Φάκελος υλικού για τα Αρχαία Ελληνικά Γ’ Λυκείου - Ενότητα 7 - Θεματική Ενότητα 2 – Ενδεικτικές δραστηριότητες

Επιμέλεια: Δημήτριος Στεφάνου, https://blogs.sch.gr/dstefanou

Α. Τι λέει το κείμενο;

1. Ποια ορμή οδηγεί τον άνθρωπο να δημιουργήσει κοινωνίες;

Ο άνθρωπος είναι προορισμένος από τη φύση να ζει κοινωνικά με άλλους ανθρώπους, ως κοινωνικό-πολιτικό όν. Είναι ένα όν, στο οποίο η πολιτικότητα ως δυνατότητα είναι εγγενής και όχι επίκτητη, αφού διέπεται από μία φυσική ορμή για συμβίωση με άλλους ανθρώπους

Αυτό εξηγείται τελεολογικά αφού μόνο μέσα σε κοινωνίες ο άνθρωπος τελειούται ολοκληρώνεται δηλαδή και φτάνει στην πληρότητα των δυνατοτήτων του.

Στο σημείο αυτό ακόμη εκτός του ότι ο Αριστοτέλης κάνει λόγο για μια ορμή προς διαβίωση σε μια πολιτική κοινότητα προσθέτει ακόμη ότι αυτός που πρώτος ίδρυσε μια τέτοια κοινωνία έγινε πρόξενος μεγίστων αγαθών, υπονοώντας μάλλον μυθικά πρόσωπα όπως ο Θησέας. Αυτό δεν έρχεται σε αντίφαση με τα παραπάνω, αφού ο πρώτος ιδρυτής μιας κοινότητας είναι εκείνος που υλοποιεί την ορμή του ανθρώπου για συμβίωση με άλλους ανθρώπους και ταυτόχρονα θεωρείται άξιος επαίνων, επειδή προστατεύει τους ανθρώπους από τον εκφυλισμό προς το κακό. (Kullman “Η Πολιτική σκέψη του Αριστοτέλη” σελ 51 ΜΙΕΤ 1996)

2. Ποια όπλα έχει από τη φύση του ο άνθρωπος και πώς μπορεί να τα χρησιμοποιήσει;

ὁ δὲ ἄνθρωπος ὅπλα ἔχων φύεται φρονήσει καὶ ἀρετῇ, οἷς ἐπὶ τἀναντία ἔστι χρῆσθαι μάλιστα.

Τονίζει εδώ ο Αριστοτέλης ότι ο άνθρωπος έχει τεράστιες δυνάμεις και ικανότητες (όπλα), οι οποίες διακρίνονται σε διανοητικές (φρόνησις) και σε δεξιότητες (αρετή), τις οποίες μπορεί να χρησιμοποιήσει είτε για αγαθούς είτε για κακούς σκοπούς ανάλογα με το ήθος του. Οι δυνατότητες του ανθρώπου να πράξει το καλό ή το κακό είναι τεράστιες σε σχέση με εκείνες των άλλων ζώων. Αυτό θέλει να εκφράσει ο Αριστοτέλης, , όταν χαρακτηρίζει τον άνθρωπο βέλτιστον των ζώων, δηλαδή τελειότερο από τα ζώα, αλλά και χείριστον, ἀνοσιώτατον καὶ ἀγριώτατον πάντων, δηλαδή το χειρότερο, το πιο βδελυρό και το πιο άγριο από όλα τα όντα. (Αριστοτέλης «Πολιτικά» Δ. Παπαδής τ. Α’ Σελ. 484 ΤΟ ΒΗΜΑ).

Σύμφωνα με τον Ιngemar During (Αριστοτέλης τ. β’ σελ. 283) τα όπλα είναι η γλώσσα, ο νους και τα πάθη.

1. Ποια θεωρεί ο Αριστοτέλης ύψιστη αξία μιας κοινωνίας;

Η ύψιστη αξία μιας κοινωνίας είναι η δικαιοσύνη.

