Γράφει η Τάνια Γεωργιοπούλου
Άνοιξε την πόρτα µε πάταγο. Ηταν φανερό ότι ήταν έξαλλ@. «Πήγαµε εδώ δίπλα να πάρουµε ένα σουβλάκι. Ξέρεις τι µας είπε, µόλις µας είδε; Βρε καλώς τις κοπέλες! Τις κοπέλες; Ποι@ τ@ έδωσε το δικαίωμα να βγάζει συμπεράσματα σε σχέση με το φύλο μας;». Δυσκολεύτηκα πολύ να περιγράψω το παραπάνω περιστατικό –το οποίο είναι αληθινό– χωρίς να χρησιμοποιήσω αντωνυμίες και καταλήξεις που να παραπέμπουν σε κάποιο από τα δύο φύλα, σεβόμενη την επιθυμία του ατόμου που πρωταγωνίστησε σε αυτό. Η χρήση ουδέτερης ως προς το φύλο γλώσσας για την ελληνική πραγματικότητα είναι κάτι σχεδόν άγνωστο. Η νέα τάση έχει ενσωματωθεί σε μεγάλο βαθμό στην Αμερική και στη Βρετανία αλλά και στις ευρωπαϊκές χώρες. Απηχεί την ανάγκη κάποιων ανθρώπων να γίνουν περισσότερο ορατοί. Είναι όμως και μια πολιτική αντίδραση στα όρια των κοινωνιών και της γλώσσας, αφού η γλώσσα που χρησιμοποιούμε διαμορφώνει και διαμορφώνεται από τον τρόπο που σκεφτόμαστε.
Τα ερωτήματα πολλά και περίπλοκα: Πόσο εύκολα αλλάζει η γλώσσα; Πώς μπορούμε να βρούμε λέξεις για να ονοματίσουμε τις νέες διεκδικήσεις; Και ποιος είναι ο αντίλογος στις αντιρρήσεις που διατυπώνονται; «Η γλώσσα λειτουργεί στη βάση της διαρκούς συνύπαρξης και συμμετοχής. Δεν τη μαθαίνουμε απλώς, τη συνδημιουργούμε ανά πάσα στιγμή. Η συμμετοχή μας σε αυτή τη δημιουργία εξασφαλίζει τη συνέχισή της και όχι η γραμματική και το συντακτικό. Γι’ αυτό άλλωστε όταν μια γλώσσα σταματάει να μιλιέται την ονομάζουμε “νεκρή” γλώσσα», λέει ο Δημήτρης Παπανικολάου, αναπληρωτής καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών και εταίρος του κολεγίου St. Cross στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.
Στην Αμερική και στη Βρετανία η χρήση αντωνυμιών που δεν προσδιορίζουν το φύλο καθώς και οι καταλήξεις που προσπαθούν να μην είναι θηλυκές ή αρσενικές, είναι υποχρεωτικές στην επίσημη επικοινωνία στα πανεπιστημιακά ιδρύματα αλλά και στις επιχειρήσεις.
Τhey και them
Ειδικότερα σε ό,τι αφορά τις αντωνυμίες they/them, που έχουν γίνει πολύ δημοφιλείς στις αγγλόφωνες χώρες τα τελευταία χρόνια, αυτές λειτουργούν πέρα από το δίπολο «αρσενικό-θηλυκό» (he/him και she/her). Ετσι, παρότι στην παραδοσιακή χρήση της γλώσσας υποδηλώνουν πληθυντικό αριθμό, χρησιμοποιούνται και για να περιγράψουν ένα άτομο όταν το φύλο του είναι άγνωστο, όταν επιθυμεί να το κρατήσει άγνωστο ή όταν αυτοπροσδιορίζεται ως non-binary (μη δυαδικό). Το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, και η πλειοψηφία των κολεγίων του, έχει λάβει απόφαση για την υποχρεωτική χρήση συμπεριληπτικής γλώσσας στα επίσημα έγγραφά του. Το 2015, το Αγγλικό Λεξικό της Οξφόρδης (Oxford English Dictionary – OED) προσέθεσε στα λήμματά του τη φυλετικά ουδέτερη προσφώνηση «Mx», μαζί με τα Mr (κύριος), Mrs (κυρία), Ms/Miss (δεσποινίς) κ.λπ., ώστε να εκπροσωπούνται επίσημα τα άτομα που δεν θέλουν να δηλώνουν το φύλο τους. Το Mx χρησιμοποιείται ήδη σε επίσημα έγγραφα στην Αγγλία.
Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (Ε.Κ.) έχει δεσμευτεί να χρησιμοποιεί σε κάθε γραπτή ή προφορική επικοινωνία του ουδέτερη ως προς το φύλο γλώσσα. Το 2008 το Ε.Κ. αποφάσισε την έκδοση πολυγλωσσικών οδηγών χρήσης ουδέτερης ως προς το φύλο γλώσσας και το 2018 επανέλαβε τη βούλησή του ζητώντας την επικαιροποίηση των εγχειριδίων. Οι οδηγοί αυτοί παρέχουν πρακτικές συμβουλές σε όλες τις επίσημες γλώσσες σχετικά με τη χρήση δίκαιης και συμπεριληπτικής ως προς το φύλο γλώσσας. Σκοπός της ουδέτερης ως προς το φύλο γλώσσας είναι να αποφεύγονται επιλογές λέξεων στις οποίες μπορεί να αποδοθεί χαρακτήρας προκατάληψης, διάκρισης ή απαξίωσης, επειδή υπονοούν ότι ένα βιολογικό ή κοινωνικό φύλο είναι ο κανόνας.
Το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, και η πλειοψηφία των κολεγίων του, έχει λάβει απόφαση για την υποχρεωτική χρήση συμπε-ριληπτικής γλώσσας στα επίσημα έγγραφά του.
«Στο πανεπιστήμιο γίνεται απολύτως σεβαστή η δήλωση της αντωνυμίας που κάθε άτομο κάνει για τον εαυτό του και με την οποία θέλει να του απευθύνονται. Σε οποιαδήποτε άλλη περίπτωση, ακόμα και αν χαμογελάσεις την ώρα που αποκαλείς κάποιον “they” πρόκειται για βαρύτατο παράπτωμα», τονίζει ο κ. Δημήτρης Παπανικολάου. Στα e-mails που έρχονται από το εξωτερικό, επισημαίνουν πανεπιστημιακοί, εκδότες και επιχειρηματίες, μετά το όνομα και πριν από τον επαγγελματικό τίτλο, είναι υποχρεωτικό να αναφέρονται οι αντωνυμίες που επιθυμούν οι αποστολείς να χρησιμοποιούν οι άλλοι όταν τους απευθύνονται: he/him, she/her, they/them.
Η χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης δίνοντας μεγαλύτερη ελευθερία ως προς τον αυτοπροσδιορισμό έχει λειτουργήσει απελευθερωτικά και πολλαπλασιαστικά ως προς την εξάπλωση της «ουδέτερης γλώσσας».
Πόσο εύκολο είναι να γίνει αυτή η αλλαγή στην καθημερινότητα; «Είναι πολύ δύσκολο, ειδικά όταν βρίσκεσαι σε μια συνάντηση με πολλά άτομα και πρέπει να θυμάσαι να αποκαλείς σωστά όλους τους παρευρισκομένους. Αλλά είναι υποχρεωτικό», αναφέρει ανώτατο στέλεχος διαφημιστικής εταιρείας στις ΗΠΑ.
Η αγγλική γλώσσα μπορεί να ενσωματώσει πιο εύκολα τις αλλαγές; «Στην αγγλική γλώσσα υπάρχει μια παράδοση στο “they” την οποία οι χρήστες της γλώσσας εκτός Αγγλίας μπορεί να μη γνωρίζουν. Στα παλαιά αγγλικά κείμενα χρησιμοποιούνταν το they. Στον Σαίξπηρ για παράδειγμα είναι συχνό. Ωστόσο κάθε γλώσσα έχει τα δικά της προβλήματα στο θέμα της συμπερίληψης», εξηγεί ο κ. Παπανικολάου.
