συλλαβές, όταν αυτές τονίζονται.

ΙΙ. Πνεύματα  

Η  λέξη  που  αρχίζει  από  φωνήεν  ή  δίφθογγο  ή  το  σύμφωνο  ῥ  παίρνει  πάνω απ’ αυτό ένα πνεύμα. Τα πνεύματα είναι δύο:   \

η ψιλή ( ᾽ ): ἀήρ, εἰκών  

η δασεία ( ῾ ): ἁγνός, εὑρίσκω, ῥέω  

Από  τις  λέξεις  που  αρχίζουν  από  φωνήεν  ή  δίφθογγο  οι  περισσότερες παίρνουν ψιλή. Στις διφθόγγους, τόσο ο τόνος όσο και το  πνεύμα,  τοποθετούνται  πάντα  στο  δεύτερο  γράμμα,  π.χ. εὔχομαι, αἷμα, αὐτός, εἰκών, βασιλεύω, προοίμιον. 

Όταν η λέξη ξεκινά με κεφαλαίο φωνήεν, αν αυτό παίρνει πνεύμα  ή/και τόνο, τότε αυτά τοποθετούνται  δίπλα (στα αριστερά) και  όχι  πάνω από αυτό, π.χ. Ἆθλον  

Στην  αρχαία  Ελληνική  Γλώσσα  μπροστά  από  κάποιες  λέξεις  που  άρχιζαν  από  φωνήεν  υπήρχε  ένας  φθόγγος,  το    <Η>, το  δασύ πνεύμα,  που  ακουγόταν  σαν  μια  πνοή,  όπως  το  αγγλικό  h,  π.χ. ΗΕΛΛΑΣ. Κατά τον 3o αιώνα μ.Χ. αυτό έπαψε να προφέρεται. Έτσι, για  να  ξεχωρίζουν  οι λέξεις που  κάποτε είχαν μπροστά τη  δασεία  εκπνοή  (δηλ.  το  δασύ  πνεύμα)  από  αυτές  που  δεν  την  είχαν, χρησιμοποιήθηκαν δύο σύμβολα, τα πνεύματα:   η  δασεία  (῾), που  χρησιμοποιείται  στις  λέξεις  που  είχαν  το  <Η>, π.χ. Ἑλλάς, και η ψιλή (᾽), που χρησιμοποιείται στις λέξεις που δεν το είχαν, π.χ. ἀήρ. 

Υπάρχουν μερικοί τρόποι, για να καταλάβουμε ποιες λέξεις έπαιρναν  δασεία: 

α)  Κάποιες  σύγχρονες  ευρωπαϊκές  γλώσσες,  όπως  η  Αγγλική, έχουν διατηρήσει το <Η> μπροστά από λέξεις ελληνικής προέλευσης, που  έπαιρναν δασεία, π.χ.: Hellas, Helen, history, harmony, horizon.   

β) Όσες λέξεις αρχίζουν από ὑ (π.χ. ὑπόγειος, ὑπουργός, ὑφήλιος) ή  ῥ (π.χ. ῥέω, ῥόδον) 

γ)  Για  να  διαπιστώσουμε  αν  μια  αρχαιοελληνική  λέξη  δασύνεται, αναζητούμε  μία  νεοελληνική  σύνθετη  λέξη  που  να  περιλαμβάνει  την αρχαιοελληνική  λέξη  ως  β΄  συνθετικό  και  να  έχει  ως  α΄  συνθετικό  μία  πρόθεση,  π.χ. από,  επί,  υπό,  κατά,  μετά,  αντί. Αν  κατά  τη  σύνθεση,  τα  σύμφωνα  των  προθέσεων  μετατρέπονται  το  π  σε  φ  και  το  τ  σε  θ,  τότε  συμπεραίνουμε  πως  η  λέξη  που  αποτελεί  το  β΄  συνθετικό  στην  αρχαιοελληνική της μορφή έπαιρνε δασεία. Παραδείγματα: ἀπὸ + ὁπλίζω > ἀφοπλίζω. Άρα: Η αρχαιοελληνική λέξη ὅπλον έπαιρνε δασεία.   ἀπὸ + ἀγωγὴ > ἀπαγωγὴ, Άρα: Η αρχαιοελληνική λέξη ἀγωγὴ έπαιρνε ψιλή.  

ΙΙΙ. Κανόνες τονισμού     

1. Καμιά λέξη δεν τονίζεται πιο πάνω από την προπαραλήγουσα, π.χ.

  ΠΠΛ ΠΛ Λ

  λέ γο μεν

  ἐ λέ γο μεν

ἐ λε γό με θα

ΠΠΛ = προπαραλήγουσα, ΠΛ = παραλήγουσα, Λ = λήγουσα

Πότε βάζουμε οξεία;

2. Οξεία παίρνει πάντα η προπαραλήγουσα, π.χ. ἄν-θρω-πος

3. Οξεία παίρνουν πάντα τα φωνήεντα ό και έ, π.χ. λόγος, νέος (δε μας ενδιαφέρει αν βρίσκονται στη Λ στην ΠΛ ή στην ΠΠΛ)

4. Οξεία παίρνει η παραλήγουσα όταν:

η παραλήγουσα είναι μακρά (Μ) και η λήγουσα είναι μακρά (Μ), άρα έχουμε ΜΜ, π.χ., κήποις

Υπενθυμίζουμε ότι γενικά βραχέα είναι το ε και το ο, ενώ μακρά είναι το η, το ω και οι δίφθογγοι. Όμως οι δίφθογγοι αι και οι όταν βρίσκονται στο τέλος της λέξης θεωρούνται ως βραχύχρονοι. Στην περίπτωση βεβαίως που οι δίφθογγοι αι και οι είναι καταλήξεις της ευκτικής ή βρίσκονται στο τέλος των επιρρημάτων και των επιφωνημάτων είναι και πάλι μακρόχρονοι

Πότε βάζουμε περισπωμένη;

5. Περισπωμένη βάζουμε στην παραλήγουσα όταν:

η παραλήγουσα είναι μακρά (Μ) και η λήγουσα είναι βραχεία (Β), άρα έχουμε ΜΒ, π.χ. κῆπος

ΙV. Ασκήσεις

1.  Να  βάλετε  το  σωστό  πνεύμα  (ψιλή  ή  δασεία)  στις  λέξεις  που  ακολουθούν: 

αρμόζω, ήσυχος, ύπνος, ηγοῦμαι, ιερός, οδός, αμαρτία, ευρίσκω, ρήτωρ, αποφεύγω, ακούω, επιμέλεια,  αγορά, άνθρωπος, ελπίζω. αρετή , υδωρ.  

2. Να τονίσετε τις παρακάτω λέξεις:  ἀρχοντας, οἰκειος, μηλου, κηπων, προφητης, δουλος, ναος, οἰνος, ἀκροπολις  

3. Να τονίσετε και να δικαιολογήσετε τον τονισμό των παρακάτω  λέξεων:

δοξα:…………………………………………………………………………………… 

κηπος: ………………………………………………………………………………… 

δουλων: ………………………….…………………………………………………….   

νηπιον: ...………………………………………………………………………………

Περισσότερο υλικό για το Γυμνάσιο εδώ.