Οι λόγοι είναι οι παρακάτω:

1. Η δικαιοσύνη είναι μια έννοια συνδεδεμένη απόλυτα με την πόλη, κάτι που δεν υπάρχει πουθενά αλλού παρά μόνο στην πόλη, και ο λόγος γι’ αυτό είναι ότι στην πόλη υπάρχει, ως απόλυτος ρυθμιστής, ο νόμος.
2. Η δικαιοσύνη είναι επομένως, η ιδιότητα με την οποία ο άνθρωπος ζει σε απόλυτη συμφωνία προς την κοινωνική ηθική της πόλης του
3. Ότι όπου υπάρχει η δικαιοσύνη δεν μπορεί παρά να υπάρχουν και οι υπόλοιπες αρετές (ἐν δικαιοσύνη συλλήβδην πᾶσα ἀρετή ἔνι).

Ο Αριστοτέλης συνδέει την δικαιοσύνη με την πόλη, την πολιτική κοινωνία, όταν λέει η δε δικαιοσύνη πολιτικόν και πιο συγκεκριμένα συνάπτει το δίκαιο και τη δικαιοσύνη, που εκφράζονται μέσα από τους νόμους, με συγκεκριμένο πολίτευμα της πολιτικής κοινωνίας, της πόλεως. Όσον αφορά τη σχέση της δικαιοσύνης με το δίκαιο, θεωρεί την δικαιοσύνη έκφραση, απονομή και εφαρμογή του δικαίου, των αρχών του δικαίου, ἡ δὲ δικαιοσύνη τοῦ δικαίου κρίσις, ενώ το δίκαιο είναι η τάξη και η νομική έκφραση των ηθικών και πολιτικών αξιών της πολιτικής κοινωνίας, ἡ γὰρ δίκη πολιτικῆς κοινωνίας τάξις ἐστίν.

 Β. Ας εμβαθύνουμε στο νόημα του κειμένου

1. Ποια λογική σχέση συνδέει τις έννοιες φύσις και τέλος, όπως χρησιμοποιούνται εδώ από τον φιλόσοφο;

Σε όλες τις φυσικές διεργασίες υπάρχει ένας τελικός στόχος, τέλος, ο οποίος εκπροσωπεί την τέλεια πραγματοποίηση του δυνατού.

Το υπέρτατο αγαθό του ατόμου όσο και της πόλης είναι για τον Αριστοτέλη η ευδαιμονία, η οποία συνίσταται στην άσκηση κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο, των ικανοτήτων που ανήκουν στον άνθρωπο, δηλαδή της αρετής.

Ο άνθρωπος της φύσης, δηλαδή ο προκοινωνικός άνθρωπος αποτελεί δυνάμει άνθρωπος. Ενεργεία άνθρωπος γίνεται ο “πολιτικός” άνθρωπος μέσα από τους πολιτικοηθικούς θεσμούς της κοινωνικής ζωής, μέσα από την πολιτιστική δημιουργία, μέσα από την οργανωμένη κοινωνικο-υλική ζωή. Φύση λοιπόν είναι η ενστικτώδης ορμή του ανθρώπου να ζει με άλλους. Τέλος είναι η κοινωνικοπολιτική ολοκλήρωση του ανθρώπου.

Πρέπει ακόμα να τονίσουμε τον έντονα τελεολογικό χαρακτήρα της πολιτικής φιλοσοφίας του Αριστοτέλη, όπως ξεκάθαρα προκύπτει από τις πρώτες κιόλας γραμμές της σχετικής πραγματείας του, όπου κατηγορηματικά δηλώνεται ότι, εφόσον κάθε κοινωνία αποσκοπεί σε κάποιο αγαθό, που αποτελεί τον κινητήριο μοχλό δράσης της, η πόλις-πολιτεία που είναι η μεγαλύτερη και πιο σημαντική μορφή κοινωνίας πρέπει να αποσκοπεί στο υπέρτατο αγαθό και αυτό να επιδιώκει με όλα τα ηθικά και νόμιμα μέσα που διαθέτει. Άλλωστε ολόκληρο το φιλοσοφικό του οικοδόμημα διέπεται από μία έντονα τελολογική θεώρηση του κόσμου. Διότι ο σκοπός κάθε όντος, εκφράζει τη φύση του και το βαθύτερο νόημά του, αφού η φύση κάθε όντος είναι ο σκοπός του. Δηλαδή η φύση των όντων ολοκληρώνεται, όταν πραγματώνεται ο σκοπός του, προς τον οποίο φέρονται από την ίδια τους τη φύση. Γι’ αυτό και ονομάζονται από τον Αριστοτέλη εντελέχειαι, πράγματα που από τη γέννησή τους εμπεριέχουν τον σκοπό τους:

«Ἡ δε φύσις τέλος ἐστίν οἷον γάρ ἕκαστον ἐστί τῆς γενέσεως τελεσθείσης, ταύτην φαμέν τήν φύσιν εἶναι ἑκάστου.»

