Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη οι περισσότεροι άνθρωποι δεν πείθονται με λογικά επιχειρήματα. Αυτό μπορεί να συμβαίνει στην επιστήμη και στη φιλοσοφία, αλλά αν ο ρήτορας θέλει να πείσει ένα κοινό η επιχειρηματολογία δεν αρκεί προκειμένου να φέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα. Ρήτορες υπήρχαν στην Αθήνα και ήταν κι εκείνοι δάσκαλοι. Όμως ο Αριστοτέλης είναι βέβαιος για την αποτελεσματικότητα της δικής του μεθόδου. Οι μαθητές του, οι μελλοντικοί ρήτορες, δεν θα αποστηθίζουν λόγους όπως συμβαίνει στις άλλες σχολές, αλλά θα μιλούν ανάλογα με το ακροατήριο.
«Ακόμη κι αν κατείχαμε την ακριβέστερη γνώση (ἐπιστήμην), μερικούς ανθρώπους δεν θα μπορούσαμε εύκολα να τους πείσουμε μιλώντας· επειδή ο λόγος που αφορά την επιστήμη ανήκει στη διδασκαλία, αυτό όμως είναι αδύνατο εδώ, αλλά είναι αναγκαίο οι αποδείξεις (τὰς πίστεις) και τα επιχειρήματα (τοὺς λόγους) να βασίζονται σε κοινά αποδεκτές αρχές (διὰ τῶν κοινῶν ποιεῖσθαι), όπως είπαμε και στα Τοπικά, όταν μιλούσαμε για τη συναναστροφή με το πλήθος.»
Αριστοτέλης, Ρητορική 1355a24-30
Από τις πίστεις, τις αποδείξεις, άλλες είναι «άτεχνες» δηλαδή δεν εξαρτώνται από την τέχνη του ρήτορα, όπως οι μάρτυρες, τα βασανιστήρια για την απόσπαση μιας ομολογίας και οι γραπτές συμφωνίες. Οι έντεχνες όμως πίστεις είναι εκείνες που οφείλονται στη ρητορική τέχνη του ομιλητή. Ο Αριστοτέλης έχει έτοιμο τον κατάλογο: Οι πρώτες αφορούν το ήθος του ρήτορα, οι δεύτερες τη διαμόρφωση της διάθεσης του ακροατή και οι τρίτες τα επιχειρήματα που είναι ή φαίνονται αληθινά. Είναι γεγονός ότι ο Αριστοτέλης θεωρεί πως δεν απευθυνόμαστε σε όλους τους ανθρώπους με τον ίδιο τρόπο. Αυτό δεν σημαίνει ότι θα αποταθούμε στον καθένα ξεχωριστά, αλλά στους διαφορετικούς τύπους των ανθρώπων. Ειδικότερα, το απαίδευτο κοινό μπορεί να χειραγωγηθεί πολύ εύκολα.
Η αλήθεια δεν γίνεται από τους περισσότερους κατανοητή. Χρειάζεται πρώτα να αντιληφθείς τον χαρακτήρα του άλλου, να λάβεις υπόψη τις εμπειρίες και τα πιστεύω που έχουν ριζωθεί βαθιά μέσα του και να μιλήσεις στο συναίσθημα. Να πεις αυτά που είναι έτοιμος να ακούσει για να τον πάρεις με το μέρος σου. Ο Αριστοτέλης αφιερώνει μεγάλο μέρος του έργου του στην ανάλυση της ψυχολογίας του ακροατή. Στο Β΄ βιβλίο της Ρητορικής, ωστόσο, παρουσιάζει ένα από τα εργαλεία που αποβαίνει καίριο στη χειραγώγηση των ατόμων. Πρόκειται για τη χρήση της «γνώμης» δηλαδή του αποφθέγματος που είναι τόσο γενικό ώστε να είναι κοινά παραδεκτό. Οι άνθρωποι, ειδικά οι απαίδευτοι, δεν θα μπουν στον κόπο να αναλύσουν την ορθότητα ενός συλλογισμού, αλλά θα δεχτούν ως αληθές αυτό που ήδη πιστεύουν.
