Η απεικόνιση του Χριστού με γένια και μακριά μαλλιά εμφανίζεται για πρώτη φορά τον 4ο αιώνα μ.Χ. Πριν, απεικονιζόταν ως αγένειος νέος. Όμως, τα χαρακτηριστικά του Χριστού, όπως τα γνωρίζουμε σήμερα, καθιερώθηκαν στη βυζαντινή τέχνη γύρω στον 6ο αιώνα, και πολύ αργότερα στη Δύση.
Οι πρώτες απεικονίσεις
Τους πρώτους δύο αιώνες του χριστιανισμού, ο Ιησούς αντιπροσωπεύτηκε έμμεσα με σύμβολα όπως ο ιχθύς, το παγώνι, την άγκυρα και το χριστόγραμμα, Το τελευταίο θεωρείται μια πρώιμη αναπαράσταση του σταυρωμένου Χριστού από τους χριστιανούς.
Επιτύμβια στήλη της χριστιανής Λικινίας Αμίας, των αρχών του 3ου αιώνα μ.Χ. Οι ιχθείς και η άγκυρα στη στήλη συμβολίζουν τον Χριστό. Ρώμη, Εθνικό Ρωμαϊκο Μουσείο (Museo Nazionale Romano). Πηγή εικόνας: Wikipedia
Επίσης, το σχήμα ενός ψαριού, ή η λέξη «ιχθύς», συμβόλιζε τον Χριστό αφού με τα γράμματά της σχηματίζεται η ακροστιχίδα «Ιησούς Χριστός Θεού Υιός Σωτήρ».
Τα σύμβολα αυτά ήταν διαδεδομένα στους οπαδούς της νέας θρησκείας σε όλη τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Σήμερα, απαντώνται κυρίως στις κατακόμβες στη Ρώμη, όπου οι πρώτοι χριστιανοί έκαναν τις τελετές τους και έθαβαν τους νεκρούς τους.
Από τον 3ο αιώνα και μετά, οι συμβολισμοί για τον Χριστό απέκτησαν και ανθρώπινη μορφή. Όμως, ακόμη και οι απεικονίσεις αυτές δεν ήταν απόπειρες να δείξουν τον ιστορικό Χριστό.
Πηγή έμπνευσης των απεικονίσεων ήταν η Παλαιά Διαθήκη, αλλά και η ελληνική μυθολογία.
Έτσι για παράδειγμα, χριστιανικές απεικονίσεις του Ιωνά μέσα στη φάλαινα, του Δανιήλ στο λάκκο των λεόντων, ή του Ορφέα που σαγηνεύει τα ζώα με τη λύρα του, στην πραγματικότητα, συμβόλιζαν τον Χριστό.
Ο Χριστός ως “Καλός Ποιμήν” σε τοιχογραφία κατακόμβης στη Ρώμη. Πηγή: Wikipedia
Η πιο δημοφιλής απεικόνιση του Χριστού την περίοδο εκείνη ήταν ο «Καλός Ποιμένας», ένας αγένειος νέος σε ποιμενικές σκηνές που φυλούσε πρόβατα και κουβαλούσε στους ώμους του ένα αρνί. Πρόκειται για απεικόνιση που έχει τις ρίζες του στο παρελθόν της ελληνικής τέχνης, και έχει εκφραστεί μέσω του τύπου του «μοσχοφόρου» στη γλυπτική της αρχαϊκής εποχής.
Η τοιχογραφία σε ελληνική πόλη της Συρίας
Η παλαιότερη απεικόνιση του Χριστού ως ιστορικό πρόσωπο, και όχι συμβολικά, προέρχεται από μία τοιχογραφία που χρονολογείται γύρω στο 232 μ.Χ. Βρέθηκε σε ανασκαφή στη Δούρα Ευρωπό, μίας ελληνικής πόλης στη Συρία κοντά στα σύνορα με την περσική αυτοκρατορία.
Στις αρχές του 3ου αιώνα, η Δούρα Ευρωπός αποτελούσε σημαντικός εμπορικός σταθμός της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στην Ανατολή. Επίσης, χρησιμοποιούνταν ως βάση των ρωμαϊκών στρατευμάτων που επιχειρούσαν εναντίον των Περσών και διέθετε μία ακμάζουσα χριστιανική κοινότητα.