Επειδή λοιπόν ο άνθρωπος πραγματώνει τη φύση του, τον προορισμό του, ολοκληρώνεται ως ηθική και πνευματική προσωπικότητα μόνον μέσα στην πόλη-πολιτεία, προς την οποία φέρεται, όπως ελέχθη, από την ίδια τη φύση του, είναι από τη φύση του πολιτικό (κοινωνικό) ζώο. Και επειδή η πόλις-πολιτεία όχι μόνον πραγματώνει (παρέχει το θεσμικό πλαίσιο και ένα επαρκές πλέγμα σχέσεων και προϋποθέσεων, όπου μπορεί ο άνθρωπος να ασκήσει και να προαγάγει) τις ηθικές και πνευματικές του δυνάμεις, αλλά και αποτελεί την προέκταση και το επιστέγασμα των μικρότερων και ατελέστερων μορφών κοινωνική συμβίωσης των ανθρώπων, του οίκου και της κώμης που είναι προδήλως, και κυρίως η πρώτη, φυσικές συμβιωτικές κοινότητες, θεωρείται από τον Αριστοτέλη και αυτή ως προϊόν της φύσης:

«Τῶν φύσει ἡ πόλις».

Γι’ αυτό μόνο στο πλαίσιο της πόλης ο άνθρωπος πραγματώνει τη φύση του, γίνεται καλός πολίτης και αγαθός ανήρ, ηθικά τελειωμένος.  (Αριστοτέλης «Πολιτικά» Δ. Παπαδής τ. Α’  σελ. 23-24 ΤΟ ΒΗΜΑ)

 

2. Να συγκρίνετε την άποψη του Αριστοτέλη για τον άνθρωπο ως ζῷον πολιτικόν με εκείνα που υποστηρίζει ο Πρωταγόρας στην 6η Διδακτική Ενότητα

Ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι η από τη φύση δεδομένη συμβίωση άνδρα και γυναίκας δημιουργεί τον φυσικό θεσμό του οίκου, δηλαδή της οικογένειας, από πολλούς οίκους προκύπτει ο εξίσου φυσικός θεσμός της κώμης και από πολλές κώμες δημιουργείται η πόλη, η οποία και μόνο εγγυάται την αυτάρκεια του ανθρώπου. Ο Αριστοτέλης συνάγει το συμπέρασμα ότι και η πόλη υπάρχει φύσει και ο άνθρωπος είναι φύσει πολιτικό ζώο. Υπογραμμίζει επίσης ότι ο άνθρωπος είναι εκ γενετής πολιτικό ζώο και, τουλάχιστον ως είδος, μπορεί να επιβιώσει με αυτάρκεια μόνο σε μια ολοκληρωμένη πολιτική κοινότητα. Αυτό σημαίνει ότι, «αφού είναι εκ φύσεως πολιτικό ζώο, τείνει να ζει με άλλους ανθρώπους, ακόμα κι όταν δεν χρειάζεται αμοιβαία βοήθεια. Βέβαια και το κοινό συμφέρον ενώνει τους ανθρώπους, στο μέτρο που συμβάλλει στην καλή ζωή του ατόμου, διότι αυτός είναι ο στόχος και καθενός και όλων μαζί. Αλλά οι άνθρωποι συναθροίζονται ακόμη και για χάρη της απλής συμβίωσης και συγκροτούν μια πολιτική κοινότητα.» (Πολιτικά 3, 6).

