Κέρκυρα, 1839. Ένας Άγγλος γιατρός ανακαλύπτει μια φρικτή πραγματικότητα: άνθρωποι ζουν δεμένοι με αλυσίδες σε στάβλους, όχι ως εγκληματίες, αλλά επειδή οι ίδιες τους οι οικογένειες τούς θεωρούν «τρελούς». Αυτή είναι η ξεχασμένη ιστορία για την ψυχική ασθένεια και τον κοινωνικό στιγματισμό στην Ελλάδα του 19ου αιώνα.
Ένας εφιάλτης κάτω από τον ήλιο του Ιονίου
Το έτος είναι 1839. Στην Κέρκυρα, που τελεί υπό Αγγλική Διοίκηση, ένας Άγγλος γιατρός αντικρίζει ένα θέαμα που δεν θα μπορούσε να φανταστεί ούτε στην πιο υποβαθμισμένη γωνιά της Ευρώπης. Σε χωράφια και αυλές, βλέπει ανθρώπους γυμνούς, δεμένους με βαριές αλυσίδες σε δέντρα και τοίχους. Άλλοι είναι κλειδωμένοι σε μάντρες και στάβλους, ζώντας μαζί με τα ζώα, μερικές φορές για ολόκληρες δεκαετίες.
Δεν ήταν εγκληματίες. Ποιο ήταν το ανομολόγητο αμάρτημά τους; Η κοινωνία και οι συγγενείς τους τούς αποκαλούσαν απλώς «τρελούς».
«Ο δικός μας ο τρελός»: Το οικογενειακό ταμπού και η δημόσια ντροπή
Στα Ιόνια Νησιά του 19ου αιώνα, η ψυχική ασθένεια δεν ήταν ιατρικό ζήτημα. Ήταν ένα σκοτεινό οικογενειακό μυστικό. Κανείς δεν αναζητούσε θεραπεία ή γιατρειά. Η «λύση» ήταν μία: η απομόνωση, το αλυσόδεμα, η σιωπή.
Ο Άγγλος γιατρός σημειώνει με φρίκη στα γραπτά του την σχεδόν καθολική πεποίθηση των ντόπιων ότι «σε κάθε οικογένεια υπάρχει τουλάχιστον ένας». Το πιο τρομακτικό, παρατηρεί, δεν ήταν ο φόβος, αλλά η απόλυτη κανονικοποίηση αυτής της βαρβαρότητας. Οι συγγενείς δεν έδειχναν συμπόνια. Θεωρούσαν την ύπαρξη ενός δεμένου ανθρώπου στην αυλή τους κάτι το φυσιολογικό, μια μοίρα που έπρεπε να διαχειριστούν.
Η αδιανόητη αντίθεση: Γιατί στην υπόλοιπη Ελλάδα οι «τρελοί» ήταν αΑνύπαρκτοι;
Εδώ η ιστορία παίρνει μια ακόμα πιο παράξενη τροπή. Την ίδια ακριβώς χρονική περίοδο, η εικόνα στην ηπειρωτική Ελλάδα ήταν εντελώς διαφορετική. Τόσο που πολλοί Ευρωπαίοι περιηγητές πίστευαν πως «οι Έλληνες είναι άνοσοι στην τρέλα».
Στην ελεύθερη Ελλάδα, δεν υπήρχε ούτε μία καταγεγραμμένη περίπτωση ψυχικής ασθένειας που να αντιμετωπίζεται με αυτόν τον τρόπο. Η ψυχική νόσος φαινόταν να είναι ένα φαινόμενο που «άνθιζε» αποκλειστικά στα Επτάνησα, δημιουργώντας ένα ιστορικό και κοινωνικό παράδοξο. Γιατί αυτή η τρομακτική διαφορά;
Ποιοι ήταν πραγματικά οι άνθρωποι πίσω από τις αλυσίδες;
Πίσω από τη λέξη «τρελός» κρύβονταν αμέτρητες ανθρώπινες τραγωδίες που σήμερα θα είχαν όνομα και διάγνωση. Πολλοί από αυτούς τους ανθρώπους δεν ήταν παρά:
- Άτομα με ψυχικά τραύματα από πολέμους, πειρατεία και πείνα.
- Άνθρωποι στο φάσμα του αυτισμού.
- Ασθενείς με επιληψία.
- Ακόμα και απλώς μοναχικοί ή «αλλόκοτοι» χαρακτήρες που δεν χωρούσαν στα στενά κοινωνικά καλούπια.
Η κοινωνία, όμως, δεν έκανε διακρίσεις. Η ταμπέλα ήταν μία και αμετάκλητη: τρέλα. Και η ποινή ήταν η αποστέρηση της ίδιας τους της ανθρώπινης υπόστασης.
Η σιωπή των αλυσοδεμένων
Η Αγγλική Διοίκηση, σοκαρισμένη από τις αναφορές, υποσχέθηκε τη δημιουργία ψυχιατρικών δομών και ασύλων. Αλλά οι υποσχέσεις άργησαν. Για τους ανθρώπους αυτούς, η βοήθεια δεν ήρθε ποτέ εγκαίρως.
Με τον καιρό, αυτοί οι άνθρωποι σταμάτησαν ακόμα και να φωνάζουν. Οι σιωπηλές, απογυμνωμένες φιγούρες είχαν μάθει το πιο σκληρό μάθημα απ' όλα: κανείς δεν τους άκουγε.