Η σύνταξη των βασικών όρων της πρότασης στα αρχαία ελληνικά

Οι βασικοί όροι της πρότασης

 

Βασικό συστατικό στοιχείο και πυρήνας μιας πρότασης είναι το ρήμα της πρότασης. Το ρήμα πλαισιώνεται για να σχηματίσει προτάσεις από δύο όρους, το υποκείμενο και το κατηγόρημα.

Το υποκείμενο μας φανερώνει ποιος ενεργεί, παθαίνει ή βρίσκεται σε μια κατάσταση και βρίσκεται πάντα σε πτώση ονομαστική.

Το κατηγόρημα είναι οι λέξεις της πρότασης που αναφέρονται στο υποκείμενο και μας δείχνουν είτε τι πράττει ή κάποια ιδιότητά του. Το κατηγόρημα μπορεί να πάρει πολλές μορφές.

 

Α. Το υποκείμενο

 

Όπως προαναφέραμε, το υποκείμενο μας δείχνει το πρόσωπο που ενεργεί, παθαίνει κάτι ή βρίσκεται σε μια κατάσταση. Για να βρούμε το υποκείμενο του ρήματος χρησιμοποιούμε την ερώτηση ποιος;

 

π.χ₁. Κῦρος ἀνέβη ἐπί τοῦ ὄρους.

ρήμα: ἀνέβη à ποιος ἀνέβη; Ο Κῦρος

? υποκείμενο ρήματος: Ο Κῦρος

 

 

π.χ₂. Οἱ ἀγαθοί εἰσίν εὐδαίμονες.

ρήμα: εἰσίν à ποιοι ἐισιν; Οἱ ἀγαθοί

? υποκείμενο ρήματος: Οἱ ἀγαθοί

 

Το ρήμα της πρότασης συμφωνεί σε αριθμό και πρόσωπο με το υποκείμενο. Εξαίρεση αποτελεί η λεγόμενη αττική σύνταξη, όπου εκεί μπορεί όταν το υποκείμενο βρίσκεται σε γ’ πληθυντικό πρόσωπο, το ρήμα να βρίσκεται σε γ’ ενικό.

 

π.χ. Τα παιδία παίζει.

 

 

Β. Το κατηγόρημα

 

Το κατηγόρημα μπορεί να πάρει πολλές μορφές:

 

1) Πολλές φορές το υποκείμενο του ρήματος  συμπληρώνεται μόνο από τον ρηματικό τύπο ως κατηγόρημα. Αυτό συμβαίνει όταν το ρήμα της πρότασης είναι ενεργητικής διάθεσης αλλά η ενέργειά του δε μεταβαίνει κάπου αλλού ή όταν το ρήμα είναι παθητικής ή ουδέτερης διάθεσης.

 

π.χ. Πέντε ἦλθον χαλεπῶς.

 

Οἱ στρατιῶται ἔφυγον.

 

Ὁ παῖς ὑπνώττει.

 

 

 

2) Όταν το ρήμα της πρότασης είναι συνδετικό (εἰμί, γίγνομαι, φαίνομαι, ὑπάρχω, πέφυκα,, διατελῶ, καθίσταμαι  κ.α.) τότε το κατηγόρημα περιλαμβάνει το ρήμα και το κατηγορούμενο του υποκειμένου. Το κατηγορούμενο είναι συνήθως ένα επίθετο –αλλά μπορεί να είναι και ουσιαστικό, αντωνυμία και άλλες λέξεις-που αποδίδει μια ιδιότητα στο υποκείμενο. Το κατηγορούμενο συμφωνεί σε γένος, αριθμό και πτώση με το υποκείμενο.

Για να βρούμε το κατηγορούμενο χρησιμοποιούμε την ερώτηση τι (λογής) + το ρήμα;

 

π.χ₁. Ἡ Σπάρτη ἐστί πόλις.

ρήμα: ἐστί à ποιος ἐστί; Ἡ Σπάρτη

υποκείμενο ρήματος: Ἡ Σπάρτη à τι ἐστί ἡ Σπάρτη; πόλις

? κατηγορούμενο υποκειμένου: πόλις

 

π.χ₂. Ἡ πόλις ἐστί παγκαλη.

ρήμα: ἐστί àποιος ἐστί; Ἡ πόλις

υποκείμενο ρήματος : Ἡ πόλιςà τι ἐστί ἡ πόλις; πάγκαλη

? κατηγορούμενο υποκειμένου:  πάγκαλη

 

π.χ₃. Οὗτος ἐγένετο ἀγαθός.