Στον Πρωταγόρα οι άνθρωποι παρουσιάζονται να δημιουργούν κοινότητες για να αντιμετωπίσουν συγκεκριμένες ανάγκες μάλιστα της επιβίωσης και της αντιμετώπισης των κινδύνων από τα θηρία. Ο άνθρωπος ζει μέσα σε ένα εχθρικό και ανασφαλές περιβάλλον και συνειδητοποιεί ότι χωρίς τον σχηματισμό κάποιας κοινότητας δεν μπορεί να αντεπεξέλθει στις απαιτήσεις και στις ανάγκες της ζωής του. Το γεγονός όμως αυτό δεν αναιρεί την ιδέα της φυσικής προδιάθεσης για κοινωνική ζωή. Ειδικά μετά τα δώρα του Δία ο άνθρωπος φαίνεται ικανός να πραγματώσει αυτή την φυσική προδιάθεση. (βλέπε σχόλιο σελ. 42 3ης § στον φάκελο υλικού)

ὁ δὲ πρῶτος συστήσας μεγίστων ἀγαθῶν αἴτιος“

Ο Αριστοτέλης υπήρξε ιδιαίτερα γόνιμος για την πολιτική σκέψη, υπογραμμίζοντας ότι το κράτος δεν υπάρχει μόνο συμβατικά, αλλά έχει τις ρίζες του στην ανθρώπινη φύση … ότι το κράτος δεν συνιστά τεχνητό περιορισμό της ελευθερίας, αλλά μέσο για την κατάκτησή της”, παρατηρεί εύστοχα ο διακεκριμένος Αριστοτελιστής W. D. Ross. Είναι πιθανό η θεωρία αυτή του Αριστοτέλη, σύμφωνα με την οποία τόνο η πολιτικότητα του ανθρώπου όσο και η σύσταση της πόλεως ανάγονται στη φύση, να αποτελεί απάντηση στους σοφιστές εκείνους που υποστήριζαν ότι τα κράτη και οι νόμοι είναι προϊόντα κοινωνικών συνθηκών και συμβατικών ρυθμίσεων, κοινωνικών συμβολαίων, για να χρησιμοποιήσω τη σχετική και καθιερωμένη ορολογία των νεότερων χρόνων, που αποβλέπουν όχι στην ευδαιμονία των πολιτών αλλά στη διασφάλιση των όρων μίας ασφαλούς και ειρηνικής συνύπαρξης των συμβαλλομένων και στην εξασφάλιση κάποιας ευημερίας. Όμως “όταν ο Αριστοτέλης περιγράφει το κράτος ως προϊόν της φύσης, δεν έχει και την πρόθεση να το αυτονομήσει από την ανθρώπινη βούληση. Η ανθρώπινη βούληση το δημιούργησε και το διατηρεί στη ζωή, η ανθρώπινη βούληση μπορεί να το φέρει “πιο κοντά στις επιθυμίες της καρδίας”/ Απλώς δηλώνει ότι το κράτος είναι φυσικό με την έννοια ότι έχει τις ρίζες του στη φύση και όχι σε κάποια ανθρώπινη ιδιοτροπίας”. Άλλωστε στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης είναι σαφέστατος, όταν λέει ότι οι θεμελιωτής της πολιτικής κοινωνίας, της κοινωνικοπολιτικής συμβίωσης των ανθρώπων στο πλαίσιο μιας στοιχειώδους κρατικής οντότητας, είναι μεγάλος ευεργέτης της ανθρωπότητας:

Και η θέση του αυτή που αντιστοιχεί στην θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου δεν δημιουργεί κανένα απολύτως πρόβλημα αντίφασης προς τη θέση του ότι η πολιτική κοινωνία είναι ¨οικοδόμημα” της φύσεως, καθότι η τελευταία επέχει θέση όρου θεμελιακού και προϋπόθεσης ως προς τη δεύτερη. Αν δηλαδή δεν υπήρχε η φυσική ορμή του ανθρώπου προς την κοινωνική συμβίωση, η σύσταση πολιτικής κοινωνίας θα ήταν αδύνατη. (Αριστοτέλης «Πολιτικά» Δ. Παπαδής τ. Α’  σελ. 24-25 ΤΟ ΒΗΜΑ)

ΠΗΓΕΣ

Kullman “Η Πολιτική σκέψη του Αριστοτέλη”  ΜΙΕΤ 1996
Βασίλης Κάλφας Γιώργος Ζωγραφίδης “Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι” ΤΟ ΒΗΜΑ

Αριστοτέλης «Πολιτικά» Δ. Παπαδής τ. Α’  ΤΟ ΒΗΜΑ

Ιngemar During “Αριστοτέλης” τ. β’ ΜΙΕΤ