του Αποστόλη Ζυμβραγάκη
Στην αυγή του 21ου αιώνα, η ανθρωπότητα βρίσκεται μπροστά σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι. Από τη μία πλευρά, η επιστήμη και η τεχνολογία μάς έχουν δώσει ασύλληπτη ισχύ—από τη γενετική μηχανική και την τεχνητή νοημοσύνη έως την κατάκτηση του διαστήματος. Από την άλλη, η κοινωνική και ηθική μας εξέλιξη μοιάζει να μην έχει συμβαδίσει με αυτήν την εκρηκτική πρόοδο. Ζούμε σε έναν κόσμο όπου η εξειδίκευση της γνώσης έχει θρυμματίσει τη συνολική μας αντίληψη για την πραγματικότητα. Η ανάγκη για μια ολιστική, πολυδιάστατη σκέψη είναι πιο επιτακτική από ποτέ.
Είναι ανάγκη πια να δούμε τον κόσμο όχι μέσα από στενά ιδεολογικά φίλτρα ή τεχνικές αναλύσεις, αλλά ως ένα οργανικό σύστημα όπου όλα αλληλεπιδρούν. Ο σύγχρονος κόσμος υποφέρει από την «παθολογία της εξειδίκευσης»—μια διανοητική ασθένεια που μας εμποδίζει να βλέπουμε τη μεγάλη εικόνα.
Ο Homo Sapiens ως πολύπλοκο ον
Η κυρίαρχη αφήγηση του Διαφωτισμού παρουσίασε τον άνθρωπο ως ένα ορθολογικό, αυτόνομο ον, τον Homo Sapiens—το σοφό ον. Ωστόσο, ο άνθρωπος δεν είναι μόνο sapiens, αλλά και demens, δηλαδή παραδομένος στη συλλογική παράνοια, τις μαζικές αυταπάτες και τις αυτοκαταστροφικές παρορμήσεις του. Αν κοιτάξουμε την Ιστορία, θα δούμε ότι οι μεγαλύτερες γενοκτονίες, οι πιο αιματηροί πόλεμοι και οι πιο σκληρές μορφές καταπίεσης έγιναν στο όνομα της «ορθολογικότητας» και της «προόδου».
Αυτό σημαίνει ότι η ανθρωπότητα είναι καταδικασμένη; Όχι απαραίτητα. Αντί να βλέπουμε την ανθρώπινη φύση ως μονόπλευρη, πρέπει να αποδεχτούμε την πολυπλοκότητά της. Όπως ένας κβαντικός υπολογιστής λειτουργεί όχι σε δυαδικούς όρους (0 ή 1), αλλά σε υπέρθεση καταστάσεων, έτσι και η ανθρώπινη συνείδηση είναι μια αδιάκοπη ροή αντιθέσεων. Η πρόκληση του 21ου αιώνα δεν είναι να επιλέξουμε ανάμεσα στη λογική και στο συναίσθημα, αλλά να κατανοήσουμε πώς συνυπάρχουν μέσα μας.
Από την εξειδίκευση στην ολιστική γνώση
Η σύγχρονη επιστήμη έχει επιτύχει θεαματικές ανακαλύψεις. Όμως, οι επιστήμονες σπάνια επικοινωνούν μεταξύ τους πέρα από τα στενά όρια των ειδικοτήτων τους. Ένας βιολόγος μπορεί να κατανοεί τη γενετική, αλλά αγνοεί τις επιπτώσεις της βιοτεχνολογίας στη φιλοσοφία ή στη νομική. Ένας οικονομολόγος μπορεί να γνωρίζει τα μοντέλα αγοράς, αλλά δεν λαμβάνει υπόψη του τις ψυχολογικές επιπτώσεις της οικονομικής ανασφάλειας.
Είναι ανάγκη να καλλιερηθεί ένας νέος τρόπος σκέψης που θα γεφυρώσει τα χάσματα μεταξύ επιστημών, ανθρωπιστικών σπουδών και τέχνης. Αυτή η σύνθεση είναι απαραίτητη, γιατί η πραγματικότητα δεν είναι τμηματοποιημένη. Οι κοινωνικές κρίσεις δεν μπορούν να λυθούν μόνο με τεχνολογικές λύσεις, όπως δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε την κλιματική αλλαγή χωρίς να κατανοήσουμε την ανθρώπινη ψυχολογία και την πολιτική.
Ο νέος ανθρωπισμός
Η παγκοσμιοποίηση μάς έχει ενώσει τεχνολογικά, αλλά όχι πολιτισμικά. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, χρειαζόμαστε έναν νέο ανθρωπισμό που δεν θα είναι κλειστός σε ένα έθνος, μια θρησκεία ή μια ιδεολογία, αλλά θα αγκαλιάζει την πολυμορφία και τη διασυνδεσιμότητα της ανθρώπινης εμπειρίας.
Δεν μπορούμε πλέον να σκεφτόμαστε την ανθρωπότητα ως ένα σύνολο ξεχωριστών κρατών και πολιτισμών, αλλά ως μια κοινότητα με κοινή μοίρα. Όταν η κλιματική κρίση απειλεί το Μπαγκλαντές, οι συνέπειες θα γίνουν αισθητές στο Λονδίνο και στη Νέα Υόρκη. Όταν η τεχνητή νοημοσύνη μεταμορφώνει την οικονομία στην Κίνα, οι εργάτες στη Βραζιλία επηρεάζονται άμεσα.
Αυτό που χρειάζεται η ανθρωπότητα δεν είναι ένας νέος Μεσσίας ή μια ουτοπία, αλλά μια αλλαγή νοοτροπίας. Με άλλα λόγια, αν κάτι σώσει την ανθρωπότητα, θα είναι η ικανότητά της να συνθέσει, να ενσωματώσει και να εξελιχθεί.
Η δημοκρατία του μέλλοντος
Σε μια εποχή όπου η δημοκρατία αμφισβητείται, τόσο από αυταρχικά καθεστώτα όσο και από τον ίδιο τον λαό, η πολυπλοκότητα πρέπει να ενσωματωθεί στην πολιτική σκέψη. Δεν μπορούμε να συνεχίσουμε να κυβερνούμαστε από ηγέτες που σκέφτονται με όρους του 20ού αιώνα, όταν οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε είναι ριζικά διαφορετικές.
Η δημοκρατία του μέλλοντος δεν θα είναι απλώς ένα σύστημα αντιπροσώπευσης, αλλά ένας ζωντανός οργανισμός που προσαρμόζεται, λαμβάνει υπόψη τη γνώση από πολλές πηγές και χρησιμοποιεί νέες τεχνολογίες για να γίνει πιο συμμετοχική και αποτελεσματική.
Μπορούμε να αποφύγουμε την αυτοκαταστροφή;
Ο μεγαλύτερος εχθρός της ανθρωπότητας δεν είναι η τεχνολογία, ούτε η οικονομία, ούτε καν η πολιτική. Είναι η αδυναμία μας να σκεφτούμε σύνθετα. Αν δεν καταφέρουμε να δούμε τη μεγάλη εικόνα, θα γίνουμε θύματα της ίδιας μας της άγνοιας.
Ήδη η ανθρωπότητα έχει εισέλθει σε μια εποχή «μεταμόρφωσης»—είτε θα κατανοήσουμε την πολυπλοκότητα και θα εξελιχθούμε, είτε θα συνεχίσουμε να πορευόμαστε προς την καταστροφή.
Η επιλογή είναι δική μας.
Αποστόλης Ζυμβραγάκης, Φιλόλογος M.Ed.