ρήμα: ἐγένετο à ποιος ἐγένετο; Οὗτος

υποκείμενο ρήματος : Οὗτοςà τι ἐγένετο οὗτος; à ἀγαθός

? κατηγορούμενο υποκειμένου: ἀγαθός

 

 

3) Όταν το ρήμα της πρότασης είναι ενεργητικής διάθεσης και μεταβατικό, το κατηγόρημα περιλαμβάνει τον ρηματικό τύπο και το αντικείμενο , έναν όρο δηλαδή που μας δείχνει που μεταβαίνει η ενέργεια του ρήματός μας. Το αντικείμενο βρίσκεται πάντα σε πλάγια πτώση(αιτιατική, γενική, δοτική) και το βρίσκουμε με την ερώτηση ποιο/ποια/τι +ρήμα; Συνήθως το αντικείμενο είναι ουσιαστικό, αλλά μπορεί να είναι και αντωνυμία, επίθετο, απαρέμφατο, μετοχή.

 

π.χ₁. Οἱ πολέμιοι ἀπέκτειναν ἀλλήλους.

ρήμα: ἀπέκτεινανàποιοι ἀπέκτειναν; Οἱ πολέμιοι

υποκείμενο ρήματος : Οἱ πολέμιοι à ποιον ἀπέκτειναν; ἀλλήλους

? αντικείμενο ρήματος: ἀλλήλους

 

π.χ₂. Ἀχιλλεύς ὠλιγόρησεν τοῦ θανάτου.

ρήμα: ὠλιγόρησενà ποιος ὠλιγόρησεν; Ἀχιλλεύς

υποκείμενο ρήματος: Ἀχιλλεύςà ποιον ὠλιγόρησεν; τοῦ θανάτου

? αντικείμενο ρήματος: τοῦ θανάτου

 

π.χ₃. Τὰ ἔργα οὐ συμφωνεῖ τοῖς λόγοις.

ρήμα: οὐ συμφωνεῖà ποιος οὐ συμφωνεῖ; Τὰ ἔργα

υποκείμενο ρήματος: Τὰ ἔργαà ποιον οὐ συμφωνεῖ; τοῖς λόγοις

? αντικείμενο ρήματος: τοῖς λόγοις

 

 

Æ Υπάρχουν και ρήματα τα οποία δέχονται δύο αντικείμενα. Αυτά τα ρήματα λέγονται δίπτωτα. Στα δίπτωτα ρήματα ισχύουν οι εξής περιπτώσεις:

- Αντικείμενο₁ σε γενική + αντικείμενο₂ σε δοτική

- Αντικείμενο₁ σε αιτιατική + αντικείμενο₂ σε δοτική

- Αντικείμενο₁ σε αιτιατική + αντικείμενο₂ σε γενική

- Αντικείμενο₁ σε αιτιατική + αντικείμενο₂ σε αιτιατική

 

Το δεύτερο αντικείμενο το εντοπίζουμε με την ερώτηση «σε/με/για/από ποιον + ρήμα».

 

! Τα δίπτωτα ρήματα δέχονται λοιπόν δύο αντικείμενα. Το αντικείμενο₁ ονομάζεται άμεσο αντικείμενο, είναι απαραίτητο για τη σημασία του ρήματος και δεν μπορεί να παραλειφθεί. Το αντικείμενο₂ ονομάζεται έμμεσο αντικείμενο.

Πώς ξεχωρίζουμε σε ένα δίπτωτο ρήμα ποιο αντικείμενο είναι άμεσο και ποιο έμμεσο; Με βάση την ισχύ των πτώσεων! Γενικά ισχύει η παρακάτω σειρά:

 

Αιτιατική > Γενική > Δοτική

 

Επομένως ισχυρότερη πτώση είναι η αιτιατική και πιο αδύναμη η δοτική. Στην περίπτωση που έχουμε δίπτωτο ρήμα με αιτιατική, το ένα αντικείμενο είναι πρόσωπο, ενώ το άλλο πράγμα. Σε αυτή την περίπτωση άμεσο αντικείμενο θεωρείται η αιτιατική που δηλώνει πρόσωπο. Συνοπτικά λοιπόν, ισχύει ο εξής πίνακας:

 

	Άμεσο Αντικείμενο	Έμμεσο Αντικείμενο
1.	Αιτιατική	Γενική
2.	Αιτιατική	Δοτική
3.	Γενική	Αιτιατική
4.	Αιτιατική Προσώπου	Αιτιατική πράγματος

 

π.χ₁. Κῦρος δίδωσιν αὐτῷ μυρίους δαρεικούς.

ρήμα: δίδωσινà ποιος δίδωσιν; Κῦρος

υποκείμενο ρήματος: Κῦροςà τι δίδωσιν Κῦρος; δαρεικούς

άμεσο αντικείμενο ρήματος: δαρεικούς (αιτιατική)

σε ποιον δίδωσιν Κῦρος δαρεικούς; αὐτῷ

έμμεσο αντικείμενο ρήματος: αὐτῷ (δοτική)

 

π.χ₂. Δαρεῖος ἐκένωσεν τὴν πόλιν ἀνδρῶν.