Η τοιχογραφία αυτή, μαζί με άλλες που καταγράφουν επεισόδια από τη ζωή του Χριστού, ανήκαν σ’ ένα σπίτι που χρησιμοποιήθηκε από τους χριστιανούς της πόλης για τις τελετές τους. Πολλοί ειδικοί θεωρούν ότι το κτίριο αυτό είναι η παλαιότερη γνωστή εκκλησία στον κόσμο.
Ο Χριστός, στο κέντρο, θεραπεύει τον παραλυτικό. Τοιχογραφία στη Δούρα Ευρωπό που θεωρείται ότι έχει την παλαιότερη απεικόνιση του Χριστού ως ιστορική προσωπικότητα. Πηγή: Wikipedia
Η σκηνή της τοιχογραφίας απεικονίζει την ιστορία της θεραπείας του παραλυτικού από τον Χριστό, όπως έχει καταγραφεί στο Κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, 2:1-12.
Σε αυτή, ο Χριστός έχει απεικονιστεί ως ένας νέος αγένειος με κουρεμένα μαλλιά, Φορά ενδύματα ενός πλούσιου Ρωμαίου. Στην πραγματικότητα, η απεικόνιση αυτή του Χριστού δεν μπορεί να έχει σχέση με την ιστορική του υπόσταση.
Είναι προφανές ότι οι χριστιανοί στη Δούρα Ευρωπό τον απεικόνισαν με βάση τα δικά τους πρότυπα.
Πηγή: Wikimediamtx Commons
Στην ίδια εκκλησία υπήρχε και μία τοιχογραφία που έδειχνε τον Πέτρο και τον Χριστό να περπατούν στο νερό, έχοντας πίσω τους ένα καΐκι με μερικούς μαθητές. Δυστυχώς, η τοιχογραφία είναι καταστραμμένη στο σημείο που ήταν το κεφάλι του Χριστού και έτσι δεν μπορούμε να διακρίνουμε τα χαρακτηριστικά του προσώπου του.
Οι πρώτες απεικονίσεις του Χριστού με γένια και μακριά μαλλιά
Με το Διάταγμα των Μεδιολάνων το 313 μ.Χ. σταμάτησαν όλες οι διώξεις κατά του χριστιανισμού. Επιπλέον, ξεκίνησε να επικρατεί στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, και στο τέλος του αιώνα έγινε η επίσημη θρησκεία. Είναι στη διάρκεια του αιώνα αυτού, που η απεικόνιση του Χριστού απέκτησε τα χαρακτηριστικά που γνωρίζουμε μέχρι σήμερα.
Αν και σταμάτησαν οι διώξεις, οι χριστιανοί της Ρώμης συνέχισαν να χρησιμοποιούν τις κατακόμβες της πόλης ως νεκροταφεία τους. Έτσι, χριστιανικές τοιχογραφίες υπάρχουν σε αυτές και στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα μ. Χ.
Τοιχογραφία στην κατακόμβη “του Μαρκελλίνου και Πέτρου” που απεικονίζει τον Χριστό με τον Απόστολο Παύλο αριστερά και τον Απόστολο Πέτρο δεξιά. Πηγή: Wikimediamtx Commons
Ανάμεσά τους έχουμε τις πρώτες γνωστές απεικονίσεις του Χριστού με γένια και μακριά μαλλιά. Έτσι, σε τοιχογραφία της κατακόμβης γνωστής ως «του Μαρκελλίνου και Πέτρου» ο Χριστός απεικονίζεται ανάμεσα στους αποστόλους Πέτρο και Παύλο.
Εκτός από τον Χριστό, έχουμε για πρώτη φορά απεικονίσεις των δύο σημαντικότερων αποστόλων με τα καθιερωμένα χαρακτηριστικά τους. Σε μία άλλη κατακόμβη, γνωστή ως «της Κομμοδίλλας», υπάρχει άλλη απεικόνιση του Χριστού με γένια.
Απεικόνιση του Χριστού σε τοιχογραφία της κατακόμβης “της Κομμοδίλλας”. Πηγή: Wikipedia
Απεικονίσεις του Χριστού με γένια και μακριά μαλλιά από την περίοδο αυτή συναντούμε και σε άλλες πόλεις της δυτικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, όπως για παράδειγμα, τη Ραβέννα.