Οι γνώμες, τα γνωμικά, παρουσιάζονται ως καθολικές αρχές χωρίς να είναι στην πραγματικότητα. Στόχο έχουν να παρακινήσουν τη διάθεση. Ο Αριστοτέλης θα ανασύρει πλήθος γνωμικών τα οποία ο ρήτορας θα πρέπει να γνωρίζει προσφέροντας παραδείγματα χρήσης τους. Για να δείξει πώς τα γνωμικά μπορούν να καθοδηγήσουν τους ανθρώπους, ανάμεσα σε άλλα, θα χρησιμοποιήσει τρεις φορές το παράδειγμα της παρακίνησης σε πόλεμο. Δηλαδή, αν οι στρατιώτες δεν έχουν θυσιάσει πριν τη μάχη και αισθάνονται αβεβαιότητα για την έκβαση, χρησιμοποιείται η πασίγνωστη φράση «εἷς οἰωνὸς ἄριστος ἀμύνεσθαι περὶ πάτρης» (ένας είναι ο άριστος οιωνός να αμύνεσθε για την πατρίδα). Αν πάλι ο εχθρός υπερτερεί αριθμητικά, το γνωμικό «Ο θεός του πολέμου είναι ίδιος για όλους» θα φέρει αποτέλεσμα. Τέλος, αν θέλουν να τους πείσουν να δολοφονήσουν και τα παιδιά των εχθρών, παρόλο που δεν έχουν κάνει κανένα κακό, τότε οι στρατιώτες θα ακούσουν το γνωμικό «είναι ανόητος όποιος σκοτώνει τον πατέρα και αφήνει πίσω τα παιδιά».
Όλα αυτά θα συμβούν χωρίς αιτιολογία. Αυτή είναι η ορθή χρήση των γνωμών απέναντι σε ανθρώπους που καταλαβαίνουν μόνο ό,τι οι ίδιοι γνωρίζουν και θεωρούν σωστό. Δεν είναι λίγες οι φορές που ο Αριστοτέλης, μελετητής της ανθρώπινης συμπεριφοράς, θα παροτρύνει τους μαθητές του να μιλήσουν ανάλογα με το ακροατήριο. Σε απαίδευτους ανθρώπους ταιριάζει ιδιαίτερα η χρήση γνωμικών:
«Η χρήση των γνωμικών προσφέρει μεγάλη βοήθεια στους λόγους λόγω της απαιδευσιάς των ακροατών (διὰ τὴν φορτικότητα τῶν ἀκροατῶν)· επειδή χαίρονται αν κάποιος μιλώντας γενικά, πετύχει τις απόψεις που έχουν εκείνοι για ένα συγκεκριμένο θέμα. Αυτό που λέω θα γίνει φανερό από το εξής, καθώς και το πώς πρέπει κάποιος να τα αναζητεί. Το γνωμικό, όπως έχουμε πει, είναι μία απόφανση (ἀπόφανσις) που αφορά το γενικό. Χαίρονται λοιπόν όταν λέγεται κάτι γενικό, το οποίο συμβαίνει να έχουν υποστηρίξει ειδικότερα. Δηλαδή, στην περίπτωση που κάποιος έχει κακούς γείτονες ή παιδιά θα αποδεχόταν με ευχαρίστηση αν του έλεγε κάποιος ότι δεν υπάρχει τίποτε χειρότερο από το να έχεις γείτονες ή πιο ηλίθιο από το να κάνεις παιδιά (ὅτι οὐδὲν ἠλιθιώτερον τεκνοποιίας). Ώστε ο ομιλητής πρέπει να προσπαθεί να μαντέψει τις προσχηματισμένες απόψεις τους ούτως ώστε να μιλήσει γι’ αυτές με γενικό τρόπο.»
Αριστοτέλης, Ρητορική 1395b1-11
Μέρος του χαρακτήρα του ανθρώπου είναι η καλλιέργειά του, ώστε να αντιλαμβάνεται ορθά τους συλλογισμούς και αυτούς θα αναλύσει ο συγγραφέας στη συνέχεια. Ο Αριστοτέλης αποφαίνεται: «οι ακαλλιέργητοι άνθρωποι προτιμούν να μιλούν με γνωμικά και βγάζουν εύκολα συμπεράσματα», γι’ αυτό και θα μιλήσουμε στη γλώσσα τους. Η λογική, που βασίζεται στο ἐνθύμημα, δηλαδή στον συλλογισμό, θα πρέπει να αναμένει το κατάλληλο κοινό, για το οποίο η χρήση γνωμικών χωρίς αιτιολογία δεν είναι αρκετή. Η ρητορική για τον Αριστοτέλη έχει στόχο την πειθώ του ακροατηρίου και την ανεύρεση πιστευτών επιχειρημάτων (Ρητορική 1355b25-26). Ταυτόχρονα είναι και χρήσιμη, επειδή είναι η συνήγορος της αλήθειας και της δικαιοσύνης:
«Η ρητορική είναι χρήσιμη διότι τα αληθή και τα δίκαια είναι από τη φύση τους ανώτερα από τα αντίθετά τους, ώστε αν οι αποφάσεις των δικαστών δεν γίνονται όπως αρμόζει, τότε κατ’ ανάγκη [οι ρήτορες] ηττώνται εξαιτίας των λόγων τους και αυτό είναι αξιοκατάκριτο.»
Αριστοτέλης, Ρητορική 1355a21-24
***
Έλσα Νικολαΐδου, συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
Περισσότερα ενδιαφέροντα κείμενα εδώ.