ρήμα: ἐκένωσενà ποιος ἐκένωσεν; Δαρεῖος

υποκείμενο ρήματος: Δαρεῖος à τι ἐκένωσεν Δαρεῖος;  τὴν πόλιν

άμεσο αντικείμενο ρήματος: τὴν πόλιν (αιτιατική)

από ποιους ἐκένωσεν Δαρεῖος τὴν πόλιν; ἀνδρῶν

έμμεσο αντικείμενο ρήματος: ἀνδρῶν (γενική)

 

π.χ₃. Οὐκ ἀντιποιούμεθα βασιλεῖ τῆς ἀρχῆς.

ρήμα: οὐκ ἀντιποιούμεθαà ποιος οὐκ ἀντιποιούμεθα; ἡμεῖς (εννοείται)

υποκείμενο ρήματος: ἡμεῖςà τι οὐκ ἀντιποιούμεθα; τῆς ἀρχῆς

άμεσο αντικείμενο ρήματος: τῆς ἀρχῆς (γενική)

από ποιον οὐκ ἀντιποιούμεθα τῆς ἀρχῆς; βασιλεῖ

έμμεσο αντικείμενο ρήματος: βασιλεῖ (δοτική)

Ασκήσεις

 

1. Να αναγνωρίσετε το υποκείμενο των ρημάτων και το κατηγορούμενο του υποκειμένου.

 

α. Οἱ ἀγαθοὶ εἰσιν εὐδαίμονες

 

β. Ἡ πόλις φρούριο κατέστη.

 

γ. Πόλεμος ἐστί πατὴρ πάντων.

 

δ. Ὁ ἔπαινος ἀρχή φιλίας γίγνεται.

 

ε. Πλάτων φιλόσοφος ἦν.

 

στ. Θουκυδίδης ἐγίγνετο ἀγαθός.

 

ζ. Οἱ μισθοφόροι ἧσαν μύριοι.

 

η. Ὁ ἄγγελος ἀφίκετο τριταῖος.

 

θ. Ὁ Φίλιππος ἤρθη μέγας.

 

ι. Οὗτοι κληθήσονται νομοθέται.

 

2. Στις προτάσεις που ακολουθούν να βρείτε τα υποκείμενα και τα αντικείμενα των μονόπτωτων ρημάτων.

 

α. Ἡ κεφαλὴ τοῦ Τυφῶνος ἔψαυε τῶν ἄστρων.

 

β. Οἱ Τριάκοντα οὐδενός ἀπείχοντο τῶν πολιτῶν.

 

γ. Οἱ στρατιῶται ἡδέως τῷ Ξενοφῶντι ἐπείθοντο.

 

δ. Σόλων οὐκ ἐνέμεινε τὸν ὄρκον.

 

ε. Πάντες τῶν ἀγαθῶν ἐπιθυμοῦσιν.

 

στ. Ἡ ἀταξία πολλούς ἤδη ἀπολώλεκε.

 

ζ. Ὁ κόθορνος ἁρμόττει τοῖς ποσίν ἀμφοτέροις.

 

η. Οἱ πολῖται ἀεί πείθονται τοῖς νόμοις.

 

θ. Ἀρταξέρξης τῇ μητρί διηλλάχθη.

 

ι. Ἐπαινοῦμεν οὐ μόνον τοὺς δικαίους ἀλλὰ καὶ τοὺς συνετοὺς καὶ τοὺς σοφούς.

 

ια. Οἱ δὲ ταῦτα εἶπον.

 

ιβ. Οὗτοι ἐβοήθησαν τῇ πατρίδι.

 

ιγ. Ἡ πόλις ἡ ἡμετέρα τἀγαθὰ ἐκτήσατο.

 

ιδ. Ἑκεῖνοι οὐκ ἐχαρίζοντο ὑμῖν.

 

 

3. Στις προτάσεις που ακολουθούν να βρείτε τα αντικείμενα(άμεσα και έμμεσα) των δίπτωτων ρημάτων.

 

α. Οἱ προδόται ἀνταλλάσσουσιν τὴν ψυχὴν τοῦ σιτίου.

 

β. Φίλιππος ἀπήλλαξε τὰς πόλεις ἁρμοστοῦ καὶ δουλείας.

 

γ. Οἱ Ἀθηναῖοι ἀπέκλειον τὸν ἀνδροφόνον τῶν ἱερῶν.

 

δ. Ἀναμνήσω ὑμᾶς τοὺς ἀγῶνας τῶν προγόνων.

 

ε. Παραδίδομεν ὑμῖν Θηραμένην κατακεκριμένον κατά τὸν νόμον.

 

στ. Οἱ Ἀθηναῖοι ἐδίδοσαν τοῖς συμμάχοις ὅπλα.

 

ζ. Προσῆγον μηχανὰς τῇ πόλει.

 

η.  Τὴν θυγατέραν ἔκρυπτεν τὸν θάνατον τοῦ ἀνδρός.

 

θ. Ἐνέδυσεν ἐμέ τὴν αἰσθήταν.

 

ι. Ὥρκισαν τοὺς στρατιώτας τοὺς μεγίστους ὅρκους.