Το… παπάκι
Πόσο βάρος να σηκώσει ένα παπάκι. Με αυτή τη φράση ο μεταφραστής Λύο Καλοβυρνάς εξηγεί για ποιους λόγους η χρήση του @ που συχνά επιλέγεται στην κατάληξη προκειμένου να αποφευχθεί η αναφορά του φύλου δεν είναι κατάλληλη. Καθώς δεν υπάρχει φωνητική απόδοση μπορεί να ερμηνευτεί κατά βούληση από εκείνον που διαβάζει ή απαγγέλλει ένα κείμενο. Το Κέντρο Εκπαίδευσης Μεταφραστών το 2018 εξέδωσε ένα εγχειρίδιο-οδηγό προς τα μέλη του σε σχέση με τη χρήση ουδέτερης ως προς το φύλο γλώσσας. Σε αυτή προτείνεται μεταξύ άλλων και η χρήση διπλών καταλήξεων, άρθρων ή αντωνυμιών. Η συγκεκριμένη λύση αντιμετωπίζει μεν το θέμα της ισότητας των φύλων, δεν καταφέρνει όμως να συμπεριλάβει και τα άτομα που δεν δέχονται τον δυαδικό χωρισμό, τα οποία θεωρούν ότι δεν χωράνε στο πλαίσιο που ορίζει το δίπολο άντρας – γυναίκα. Σε πολλές περιπτώσεις, έτσι, στα ελληνικά υιοθετείται η χρήση του ουδέτερου «το» για να εκφράσει το gender neutral.
«Συνάδελφοι χρησιμοποιούν το όλοι/όλες/όλα όταν απευθύνονται σε ακροατήριο. Με προβληματίζει αυτό, ποια είναι τα όρια της γλώσσας», λέει ο κ. Παπανικολάου. Oμως αν αυτό διαλέγουν εκείνοι που τους αφορά, «πρέπει να ακούσουμε με ταπεινότητα, να μάθουμε, να καταλάβουμε. Γιατί δεν μιλάμε για τις δικές μας ανάγκες», καταλήγει.
«Ευκαιρία να ψάξουμε τα όρια της έκφρασης και της γλώσσας μας»
Ο συγγραφέας Φίλιππος Μανδηλαράς γράφει εδώ και μερικούς μήνες ένα μυθιστόρημα για δύο κορίτσια τα οποία αισθάνονται ότι βρίσκονται εκτός του διπόλου άντρας – γυναίκα, είναι gender fluid. Φυσικά το θέμα της γλώσσας και το πώς πρέπει να τη διαχειριστεί, τον έχει προβληματίσει ιδιαίτερα σε αυτό το εγχείρημα. Εκτιμά ότι η διεκδίκηση να χρησιμοποιείται μια ουδέτερη ως προς το φύλο γλώσσα, είναι ένας τρόπος να διοχετεύσουν οι νέοι άνθρωποι την αντίδρασή τους στο παρελθόν, μια αντίδραση που ξεπερνά τα όρια της LGTB κοινότητας. «Μια αντίδραση στις ταμπέλες που αφορούν στην ανατομία. Κάποια νέα παιδιά λένε: “Δεν είμαι ούτε άντρας ούτε γυναίκα, δεν εντάσσομαι πουθενά, δεν θέλω να με τοποθετήσεις”. Ολο αυτό είναι κάτι πολύ πιο μεγάλο, από το να πεις “είμαι gay”».
Η γλώσσα όμως μπορεί να αλλάξει, να προσαρμοστεί; «Η γλώσσα είναι κάτι παρά πολύ παλιό και δεν μετακινείται εύκολα. Το να αλλάξεις τη συνήθεια της γλώσσας είναι σαν να αμφισβητείς ότι ξυπνάμε το πρωί. Σαν να λες, γιατί από εδώ και πέρα να μην ξυπνάμε το απόγευμα; Αν πάμε να κλείσουμε αυτό που συμβαίνει στα όρια της συζήτησης για το φύλο, το μικραίνουμε, το περιορίζουμε.
Είναι μια ευκαιρία να διερευνήσουμε στοιχεία για τη γλώσσα μας. Η ελληνική γλώσσα περιλαμβάνει το ουδέτερο και είμαστε πολύ τυχεροί σε αυτό, είναι μια πιο ανοιχτή γλώσσα σε σχέση με την αγγλική ή τη γαλλική που έχουν δύο γένη. Τι είναι λοιπόν τα ουδέτερα και τι σηματοδοτούν; Λέμε «ο άντρας» και «η γυναίκα», αλλά λέμε «το μωρό», «το παιδί», «το αγόρι», «το κορίτσι».
Η ελληνική γλώσσα δηλώνει το φύλο αλλά κρατάει το ουδέτερο έως ότου το άτομο αποκτήσει ώριμα χαρακτηριστικά. Και ακόμη παραπέρα γιατί λέμε «ο ήλιος» αλλά «η θάλασσα»; Η γλώσσα είναι η πατρίδα μας και ίσως αυτό που συμβαίνει είναι μια αφορμή να ανοίξουμε τη συζήτηση και να την εξερευνήσουμε.