Πρώιμη βυζαντινή τέχνη και απεικόνιση του Χριστού
Οι ειδικοί συμφωνούν ότι τα χαρακτηριστικά του Χριστού, όπως αυτά επικράτησαν μέχρι σήμερα, καθιερώθηκαν στη βυζαντινή αυτοκρατορία τον 6ο αιώνα μ. Χ. Αντίθετα στη Δύση, παρά το γεγονός ότι έχουμε τις παλαιότερες γνωστές απεικονίσεις του γενειοφόρου Χριστού, μέχρι και τον 12ο αιώνα αυτός απεικονιζόταν κυρίως ως αγένειος νέος, και σπανιότερα με τα χαρακτηριστικά της βυζαντινής τέχνης.
Σόλιδος (χρυσό νόμισμα) του Ιουστινιανού Β΄, κομμένο μεταξύ 685-695 μ.Χ. Πρόκειται για την πρώτη απεικόνιση του Χριστού σε νόμισμα και αποδεικνύει ότι ήδη στα τέλη του 7ου αιώνα, είχαν καθιερωθεί τα χαρακτηριστικά που χρησιμοποιούνται και σήμερα. Πηγή: Wikimediamtx Commons
Σήμερα διαθέτουμε ελάχιστα στοιχεία για το πως η πρώιμη βυζαντινή τέχνη κατέληξε μεταξύ του 4ου και 6ου αιώνα στη σταδιακή υιοθέτηση της απεικόνισης του Χριστού με τα γνωστά τυποποιημένα χαρακτηριστικά της γενειάδας και των μακριών μαλλιών.
Είναι βέβαιο ότι θα πρέπει να υπήρχαν έργα στη βυζαντινή αυτοκρατορία που απεικόνιζαν τον Χριστό με τον τρόπο αυτό και πριν από τον 6ο αιώνα. Όμως, αυτά καταστράφηκαν στα χρόνια της Εικονομαχίας, κατά τον 8ο και 9ο αιώνα. Έτσι, δεν μπορούμε να παρακολουθήσουμε πως τελικά καθιερώθηκε η απεικόνιση του Χριστού με τα γνωστά χαρακτηριστικά του.
Η εικόνα του Χριστού Παντοκράτορα στον Σινά
Μία από τις ελάχιστες εικόνες πριν από την περίοδο της Εικονομαχίας που έχει διασωθεί, μας δίνει ένα σημαντικό στοιχείο για την επικράτηση των χαρακτηριστικών του Χριστού. Πρόκειται για εικόνα στο μοναστήρι της Αγίας Αικατερίνης στο όρος Σινά της Αιγύπτου και χρονολογείται γενικά στον 6ο αιώνα μ.Χ.
Πηγή: Wikipedia
Είναι η παλαιότερη σωζόμενη ξύλινη εικόνα με τη μορφή του Χριστού και τον απεικονίζει στον τύπο του Παντοκράτορα.
Επίσης, θεωρείται από πολλούς ως η παλαιότερη απεικόνιση του Χριστού που αναγνωρίζεται αμέσως ως τέτοια, ακόμη και σήμερα. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι φέρει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά του Χριστού που καθιερώθηκαν στη βυζαντινή τέχνη και αργότερα υιοθετήθηκαν και στη Δύση.
Η αρχαία αυτή εικόνα είναι ζωγραφισμένη μ’ ένα ασυνήθιστο τρόπο. Η απεικόνιση του Χριστού δεν είναι συμμετρική. Πιστεύεται ότι αυτό έγινε σκόπιμα προκειμένου να αναδειχθεί η διπλή φύση του Ιησού, απεικονίζοντας χαρακτηριστικά τόσο του Θεού όσο και του ανθρώπου.
Έτσι, η δεξιά πλευρά του Χριστού, με το δεξί χέρι υψωμένο στη χειρονομία της ευλογίας, αντιπροσωπεύει τη θεία φύση του Ιησού, ενώ η αριστερή πλευρά, με το αριστερό χέρι να κρατά το Ευαγγέλιο, αντιπροσωπεύει την ανθρώπινη φύση.
Κωνσταντίνος Λαγός, https://www.mixanitouxronou.gr