Όταν μια κοινωνία πάψει να πιστεύει στο μέλλον, το πρώτο ίδρυμα που καταρρέει είναι το σχολείο. Όχι γιατί δεν έχει έπιπλα, προτζέκτορες ή wifi. Αλλά γιατί παύει να έχει νόημα.
Στην καρδιά του προβλήματος δεν βρίσκεται μόνο το αναλυτικό πρόγραμμα ή οι εξετάσεις. Βρίσκεται η απουσία ενός σύγχρονου αφηγήματος: Γιατί μορφώνομαι; Για ποιον κόσμο προετοιμάζομαι; Ποια είναι η θέση μου μέσα σε αυτό το χάος πληροφοριών, εικόνων και κρίσεων;
Ένα εργοστάσιο ξεπερασμένων δεξιοτήτων
Το σχολείο συνεχίζει να λειτουργεί ως βιομηχανικό εργοστάσιο του 20ού αιώνα: οι μαθητές μπαίνουν στις αίθουσες, παρακολουθούν σιωπηλοί, γράφουν εξετάσεις, αποστηθίζουν δεδομένα που μπορούν να βρουν σε δευτερόλεπτα στο διαδίκτυο. Τους ζητάμε να θυμούνται ημερομηνίες, αλλά όχι να ερμηνεύουν γεγονότα. Να λύνουν εξισώσεις, αλλά όχι να συνδέουν μαθηματικά με πραγματικές ανάγκες. Να γράφουν εκθέσεις ανούσιων ιδεών, αλλά όχι να διατυπώνουν ουσιαστικά ερωτήματα.
Εκπαιδεύουμε τα παιδιά να μετατραπούν σε αποτελεσματικά ρομπότ, σε μια εποχή που οι ρομποτικές μηχανές ήδη κάνουν καλύτερα ό,τι τους ζητάμε.
Η απόσχιση του σχολείου από την πραγματικότητα
Ο 21ος αιώνας ζητά πολίτες με κριτική σκέψη, συναισθηματική νοημοσύνη, συνεργατικότητα, ικανότητα προσαρμογής σε διαρκείς αλλαγές. Όμως το σχολείο δεν ενσωματώνει σχεδόν τίποτα από αυτά. Δεν συζητά την τεχνητή νοημοσύνη, την κλιματική κατάρρευση, το φύλο, τη μοναξιά, την αλήθεια ή το ψέμα στον ψηφιακό κόσμο. Δεν αγγίζει ούτε την πραγματικότητα των παιδιών ούτε τον εσωτερικό τους κόσμο.
Το αποτέλεσμα δεν είναι απλώς η πλήξη. Είναι η αποσύνδεση: ένα παιδί μπορεί να φέρνει τον καλύτερο βαθμό και να μην έχει ιδέα ποιος είναι. Και το χειρότερο: να μη νοιάζεται καν.
Η σκιά του φροντιστηρίου και το σχολείο σαν διακοσμητικό
Η ελληνική κοινωνία έχει αποφασίσει, εδώ και δεκαετίες πως η πραγματική μάθηση συμβαίνει εκτός σχολείου. Φροντιστήρια, ιδιαίτερα, κρυφά σχολειά της βαθμοθηρίας και της στρατηγικής επιτυχίας. Το δημόσιο σχολείο καταντά πλαίσιο διαχείρισης, με ορισμένους ηρωικούς δασκάλους να παλεύουν σε πείσμα όλων.
Όταν η κοινωνία επενδύει τον κόπο, το χρήμα και τις ελπίδες της αλλού, το μήνυμα είναι σαφές: το σχολείο δεν αξίζει εμπιστοσύνη.
Όταν η επιτυχία ορίζεται με αριθμούς
Στην αρχαιότητα, η παιδεία ήταν μορφωτικό ταξίδι. Στη σύγχρονη Ελλάδα, είναι στρατιωτική εκπαίδευση για τις Πανελλαδικές. Δεν έχει σημασία αν καταλαβαίνεις ή αν αναπτύσσεις προσωπική σκέψη• σημασία έχει να γράψεις καλά.
Αυτό το σύστημα γεννά πολίτες εκπαιδευμένους να υπακούουν σε κανόνες χωρίς να τους αμφισβητούν, να αγωνίζονται για βραβεία που δεν καταλαβαίνουν και να μετρούν την αξία τους με βάση την απόδοση, όχι το ήθος, τη δημιουργία ή τη φαντασία.
Ένα σύστημα που δεν αγαπά τον εαυτό του
Το εκπαιδευτικό σύστημα στην Ελλάδα δεν μοιάζει με μια ζωντανή κοινότητα, αλλά με έναν μηχανισμό που σύρεται από φόβο, κόπωση και συνήθεια. Δεν εμπνέει. Δεν προκαλεί. Δεν μεταμορφώνει. Και γι’ αυτό, στα μάτια των παιδιών, δεν έχει κύρος.
Και τα παιδιά, όσο μικρά κι αν είναι, το νιώθουν αυτό. Ένα σχολείο που δεν πιστεύει στον εαυτό του, ένα σχολείο που δεν αγαπιέται ούτε από το ίδιο το κράτος, ούτε από την κοινωνία, ούτε από τους ίδιους τους εκπαιδευτικούς, δεν μπορεί να γεννήσει ούτε εμπιστοσύνη ούτε ελπίδα.
Και τώρα; Ποιο είναι το νόημα της παιδείας στον 21ο αιώνα;
Αν θέλουμε ένα σχολείο που να έχει νόημα, πρέπει πρώτα να τολμήσουμε να επαναπροσδιορίσουμε το “γιατί” του.
• Όχι για να μπεις στο Πανεπιστήμιο.
• Όχι για να πάρεις καλό βαθμό.
• Αλλά για να γνωρίσεις τον εαυτό σου.
• Για να μάθεις να σκέφτεσαι με ελευθερία.
• Για να μπορείς να διακρίνεις τι αξίζει και τι όχι.
• Για να μετατρέψεις τη γνώση σε σοφία και τη σοφία σε πράξη.
Το σχολείο του μέλλοντος δεν θα είναι ένα κουτί. Θα είναι ένα παράθυρο. Και μέχρι να το ανοίξουμε, θα μεγαλώνουμε γενιές παιδιών που μαθαίνουν πολλά — χωρίς να μαθαίνουν τίποτα.
Αποστόλης Ζυμβραγάκης, M.Ed. Φιλόλογος